Робат нарэшце выпрастаўся, патаптаўся на месцы, каб стаць зручней, каб не ўпасці, і ўжо, відаць, хацеў выкрыкнуць чарговы заклік, але ў гэты час па прыступках да яго паспешліва ўзбег нейкі маленькі жвавенькі дурбудзік, нешта зашаптаў яму на вуха, паказваючы раз-пораз у Радзімаў бок. Прэзідэнт слухаў яго, забаўляючыся са сваімі густымі, калматымі брывамі,— ён то падымаў іх, то апускаў, то гладзіў даланёю. Выслухаўшы ўсё, што яму нагаварыў дурбуд, прэзідэнт пачырванеў, напружыўся, надзьмуўся і злосна, качаючы ў роце словы — відаць, заміналі сківіцы, — закрычаў:
— На другое паўшар'е ілжэпляшывага! І Пляшывага, як зловім!
Радзім зразумеў, што гэта яго так пакаралі, але сэнсу пакарання пакуль што не ведаў.
Адразу ж праз натоўп, збегшы з прыступак, да яго кінуліся двое ахоўнікаў, заламалі яму рукі і, пракладаючы між людзей дарогу, некуды павялі.
Цяпер ужо ён заўважыў і трэцяга — той распіхваў перад імі людзей, — а да гэтага саксуп, як высветлілася, непрыкметна стаяў побач і, канечне ж, сачыў за ім, чакаючы, у які бок усё павернецца: калі гэта і праўда Пляшывы, ён будзе яго ахоўваць, калі ж самазванец — дапаможа затрымаць.
Саксупы падвялі Радзіма да прыгожай белай машыны, вельмі ж падобнай да ўжо знаёмага яму дзяржаўнага лімузіна — нават падумалася, што тут на ўсю краіну толькі адзін вось гэты аўтамабіль. За рулём сядзеў, здаецца, той жа самы шафёр. Радзім, садзячыся ў машыну, ніякавата ўсміхнуўся яму — вось як, маўляў, бывае. А той у адказ падбадзёрваюча падміргнуў яму — маўляў, нічога, трымайся…
— Да вісячага моста! — грозна скамандаваў шафёру адзін з саксупаў, і той, нібы спалохаўшыся, рэзка рвануў машыну з месца. Па тым, як шафёр слухаўся іх, нічога не пярэчыў і ні пра што не распытваў, Радзім здагадаўся, што да вісячага моста вязуць яго высокія саксупаўскія шышкі.
Ехалі доўга і цяжка — нібыта па якой дрыгве. Машына зыбалася па дарозе, увесь час гонячы перад сабою, моршчачы, нібы хвалю, зямлю.
А дзень усё не канчаўся. «Які ж ён вялікі ў Дурбудзіі!» — падумаў Радзім. Усё стаяла, здавалася, на адным месцы сонца, усё свяціла і свяціла, ярка і чырвона. Ужо нават з'явілася думка, што яно тут ніколі не заходзіць.
Ехалі моўчкі. Маўчалі саксупы, паміж якімі ён сядзеў на заднім сядзенні, маўчаў і, ужо здавалася б, знаёмы шафёр — хутчэй за ўсё баяўся перад ахоўнікамі паказаць сваю ўвагу да самазванца.
Саксупы тым часам рыхтавалі нейкае пісьмо. Штосьці напісалі на шматку паперы, паклалі ў канверт, заклеілі.
А дарога ўсё не канчалася. Што ехаць яшчэ доўга, Радзім зразумеў, калі шафёр, перакінуўшыся колькімі словамі з саксупамі, з'ехаў на ўзбочыну, ад'ехаўся да невялікага ляска нейкіх незразумелых дрэў — лісцё ў іх пачыналася ад самай зямлі, ад самых каранёў,— спыніў машыну і адразу ж, паклаўшы галаву на рукі, што былі на рулі, заснуў. Захраплі з абодвух бакоў і саксупы.
Яму ж спаць чамусьці не хацелася. Ад няма чаго рабіць ён разглядаў дзівосныя дрэвы, у якіх не было ствалоў,— лісты, як кактусы, прымацоўваліся адзін да аднаго, і таму дзіўна было бачыць, што яны не згінаюцца, не звісаюць, а роўна, старчаком шугаюць угору.
Абводзіў вачыма далёкія краявіды, спрабаваў зблізку разгледзець мятлушак, якія ляталі перад самым шклом, але шкло было матавае, а таму праз яго нічога асабліва не ўдавалася разгледзець.
Ахоўнікі спалі моцна. Радзім падумаў, што яны хутчэй за ўсё не прачнуліся б, калі б ён паспрабаваў уцячы, але тут жа горка сам сабе ўсміхнуўся: а што будзеш рабіць, уцёкшы? Куды пойдзеш і чаго возьмешся шукаць?
Ою! Яна ж асталася адна сярод дурбудаў. На што ёй спадзявацца, як жыць паміж сапраўдных Ідыётаў Ідыётавічаў? Яна ж там такая адзінокая і бездапаможная.
Калі б не гэтыя думкі пра Ою, з якою яго разлучылі, калі б не клопат пра тое, як яна там адна, Радзім хутчэй за ўсё ўзрадаваўся б: то ж добра, што ён не будзе ўрэшце бачыць гэтай Дурбудзіі, гэтага абсурду, гэтых Дурняў Розных Ступеняў, якія здзекуюцца самі з сябе.
«А ты думаеш там, на Другім Паўшар'і, табе будзе лепей? Калі туды ссылаюць, то там, мусіць, ой як няхораша… — рыхтаваў ён сябе да самага горшага, але тут жа наноў злаваўся: — А няхай сабе і горай! Абы гэтых ёлупняў не бачыць!»
Заварушыліся саксупы. Прачнуліся самі і, паказваючы адзін аднаму на гадзіннікі, пачалі тармасіць і шафёра.
— Паехалі! — як толькі ён працёр вочы, строга загадалі ахоўцы, і шафёр, яшчэ пазяхаючы, паспешліва націснуў на газ, і машына рванулася з месца.
Куды яны едуць, як выглядае тое Другое Паўшар'е, ён, канечне ж, не ведаў і таму абыякава назіраў за ўсім, чакаючы, калі яго прывязуць куды трэба.
На месца прыехалі, як сонца было ўжо на захадзе. Ён здагадаўся, што дарога скончылася, калі машына спынілася ля нейкай вялікай упадзіны, ля самага адхоннага краю, калі з яе выйшлі саксупы і, размінаючы зацёклыя ад доўгага сядзення ногі і рукі, падышлі да нізіны, паглядзелі ўніз, зазірнулі ў будачку, што стаяла пры беразе, але нікога там не знайшлі, яна была парожняя.
Пачалі шчоўкаць рознымі тумблерамі, пакуль нарэшце нешта не залязгатала, заскрыгатала, забразгала, і з-пад будкі ў бок абрыву пасунулася раптам заржавелая жалезная лесвіца. Калі яна навісла над лагчынаю, саксупы спынілі механізм. Падышлі да машыны, паказалі, што трэба выходзіць. Радзім выйшаў і разам з ахоўнікамі падышоў да краю. Ахоўнікі сталі на лесвіцу, паставілі Радзіма між сабою, а шафёру паказалі рукамі, каб заняў іхняе месца ў будцы.
Праз хвіліну лесвіца зноў зарыпела, заскрыгатала і, паволі высоўваючыся, везла іх усё далей і далей ад берага. Хутка зменшыліся і сам бераг і машына, што засталася на ім, а лесвіца ўсё даўжэла і даўжэла. Зямля пад імі ўсё далела, правальвалася і правальвалася, а таму, стоячы на лесвіцы, амаль не маючы нічога пад рукамі, за што можна трымацца, боязна было глядзець уніз.
Нарэшце лесвіца падсунулася пад нейкі масток, што немаведама як і вісеў у паветры, — гэта потым ужо Радзім разбярэцца, што ён трымаецца на доўгім і тонкім стрыжні, замацаваным глыбока ў прорве.
Саксупы пераскочылі з лесвіцы на пляцоўку, махнулі рукамі на бераг, і там, хоць гэта было і далёка, шафёр убачыў іх і зразумеў — лесвіца адразу спынілася.
Адзін саксуп паказаў Радзіму на вераўчаную лесвіцу, якая пачыналася ад самай пляцоўкі і, прагінаючыся, цягнулася далёка-далёка, аж за небасхіл:
— Гэта адзіная дарога на Другое Паўшар'е. Іншых шляхоў туды няма.
І, апусціўшы вочы, відаць, крыху няёмячыся, дадаў:
— І як бы табе, чужаземец, не было балюча такое пачуць, я мушу ўсё ж сказаць: туды пакуль ніхто не даходзіў. І ніхто адтуль не вяртаўся.
Божа, чаму лёс такі не ласкавы да яго?! Толькі і чуеш: адтуль ніхто не вяртаўся, туды ніхто не даходзіў… А ён дойдзе! І вернецца! Так, як і з Жалезнага Хаосу вярнуўся. Чакай, чакай, а куды вернецца? У Дурбудзію?
Радзімавы разважанні перапыніў другі дурбуд:
— А калі табе ўсё ж удасца дайсці да Другога Паўшар'я, вось твае дакументы, — і падаў паперы, якія яны рыхтавалі яшчэ ў машыне.
— Тут усё напісана, — дадаў другі ахоўнік.
Радзім узяў у рукі канверт і рассеяна паклаў яго ў кішэню.
Ахоўнікі з двух бакоў, падбадзёрваючы, паляпалі яго па плячах, асцярожна сышлі на жалезную лесвіцу — тая аж прагнулася пад імі, завагалася — і пачалі махаць рукамі. Але на беразе — ці то гэтага не заўважаў шафёр, ці то там штосьці ў яго не атрымлівалася — лесвіца не скрыгатала і не рухалася, стаяла на месцы. Саксупы яшчэ ажыўленей пачалі махаць рукамі, пачалі нервавацца, аднак ад гэтага нічога не мянялася: шафёр, які быў у будцы, мусіць, і праўда не мог даць рады машыне.
Ахоўнікі штосьці спалохана крычалі яму, злаваліся, паказвалі — Радзім нават бачыў жах у іхніх вачах, — але лесвіца не рухалася. Іх неспакой і хваляванне перадаліся нават Радзіму, і цяпер ужо і ён перажываў, што лесвіца стаіць на месцы, з нецярпеннем чакаў, калі яна ўрэшце скранецца, быццам і сам збіраўся ехаць на бераг.
І таму з палёгкаю ўздыхнуў, калі яна раптам зарыпела і паволі пачала аддаляцца ад мастка. А потым, калі ўбачыў, як усё большае і большае бездань паміж лесвіцай і ім, яго аж скаланула, сэрца сціснулася ад адчаю і невядомасці: дык ты, дурань, радуешся, што яны ад'язджаюць, што пакідаюць цябе аднаго, падвешанага, нібы ў кашы якога аэрастата, над зямлёю, над пустатою?! І чым далей будка ўцягвала пад сябе лесвіцу, тым усё трывожней рабілася яму.
Калі ж саксупы саскочылі на бераг, калі з будкі выйшаў шафёр, пэўна, адключыўшы лесвіцу, калі ўсе яны селі ў машыну і тая ў адзін момант схавалася за пагоркам, яго агарнуў сапраўдны жах: адзін сярод усіх гэтых гор і пагоркаў, адзін над такою безданню.
Назад, да берага, адкуль прывезлі яго, дарогі няма, а наперадзе матляецца пад лёгкім ветрам вераўчаная лесвіца, доўгая і, здаецца, бясконцая, — вока не бачыць канца ёй, яна губляецца ў нейкім мройлівым засціле каля самага небасхілу.
Радзім пастаяў, з тугою паглядзеў у той бок, куды паехала машына з дурбудамі — усё ж, дзе ты хоць троху пажыў, туды цябе і цягне, — а потым павярнуўся і яшчэ з большым сумам доўга ўглядаўся ў лесвіцу, па якой яму, хочаш ці не хочаш, а давядзецца ісці.
Цяпер ён ужо дакараў сябе, што так неразумна распарадзіўся сваім лёсам. Жыццё ж у самыя рукі клала яму ўдачу, а ён, дзівак, адмовіўся ад яе: ну чаму б яму і напраўду не ўзяць у свае рукі ўсю ўладу ў Дурбудзіі?! Маляваў бы сабе кожную раніцу Афрыку на ілбе, нанач бы сціраў яе і паціху б правіў гэтаю краінаю — выконваў бы ролю таго, невядомага яму Пляшывага, які нарабіў тут столькі бяды.
Але ж ён бы гэтую ролю выконваў па-іншаму, па-свойму — можа б, і пераканаў дурбудаў, што жыць трэба не так, як яны жылі да гэтага. Можа б, яны і паверылі, што Дурань Любой Ступені — горш за любога Разумнага без ступеняў. Але ж зараз позна — што пасля бойкі кулакамі махаць! Яго ж выкрылі, пакаралі Другім Паўшар'ем — і цяпер ужо нічога не вернеш.
Сеў на дошкі, пасядзеў крыху, звесіўшы ногі ў самую бездань. Але неўзабаве ўстаў — сядзець было страшна, няўтульна: масток хістаўся разам са стрыжнем і бездань цягнула да сябе. Зноў пастаяў, абапершыся на парэнчу. Аднак ступаць на хісткую вераўчаную лесвіцу не спяшаўся — там, на Другім Паўшар'і, яго ніхто не чакаў.
І ўсё ж адцягвай ці не адцягвай, марудзь ці не марудзь, а ісці па гэтай лесвіцы ўсё роўна давядзецца. І ён махнуў рукою — маўляў, раней пойдзеш, раней прыйдзеш, якая розніца куды: калі трэба ісці, значыць, трэба. І ён ступіў на першую прыступку.
Лесвіца захісталася, але не вельмі каб моцна, і ён, трымаючыся за вераўчаную страхоўку, смялей зрабіў другі крок. Тут, прымацаваная да вышкі, лесвіца здалася зусім устойліваю. Але далей, калі ён трохі адышоўся ад мастка, яна пачала больш гайдацца, і яму даводзілася ўважлівей сачыць за сваімі крокамі, каб не сарвацца, каб дакладна патрапіць нагою на чарговую прыступку. Пад ягоным цяжарам лесвіца ўсё больш і больш прагіналася, і ён адчуваў сябе канатаходцам, хоць замест туга нацягнутага дроту пад нагамі ў яго была ўсяго толькі рухомая лесвіца. Але ж прорва пад ім была сапраўдная, і яна, канечне, была глыбейшая, чым пад самым смелым цыркавым рызыкантам.
Калі ён далекавата адышоўся ад вышкі, лесвіца так разгайдалася, што нельга было зрабіць нават кроку. Давялося яму спыніцца і чакаць, калі гайданка супакоіцца.
Цяпер ужо ісці было ўсё цяжэй і цяжэй. Зробіш колькі крокаў — лесвіца за гэты час паспявае так разгайдацца, што мусіш спыняцца і чакаць.
Замінала і сонца. Яно заходзіла якраз там, куды вяла лесвіца, і яго зыркія, калючыя промні сляпілі вочы. Ён часам заплюшчваў павекі і ставіў ногі навобмацак. Ведаў, што гэта рызыкоўна, але ўсё ж, нібы насуперак камусьці, зухаваў.