Аднаго разу Карнэлiй усё ж рашыўся паказаць мне энцэфалiчнае аддзяленне, пра якое расказваў дзiвосы. Загадзя папрасiўшы прабачэння, што не зможа суправаджаць мяне з-за тэрмiновай працы, ён пазнаёмiў мяне з загадчыкам аддзялення, тым самым генiяльным маладым шымпанзэ па iменi Гелiй.
- Я вярнуся праз гадзiну, - сказаў Карнэлiй, - каб паказаць вам сама выдатны з нашых эксперыментаў, той, якi дае нам новыя доказы, пра якiя я вам казаў. А пакуль што, думаю, вам будзе цiкава пазнаёмiцца з класiчнымi вопытамi.
Гелiй павёў мяне за сабою ў вялiкую залу з двума радамi клетак, падобную на ўсе аналагiчныя памяшканнi iнстытута. Але толькi я ўвайшоў, як мне адразу ж ударыў у нос рэзкi аптэчны пах - ён нагадаў мне пах хлараформу. Як выявiлася, гэта i праўда быў нейкi анестэзiйны сродак. Мой гiд растлумачыў мне, што цяпер усе хiрургiчныя аперацыi праводзяцца пад наркозам. Ён падкрэслiваў гэтую дэталь, бо лiчыў яе доказам высокага развiцця малпавай цывiлiзацыi, якая iмкнецца пазбавiць ад любых залiшнiх пакут нават падвопытных людзей. Маўляў, я магу быць спакойны!
Але адчуваў я сябе не надта спакойна. I зусiм ужо расхваляваўся, калi на заканчэнне сваiх уводзiн Гелiй прызнаў, што з гэтага гуманнага правiла ўсё ж робяць выключэннi, каб вывучыць менавiта механiзм пакуты i лакалiзаваць яе нервовыя цэнтры. Але дэманстраваць мне такiя вопыты ў той дзень ён не збiраўся.
Падобнае прызнанне не магло не абвострыць яшчэ больш маю чуллiвасць. Я згадаў, як настойлiва адгаворвала мяне Зiра ад наведвання гэтага аддзялення, куды яна сама заходзiла толькi ў выпадку неабходнасцi. I хацеў ужо быў павярнуць назад пад якiмсьцi праўдзiвым прэтэкстам, але Гелiй апярэдзiў мяне.
- Калi хочаце, - прапанаваў ён, - можаце прысутнiчаць пры аперацыi. Вы самi пераканаецеся, што падвопытны не адчувае болю. Не хочаце? У такiм разе я пакажу вам вынiкi эксперыментаў.
I, прайшоўшы зачынены пакой, адкуль даносiўся пах лекаў, ён павёў мяне да клетак. У першай я ўбачыў досыць прыгожага, але неверагодна худога юнака. Ён ляжаў на сваёй падсцiлцы. Перад iм, каля самага носа, стаяла мiска з салодкай кашай, ласункам сарорскiх людзей. Юнак абыякава, нерухома глядзеў на ежу.
- Глядзiце, - сказаў Гелiй, - гэты чалавек галодны: ён не еў ужо суткi. I ўсё ж такi нiяк не рэагуе на сваю любiмую ежу. Гэта вынiк выдалення часткi лобнай мазгавой долi. Аперацыя зроблена некалькi месяцаў назад, i з таго часу ён у гэтым стане. Прыходзiцца прымушаць яго есцi. Бачыце, якi ён змарнелы?
Гелiй зрабiў знак санiтару, якi ўвайшоў у клетку i сунуў юнака носам у мiску. Падвопытны пачаў хлябтаць кашу.
- Але гэта звычайны выпадак, - гаварыў далей Гелiй. - Вось цiкавейшыя. У кожнага з падвопытных былi пашкоджаны розныя ўчасткi кары галаўнога мозгу.
Мы праходзiлi мiма клетак, дзе сядзелi мужчыны i жанчыны рознага ўзросту. Шыльдачкi на дзвярах кожнай клеткi з масай тэхнiчных дэталяў паведамлялi, якую аперацыю перанёс чалавек.
- Некаторыя ўчасткi кары забяспечваюць наяўнасць безумоўных рэфлексаў, iншыя - умоўных. Вось, напрыклад, гэты выпадак...
У гэтага "выпадку" аднялi цэлы ўчастак мозгу з патылiчнай вобласцi. Цяпер ён не ўспрымаў нi формы прадметаў, нi аддегласцi памiж iмi, што i прадэманстраваў серыяй беспарадкавых рухаў, калi санiтар наблiзiўся да яго. Ён не мог пераступiць цераз палку на падлозе. А працягнуты няшчаснаму невялiкi яблык палохаў яго так, што ў жаху ён спрабаваў уцячы. Чалавек не мог нават учапiцца за краты i хапаўся пальцамi за пустэчу.
- А вось гэты быў раней цудоўным экземплярам, - падмiгнуў мне шымпанзэ. Нам удалося навучыць яго дзiвосным трукам. Ён ведаў сваё iмя i выконваў некаторыя простыя загады. Спраўляўся ў вопытах з досыць складанымi загадамi i нават умеў карыстацца прымiтыўнымi iнструментамi. А сёння ён не памятае нiчога. Не ведае свайго iмя. Нiчога не ўмее рабiць. Ён стаў сама тупы з усiх нашых паддоследных. Над iм была праведзена найтанчэйшая аперацыя: выдаленне скроневых доляў.
Ад усiх гэтых жахаў, якiя каменцiраваў, грымаснiчаючы, шымпанзэ, сцiскалася сэрца. Перада мною былi людзi, паралiзаваныя часткова цi цалкам, пазбаўленыя зроку. Я ўбачыў маладую жанчыну, якая мела, паводле слоў Гелiя, вельмi развiты мацярынскi iнстынкт - цяпер ён цалкам знiк, бо ёй зрабiлi аперацыю на аснове паўшар'яў. Яна груба адштурхоўвала сваё дзiця кожны раз, калi тое спрабавала падлезцi да яе. Гэта для мяне было ўжо занадта! Я падумаў пра Нову, пра тое, што i яна хутка стане мацi, i кулакi мае сцiснулiся. На шчасце, Гелiй павёў мяне ў iншую залу, i па дарозе я паспеў авалодаць сабою.
- У гэтай зале, - сказаў мне з таямнiчым выглядам шымпанзэ, - мы займаемся эксперыментамi шмат больш складанымi. Тут скальпель саступае месца танчэйшаму iнструменту. Мы раздражняем розныя ўчасткi галаўнога мозгу электрычным токам. Нам удалося дасягнуць адмысловых вынiкаў. А ў вас на Зямлi ставяць такiя вопыты?
- На малпах! - закрычаў я раз'юшана.
Шымпанзэ не пакрыўдзiўся, нават усмiхнуўся.
- Ну, вядома. Аднак я не думаю, каб вы дасягнулi такiх самых поспехаў, як i мы. Я маю на ўвазе эксперымент, якi доктар Карнэлiй хоча паказаць вам сам. А пакуль што прадоўжым знаёмства са звычайнымi вопытамi.
Ён пацягнуў мяне далей мiма клетак, у якiх аперыравалi людзей. Тут падвопытныя ляжалi на сталах. Трэпанацыя чэрапа агаляла тыя цi iншыя ўчасткi мозгу. Пакуль адна малпа сачыла за падачаю наркозу, другая прыкладвала да пульсуючага мозгу электроды.
- Бачыце, - заўважыў Гелiй, - тут мы таксама праводзiм абязбольванне. Праўда, анестэзiя даецца неглыбокая, каб не скажаць вынiкаў, але аб'ект не адчувае нiякага болю.
У залежнасцi ад таго, да якога ўчастка кары дакраналiся электроды, падвопытныя рабiлi розныя рухi, i амаль заўсёды на раздражненне рэагавала якая-небудзь адна частка цела. Першы мужчына пры кожным разрадзе электрычнага току згiнаў левую нагу i адразу ж яе разгiнаў, калi ток перапыняўся. Другi гэтаксама ж згiнаў i разгiнаў руку ў локцi. Трэцi пад уздзеяннем току круцiў усёй рукою ў плечавым суставе. Трохi далей малпы вывучалi функцыi нервовага цэнтра, якi кiруе мускуламi скiвiц. Калi ўключалi ток, падвопытны, зусiм яшчэ малады хлопец, пачынаў жаваць - няспынна, са скрыгатам на зубах, тым часам цела яго заставалася абсалютна нерухомае.
- Паназiрайце, што адбываецца, калi павялiчваць працягласць уздзеяння токам, - сказаў Гелiй. - Вось эксперымент, даведзены да лагiчнага канца.
Аб'ектам эксперыменту была прыгожая дзяўчына, якая нагадвала асобнымi рысамi Нову. Вакол яе голага цела завiхалiся некалькi малпаў, самцоў i самак, у белых халатах. Самка-шымпанзэ з задуменнай мордаю прыладзiла электрод i ўключыла ток. У дзяўчыны адразу ж заварушылiся пальцы левай рукi. Але шымпанзэ не выключыла неўзабаве ток, як у iншых эксперыментах, - вопыт працягваўся. I вось рухi пальцаў паскорылiся, сталi лiхаманкавыя, пасля ўздрыгнула i задрыжала ўся кiсць. Яшчэ праз момант рух дайшоў да пляча i пачаў разлiвацца ўверх, захоплiваючы мускулы твару, i ўнiз, па сцягне, ляжцы, галёнцы, пятцы, пальцах ног. Праз дзесяць хвiлiн увесь левы бок няшчаснай дзяўчыны калацiўся ад канвульсiўных, усё больш частых i моцных спазмаў - i як жудасна было гэта бачыць!
- Гэта эфект ланцуговай рэакцыi, - спакойна сказаў Гелiй. - Ён добра вывучаны i звычайна заканчваецца канвульсiямi, якiя бываюць пры эпiлептычных прыпадках. Але гэта дзiўная эпiлепсiя, якая захоплiвае толькi палову цела...
- Досыць! - закрычаў я раз'юшана.
Усе малпы падскочылi ад нечаканасцi i з неадабрэннем утаропiлiся на мяне. I тут увайшоў Карнэлiй.
- Разумею, - па-сяброўску паляпаў ён мяне па плячы. - За гэтымi эксперыментамi, пакуль не прывыкнеш, цяжка назiраць. Але падумайце пра тое, што менавiта дзякуючы iм наша медыцына, хiрургiя зрабiлi фенаменальны прагрэс за нейкую чвэрць стагоддзя!
Мяне гэты довад нiяк не пераканаў, як i ўспамiн пра падобныя вопыты на шымпанзэ, убачаныя мною ў адной з нашых зямных лабараторый. Карнэлiй пацiснуў плячыма i павёў мяне ў вузкi калiдор, якi злучыў залу, дзе мы цяпер знаходзiлiся, з меншым памяшканнем.
- Тут вы ўбачыце нешта дзiвоснае i зусiм новае, - сказаў ён урачыста. Сюды маюць доступ толькi тры асобы: Гелiй, якi асабiста займаецца вопытамi i ўжо дасягнуў выдатных поспехаў, я i адзiн санiтар-гарыла, выбраны намi з найвялiкшай асцярожнасцю. Ён нямы. Мне ён адданы i душою i целам, да таго ж ён яшчэ i дурань з дурняў. Так што вы разумееце, якое значэнне я надаю сакрэтнасцi гэтай працы. Але вас я з ёю пазнаёмлю, бо вы, я ўпэўнены, будзеце маўчаць. Гэта ў вашых iнтарэсах.
Раздзел VIII
Увайшоўшы ў залу, я не прыкмецiў спачатку нiчога такога, што магло б вытлумачыць дакляраваную таемнасць. Апаратура была падобная на тую, што я ўжо бачыў у папярэднiх памяшканнях: тыя ж генератары, трансфарматары, электроды. Тут былi толькi два паддоследныя: мужчына i жанчына, якiя ляжалi на двух пастаўленых паралельна канапах, прывязаныя рамянямi. Толькi мы з'явiлiся, яны адразу ж утаропiлiся пiльнымi позiркамi.
Санiтар-гарыла сустрэў нас невыразным бурчаннем. Гелiй абмяняўся з iм некалькiмi фразамi на мове глуханямых. Гэта было рэдкаснае вiдовiшча: гарыла i шымпанзэ размаўлялi мiж сабою з дапамогаю мiгаў! Не ведаю чаму, але мне гэта здалося настолькi недарэчным, што я ледзь не зарагатаў.
- Усё ў парадку, - сказаў Гелiй. - Яны спакойныя. Можна адразу пачынаць дослед.
Вы не можаце ўвесцi мяне спачатку ў курс справы? - папрасiў я ўмольна, баючыся, што ўбачу зараз новыя жудасныя эксперыменты.
- Я хацеў бы здзiвiць вас, - усмiхнуўшыся, адказаў Карнэлiй.
Санiтар увёў падвопытным наркоз i, калi яны спакойна заснулi, пачаў уключаць розную апаратуру. Гелiй наблiзiўся да мужчыны, асцярожна разматаў павязку ў яго на галаве i, выбраўшы на чэрапе патрэбную кропку, падвёў да яе электрод. Мужчына па-ранейшаму ляжаў абсалютна нерухомы. Я дапытлiва зiрнуў на Карнэлiя, i тут здарыўся цуд.
Мужчына загаварыў.
Ягоны голас прагучаў у маленькай аперацыйнай зале гэтак раптоўна, што я ажно падскочыў. Карнэлiй i Гелiй зрабiлi мне знак маўчаць i слухаць. Не, гэта не была галюцынацыя: ён гаварыў гучна, заглушаючы брунжанне генератара. I гаварыў на малпавай мове. Гаварыў зусiм паўнацэнна, як зямны чалавек або сарорская малпа.
На тварах у абодвух вучоных успыхнула радасць. Яны самазадаволена глядзелi на мяне, адчуваючы асалоду ад маёй збянтэжанасцi.
Тое, што казаў мужчына, не мела нiякага сэнсу. Напэўна, ён вельмi доўга знаходзiўся ў iнстытуце, таму што цяпер бясконца паўтараў абрыўкi фраз, якiя звычайна прамаўляюць вучоныя або санiтары. Неўзабаве Карнэлiй загадаў спынiць эксперымент.
- Ад гэтага мы нiчога больш не даможамся, - сказаў ён. - Але вы чулi галоўнае: ён гаворыць!
- Неверагодна! - прамармытаў я.
- Ну, гэта яшчэ што! - заўважыў Гелiй. - Ён гаворыць, як аўтамат цi папугай. А вось ад гэтай самкi мы дамаглiся нашмат большага.
Ён паказаў на жанчыну. Тая цiха спала.
- Большага?
- У тысячу разоў большага, - пацвердзiў Карнэлiй, такi ж усхваляваны, як i яго калега. - Слухайце мяне ўважлiва. Гэтая жанчына таксама гаворыць, i вы яе пачуеце. Але яна не паўтарае фраз, пачутых у палоне. Яе словы маюць выключнае значэнне. З дапамогаю камбiнацыi электрахiмiчных уздзеянняў на мозг гэтай падвопытнай - я не буду распiсваць вам яе, - нашаму маладому генiю ўдалося абудзiць не толькi iндывiдуальную, але i родавую памяць. У ёй пад уздзеяннем току ажываюць успамiны вельмi далёкiх продкаў, ажывае атавiстычная памяць пра падзеi тысячагадовай даўнасцi. Вы разумеце, Улiс?
Слухаючы гэтыя тлумачэннi, я думаў, што шымпанзэ з'ехаў з глузду, настолькi неверагодным здалося мне тое, што ён сказаў. Дарэчы, сярод малпаў таксама назiраюцца выпадкi вар'яцтва, асаблiва сярод iнтэлiгенцыi. Але пакуль я раздумваў, Гелiй падключыў электроды да мозгу жанчыны. Нейкi час яна, як i мужчына, ляжала, не падаючы прыкмет жыцця, потым глыбока ўздыхнула i загаварыла. Яна таксама гаварыла на малпавай мове. Але яе глухаваты голас пастаянна мяняў танальнасць, нiбыта належаў розным людзям. Кожнае яе слова ўсё роўна як выгравiравалася ў маёй памяцi.
"Малпы, зноў гэтыя малпы, - неспакойна сказала яна. - Апошнiм часам яны няспынна размнажаюцца, хаця яшчэ не так даўно здавалася, што яны звядуцца. Калi гэтак пойдзе i далей, iх стане больш за нас... Але справа не толькi ў гэтым. Яны робяцца нахабныя. Яны ўжо вытрымлiваюць наш позiрк. Мы дарэмна прыручалi iх i давалi iм волю, як слугам. Любiмцы сем'яў робяцца сама дзёрзкiя. На днях мяне штурхнуў на вулiцы разносчык-шымпанзэ. Калi я ўзняла руку, ён паглядзеў на мяне з такой пагрозаю, што я не асмелiлася ўдарыць яго".