Тым часам я заняў свой былы маленькі кабінецік намесьніка загадчыка аддзелу прапаганды і агітацыі, з раніцы да вечару займаўся службовымі справамі, а потым да дзьвюх-трох гадзінаў ночы сядзеў за пачатай новай аповесьцю “Адчай” альбо па просьбе Аляксандра Раманава похапкам пісаў нешта для “Вожыка”, каб не перапыняць з часопісам добрыя творчыя стасункі. Калі не было імпэту пісаць – браўся чытаць што-небудзь з класікі ці нешта новае з літаратурна-мастацкай перыёдыкі, і ня проста чытаць, а ўчытвацца, як кажуць, спрабаваць на зуб ледзь ці ня кожную фразу, прыглядвацца, як вопытныя аўтары абыходзяцца з сюжэтам, якімі мастацкімі сродкамі дамагаюцца выразнасьці, зьнешняй і псіхалагічнай дакладнасьці характару і ўчынкаў сваіх персанажаў. Толькі зараз у поўнай меры стаў разумець сэнс рэкамендацыяў літкансультантаў вучыцца ў класікаў, вучыцца на лепшых узорах сучаснай літаратуры. І я пісаў і вучыўся, вучыўся і пісаў...
Маёй работай, здаецца, былі задаволеныя ўсе ў абкаме. Аднак ужо ведаў, што партыйная кар’ера – гэта не маё, і калі галоўны рэдактар “Вожыка” Аляксандр Раманаў прапанаваў пайсьці да яго намесьнікам, згадзіўся, не задумваючыся. Было толькі адно пытаньне: персьпектыва атрымаць кватэру? Выдавецтва ЦК, у чыю структуру ўваходзіў “Вожык”, будавала жыльлё для сваіх работнікаў, частка якога прыпадала і журналістам, сёе-тое мелі і ад кіраўніцтва справамі ЦК. Аляксандр Данілавіч заверыў, што на працягу году-двух пытаньне будзе вырашанае, і гэта мяне задавальняла. Неўзабаве на нейкім семінары ў Маскве, куды паехаў замест загадчыка аддзелу, да мяне стаў надта ж уважліва прыглядвацца, аж ніякавата рабілася, загадчык аддзелу прапаганды нашага ЦК Савелій Паўлаў, потым падышоў і запытаў:
– Гэта праўда, што вы згадзіліся пайсьці намесьнікам да Раманава?
Я пацьвердзіў, што, адчувалася, яго дужа зьдзівіла, аднак ён не сказаў нічога, перавёў гаворку на нешта іншае.
А праз нейкі час пазваніў вельмі засмучаны Раманаў: ягоную прапанову зарубілі ў ЦК, нібыта для мяне рыхтуюць нейкую іншую пасаду, і менавіта ў Менску. “Я зрабіў усё, – сказаў Аляксандр Данілавіч. – А цяпер, калі не перадумаў, дзейнічай сам – пагавары з Паўлавым, дайдзі да Кузьміна...” Навіна, што мяне тармазнулі ў “Вожык” засмуціла, але ехаць альбо званіць Паўлаву ці Кузьміну і выпрошваць пасаду ў Менску для мяне было непрыймальным – хай будзе што будзе... Дый у Гародні мне някепска, мо нават вельмі і вельмі добра – уладзілася з работай, пачуваю сябе абсалютна ўпэўнена, а галоўнае – добра і плённа пішацца вечарамі ў спакойным і ўтульным хатнім кабінеце, які займеў, перасяліўшыся ў новую шыкоўную чатырохпакаёўку. Тут, як суседзі, яшчэ больш здружыліся, зблізіліся з Быкавым, ад каго ў любы момант можна мець добрую параду і падтрымку. Чаго яшчэ трэба! Ад дабра дабра не шукаюць...
Пасьля публікацыі ў “Маладосці” аповесьці з фотакарткай, кароткай біяграфічнай даведкай мой, як сёньня сказалі б, імідж вырас як ніколі і ў пішучай, і ў чыноўнічай браціі, і ў начальства. Канешне ж, гэта было прыемна, цешыла, радасьць аж расьпірала душу, але я панічна баяўся быць некім заўважаным у самаздавольстве – прыкладам заўсёды была гранічная сьціпласьць Васіля Быкава... А неяк адгарнуў старонку сьвежага “Радыёперахвату” – і ажно дыханьне сьцяло: пра мой “Час прылёту журавоў”! На тым тыдні аж у трох выпусках аповесьць адкаментаваў пастаянны аўтар літаратурных перадачаў на беларускай “Свабодзе” Станіслаў Станкевіч, пра якога ў нашым друку ня раз пісалі як аб фашыстоўскім паслугачы, здрадніку і ворагу беларускага народу, каварным ідэалагічным дыверсаньце. І хоць “Свабода” спакойна і даволі дакладна вызначыла сутнасьць і скіраванасьць аповесьці, нечага дурнога і варожага ў Станкевічавых каментарах не было, разумеў: нічога добрага ад гэтай увагі з-за бугра чакаць мне не даводзіцца. Нехта не праміне выцягнуць на белы сьвет вядомы пастулат класіка марксізму-ленінізму: калі цябе хваліць класавы вораг – падумай, што няправільна ты зрабіў. Быў абсалютна перакананы, што ніякага глупства не зрабіў, сказаў, пра што трэба крыкам крычаць, але... Даўно пастаянна чытаючы “Радыёперахват”, заўважыў: варта “Свабодзе” пахваліць нейкага аўтара ці твор, як у нашай перыёдыцы зьяўляецца разгромны артыкул пра той твор альбо аўтара. З заміраньнем сэрца стаў чакаць і я. Аднак прайшоў месяц, другі, а ніякай рэакцыі не было, хоць яшчэ ня раз “Свабода” спасылалася на аповесьць і ў літаратурных, і нават у сваіх грамадска-палітычных перадачах. Гэта было дзіўна. Як і тое, што не адчуваў ні касых позіркаў, ні заўвагаў і папрокаў з боку свайго начальства, калегаў – нібыта і не было ніякіх забугорных перадачаў. Ад знаёмых хлопцаў з аддзелу прапаганды ЦК даведаўся, што і там паставіліся спакойна, ніхто і ня думаў надаць нейкую ўвагу, тым болей прад’яўляць прэтэнзіі і абвінавачаньні да аўтара аповесьці. Для мяне гэта было надзвычай важна – можна ня надта мардаваць сябе самакантролем, самааглядкай: пішы, што думаеш, праўда, трошкі і думай, што пішаш... Гэта тычылася работы над новай аповесьцю “Адчай”, дзе ў шмат чым працягваў ранейшую тэму, але на іншым узроўні, у іншым вымярэньні. Лакальны, на першы погляд, канфлікт паміж сакратаром парткаму і дырэктарам прадпрыемства перакідваўся ў высокія абкамаўскія, саюзна-міністэрскія кабінеты, перарастаў у непрымірымае супрацьстаяньне па-сутнасьці двух стыляў, метадаў кіраўніцтва – аўтарытарна-дыктатарскага і дэмакратычнага, у арбіту якога ўцягваліся персанажы зусім іншага калібру. Праўда жыцьця, логіка разьвіцьця канфлікту вымушала адно, адзінапрыймальны для нашай літаратуры метад сацыялістычнага рэалізму, курс па якім ня так даўно вельмі ўважліва, кансьпектуючы галоўнае і важнае, праслухаў у ВПШ, дыктаваў зусім іншае. Напрыклад, можна было дапусьціць, што ў сакратара абкаму маюцца сякія-такія недахопы, але яны мусілі абавязкова выпраўляцца ці то з дапамогай таварышаў, ці то вышэйстаячай партыйнай інстанцыі, інакш – будзе згушчэньне фарбаў, кіданьне ценю ледзь ці не на ўсю партыю. Адмоўнае павінна было абавязкова ня проста ўраўнаважвацца, а пераважвацца станоўчым, прагрэсіўным, якое заўсёды мусіла перамагаць. І даводзілася ледзь ці не ў міліграмах выважваць у сваіх героях: адмоўнае – у Смаляра і станоўчае – у Сымановіча, на якіх, адчуваў, як на асялку, будзе вымярацца партыйнасьць твору. І канешне ж, у аповесьці, дзе асноўная дзея адбываецца на буйным хімічным камбінаце саюзнага падпарадкаваньня, проста немагчыма было абыйсьці ролю рабочага калектыву, ягонага авангарду – партыйнай арганізацыі, чалавека з народу, які мусіць пасароміць, павучыць вуму-розуму начальнікаў. Часам даходзіў да атупеньня і роспачы ад перапісваньня многіх эпізодаў, літаральна прадзіраўся між Сцылай дазволенага і Харыбай забароненага, зьяўлялася жаданьне плюнуць на ўсё, узяцца за нешта іншае, больш просьценькае і прахадное, але неадольна хацелася, наколькі гэта магчыма, сказаць тое, чаго, здавалася, яшчэ ніхто не казаў, і ня проста сказаць, а быць надрукаваным, пачутым. Ніводная з маіх аповесьцяў потым не давалася так цяжка, ні над адной да апошняга радка не вісела так дамоклавым мячом аглядка і самацэнзура. Паставіўшы апошняе шматкроп’е, уздыхнуў з палёгкай...
Васіль Быкаў быў першым чытачом і крытыкам. Аповесьць яму спадабалася, але выказаў вялікі песімізм: нягледзячы на ўсе твае хітрыкі і намаганьні ўраўнаважыць белае і чорнае, вельмі і вельмі сумняваюся, што дазволяць партыйнага функцыянера такога рангу маляваць чорнай фарбай, бо такога яшчэ не было. Тады мы і паспрачаліся з ім наконт цэнзуры, а неўзабаве я быў пасаромлены...
Васіль Уладзіміравіч зрабіў на палях рукапісу шмат вельмі карысных заўвагаў, якія я ўлічыў разам з выяўленымі самім пры другім уважлівым чытаньні, калі рукапіс “адляжаўся”, а сам трохі “адышоў” ад напісанага. Як і першую, з блаславеньня Быкава паслаў у “Маладосць”. І яшчэ ён падказаў зрабіць расклейку часопіса з першай аповесьцю, прыкласьці які-небудзь машынапісны экземпляр другой і паслаць заяўку ў выдавецтва “Мастацкая літаратура” на выданьне кнігі, “забіўшы” такім чынам пазіцыю ў іхніх планах, якія фарміруюцца і вярстаюцца за два гады наперад.
Адаслаўшы чысьценька перадрукаваную аповесьць у “Маладосць”, рашыў зрабіць нейкі перапынак, каб спакойна пачытаць чужое, асэнсаваць, агледзець з усіх бакоў новую задумку, аднак ужо настолькі прызвычаіўся да цяжкіх, разам з тым прыемных штовечаровых творчых пакутаў за пісьмовым сталом, што пачуваў у сабе нейкую пустэчу, нейкае карценьне, нібыта нечага не хапае, настолькі ўвайшоў-уцягнуўся ў звыклы распарадак, што ўсё роўна ня мог заснуць да трох гадзінаў ночы. Неяк раптоўна зьявіўся просьценькі сюжэт ці то вялікага апавяданьня, ці то невялічкай аповесьці на вечную тэму – выпрабаваньне каханьнем. Без усялякага начальства, службовых інтрыгаў, без неабходнасьці ўзважваць “на праходнасьць” ледзь ці ня кожны ўчынак персанажаў, ледзь ці ня кожны паварот дзеяньня, пры гэтым суадносіць, максімальна збліжаць іх з логікай жыцьця, логікай разьвіцьця, псіхалогіяй характараў, што давалася з такой кровёю ў “Адчаі”. “Вясельле ў Беражках” напісалася на адным дыханьні, літаральна за нейкі месяц ці мо трохі больш. Напісанае перш за ўсё “апрабаваў” на жонцы, якая заўсёды была вельмі прыдзірлівым крытыкам усяго, што я пісаў. Употай назіраў, як яна чытае, час ад часу выціраючы сьлёзы, і пераконваўся – якраз тое, што трэба для чытача. Аповесьць вельмі пахваліў Васіль Быкаў, адзначыўшы вялікі прагрэс у майстэрстве, прапанаваў думаць і пакрысе афармляць дакументы для паступленьня ў Саюз пісьменьнікаў, разьлічваць на ягоную рэкамендацыю. Я сьціпла заўважыў, што пра гэта будзе час падумаць – хай выйдзе кніжка, а мо і другая, і ён пагадзіўся: мо і праўда, членства ў Саюзе пісаць не навучыць...
Паколькі ў “Маладосці” ўжо ляжаў на чарзе “Адчай”, “Вясельле ў Беражках”, хоць яно і было самае што ні ёсьць маладосьцеўскае, рашыў прапанаваць “Полымю” – тады больш і не было каму. У Быкава да “Полымя” на чале з Кастусём Кірэенкам было ня надта прыязнае і паважнае стаўленьне, і на маё меркаваньне: мо варта было б памяняць у “Маладосці” аповесьці і аддаць “Адчай” у “Полымя”, Васіль Уладзіміравіч сказаў, што рабіць гэтага ня трэба ні ў якім разе, калі не хачу загубіць прынцыповы і востры “Адчай”. Ні з кім з палымянцаў я ня быў знаёмы, і паслаў рукапіс па пошце. Праз месяц-паўтара атрымаў рукапіс назад з заўвагамі на палях і лістом за подпісам Генрыха Далідовіча, з якога было цяжка зразумець, ухваляюць яны аповесьць да друку ці вяртаюць: маўляў, наш часопіс самы элітны, самы акадэмічны, з самымі высокімі патрабаваньнямі, а мая аповесьць пакуль што вельмі “сырая” і невядома, што з яе атрымаецца. Словам, гэтакі празрысты дыпламатычны намёк: ня лезь у калашны рад... Потым з Генрыхам мы зрабіліся добрымі прыяцелямі. Ён, як стаў галоўным рэдактарам “Маладосці”, друкаваў дзьве мае аповесьці, а прыгадваючы былое, прызнаўся: тады, прычытаўшы мой “самацёчны” твор, ня мог і падумаць, што з ягонага аўтара вырасьце пісьменьнік... Я ж уважліва чытаў кожны нумар “Полымя”, меў ужо не зусім павярхоўна-дылетанцкае меркаваньне, якога ўзроўню многае там друкуецца, перакананы быў, што мастацкі ўзровень “Маладосці” на дзьве галавы вышэй, аб чым сьведчыў і наклад, а тут гэтакая фанабэрыя... Зачапіла за жывое, і дзе паправіўшы нейкія заўвагі ў асноўным па стылі і мове, дзе не прыняўшы, прайшоўся сьвежым уважлівым вокам, перадрукаваў і накіраваў рукапіс зноў туды ж. Мусіць, нейкіх сур’ёзных падставаў, каб «зарэзаць», не знайшлі, загадчык аддзелу прозы Іван Пташнікаў паведаміў, што аповесьць будуць рыхтаваць да друку, але калі – цяжка сказаць, паколькі ўтварылася вельмі вялікая чарга.
І тое добра...
Аповесьць запусьцілі ў работу, калі я ўжо быў у Менску. Пазнаёміліся, добра і шчыра пагаманілі з Іванам Мікалаевічам Пташнікавым, выдатным пісьменьнікам і непераўзыйдзеным стылістам. І “Адчай” сталі рыхтаваць у “Маладосці”, якую пасьля Генадзя Бураўкіна ачоліў Васіль Зуёнак. Нават не чакаў, што яна пройдзе гэтак лёгка і проста. Сёе-тое выкрасьлілі, каб не дражніць гусей, зрабілі заўвагі па стылю і мове, сям-там самі выправілі відавочныя калькі і памылкі. Але прапанавалі памяняць назву, бо “Адчай” надта ж кідаецца ў вочы, выклікае непатрэбныя асацыяцыі. Вядома, я згадзіўся, прыдумаў больш нейтральную, спакойную, і ў часопісе аповесьць выйшла пад назвай “Чуйная цішыня”... Праз колькі гадоў, калі нейкі час выконваў абавязкі памочніка сакратара ЦК па ідэалогіі Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна, шэф у добрым гуморы нечакана прыгадаў “Адчай”, пахваліў і ў сваёй звычайнай манеры, прыжмурыўшы вока, хітравата запытаў:
– І ты ўсур’ёз лічыш, што ў сакратара абкаму няма іншых сродкаў справіцца з сакратаром парткаму падведамаснага камбінату?..
– Ёсьць, канешне, ды-ы...
– Ладна, не забудзь добранька прапалоць наіўняк, як будзеш рыхтаваць выбранае ці збор твораў... – падміргнуў з разуменьнем. – Да таго часу, думаю, ужо будзе можна...
Калі насамрэч стала можна і выдавецтва “Мастацкая літаратура” ў асобе Рыгора Іванавіча Барадуліна, які тады загадваў аддзелам перавыданьняў, прапанавала тэрмінова падрыхтаваць рукапіс для выданьня друхтомніка выбраных твораў, я скарыстаў параду Аляксандра Трыфанавіча – ладна-такі “прапалоў” “Адчай” ад наіўнай публіцыстыкі. Ды Барадуліна праз нейкі час новае кіраўніцтва выдавецтва, як кажуць, ветліва папрасіла, а я па характары ня з тых, хто за сябе абівае парогі малых і высокіх кабінетаў... Спачатку ў планы падрыхтоўкі ставілі двухтомнік, потым – аднатомнік, а затым і ўвогуле перасталі ставіць. Праз гадоў сем-восем запытаў у дырэктара выдавецтва Марчука: будуць друкаваць ці забіраць рукапіс? Той кляўся-бажыўся, што неадкладна паставяць у план падрыхтоўкі, спаслаўся на цяжкасьці, папрасіў, калі ёсьць хоць нейкая магчымасьць, перавесьці рукапіс у кампутарны набор. Трэба дык трэба – былі нейкія грошы, то ўгрохаў кампутарнай наборшчыцы... Потым Марчука папрасілі, а новы дырэктар Мачульскі прапанаваў выбраць: альбо томік выбранага, альбо арыгінальную аповесьць “Вяртаньне на Саарэмаа”. Я забраў праляжалы дзесяць гадоў рукапіс, паверыўшы клятвенным запэўненьням: ды ня буду я дырэктарам, калі ў першым квартале кніга ня выйдзе ў сьвет! Потым яшчэ былі два першыя кварталы, пакуль па загадзе зьверху ня сталі выдаваць толькі “сацыяльна значную літаратуру”, да якой ня могуць быць далучаныя аўтары, што засталіся ня ў тым Саюзе пісьменьнікаў...
Так і ляжаць падрыхтаваныя рукапісы ў шуфлядцы пісьмовага стала. Мо калі і спатрэбіцца некаму, хто ж яго ведае... Але гэта да слова. Тады ж, адвёўшы душу на просьценькай трохі сентыментальнай гісторыі, дзе ня трэба было ніякай абачлівасьці і самацэнзуры, без усялякага перапынку ўзяўся, з галавой увайшоў у работу над даўно задуманай аповесьцю “Шануй імя сваё”, якая і па тэматыцы, і па сацыяльнай, маральнай праблематыцы была вельмі блізкай майму сэрцу, маім уяўленьням пра шляхі разьвіцьця і будучыню вёскі. Мяне, гараджаніна ў першым пакаленьні, павязанага з вёскай яшчэ жывой пупавінай, надзвычай хвалявалі, блізка і балюча краналі, выклікалі трывогу працэсы, якія прыводзілі да страты адвечных сялянскіх каштоўнасьцяў і хлебаробскіх традыцыяў. Матэрыял быў літаральна выпакутаваны, тым ня менш даваўся цяжка – супраціўляўся, не хацеў укладвацца ў звыклае рэчышча логікі метаду сацрэалізму, калі новае, маладое мусіць быць прагрэсіўным, лепшым, ва ўсякім разе ня горшым за старое. У мяне ж па фармальных прыкметах атрымліваўся нейкі рэгрэс: стары малапісьменны старшыня калгасу з патрыярхальнымі поглядамі на зямлю-карміцельку бярэ верх над суседам, маладым амбітным кандыдатам навук, які ставіцца да зямлі як да звычайнага сродку вытворчасьці. Словам, ужо сама задума, разьвіццё сюжэту на базе сацыялістычнай сельскагаспадарчай вытворчасьці, калі некаму ўзбрыдзе ў галаву, можа спакойна трактаваць: усё гэта ўваходзіць у супярэчлівасьць з асноўным прынцыпам адлюстраваньня рэчаіснасьці адзіна правільным метадам... І зноў, мо нават больш, чым у “Адчаі”, даводзілася ўзважваць, ураўнаважваць... Ледзь ці ня два гады жыў аповесьцю, нават едучы ў машыне, нават седзячы недзе ў прэзідыуме. Аповесьць амаль напісалася ў Гародні, але заканчваў яе ўжо ў Менску. Як ніякі ранейшы твор, яна трапіла пад жорсткую літаўскую цэнзуру. Без аніякай зважкі, што аўтар не апошнюя сьпіца ў калясьніцы самога Савелія Паўлава. Тым ня менш самае галоўнае, самае важнае, што хацеў сказаць, засталося, дайшло да чытача. А ўсё ж, пэўна, не без узьдзеяньня службы ў ведамстве Паўлава, ніхто не заўважыў ці ня надта хацеў заўважаць, што ў аповесьці ня ўсё гладка і чыста з адзіна праведным метадам нашай літаратуры. Словам, без вялікіх стратаў прайшло і ў “Маладосьці”, і ў выдавецтве “Мастацкая літаратура”, і ў Маскве, дзе неўзабаве аповесьць двойчы выдалі ў перакладзе на рускую мову. А вось як кіношнікі ўзяліся экранізаваць яе двухсерыйнікам (шматсерыйнікі тады яшчэ не ўвайшлі ў моду) па заказе Цэнтральнага тэлебачаньня, адразу ж узьнікла закавыка – у кіношным ведамстве аказаліся таварышы куды больш пільныя, адразу ж угледзелі, што сюжэтная канва ну ніяк ня лезе ў вароты сацыялістычнага рэалізму. Фільм выйшаў з папулярнымі акцёрамі, але з перакуленым з ног на галаву сюжэтам, дзе амаль нічога не засталося ад духу аповесьці. Выйшаў, шчыра прызнаюся толькі таму, што не было ні вопыту, ні жаданьня займацца напісаньнем сцэнарыю, і прадаў права экранізацыі кінастудыі за тры тысячы рублёў, якія мне тут жа заплацілі, і адразу ж патраціў іх на пакупку для сына нейкай моднай японскай радыёапаратуры. Калі ж паказалі кінасцэнарый – жахнуўся, запратэставаў, але было позна: вяртайце грошы, скасоўваем дамову... Гэта была мая паўгадовая цэкоўская зарплата, ашчаднай кніжкі ніколі ня меў – як прыходзілі часам літаратурныя ганарары, так і сплывалі на розныя гаспадарчыя патрэбы. Адно, чаго дамогся, каб паставілі ў цітрах “па матывах”, паколькі зьняць спасылкі на аповесьць і аўтара з-за нейкіх юрыдычных закавыкаў было немагчыма. Дзякаваць богу, што сцэнарыст сам даўмеўся даць фільму зусім іншую назву – “Лично причастен”. Гэты фільм неаднаразова “круцілі” па ЦТ, нават ня ведаю, ці застаўся ён у архівах Астанкіна. Мо і добра было б, каб не застаўся – апроч пратэсту і прыкрасьці, нічога ў мяне ён не выклікаў і не пакінуў. У адрозьненьне ад удумлівага, сьветлага па настраёвасьці і пластыцы беларускамоўнага відэафільма па аповесьці “Вясельле ў Беражках” з непараўнальнай Марыяй Георгіеўнай Захарэвіч у адной з галоўных роляў, зьнятага ў васьмідзясятых гадах на нашым тэлебачаньні па сцэнарыі Віталія Чаніна... Вельмі шкадую, што тады не даўмеўся папрасіць, каб для мяне зрабілі відэакопію – і ўявіць сабе не мог, што “відзік”, у той час неспасьцігальны замежны дэфіцыт і неймаверная раскоша, праз нейкае дзесяцігоддзе стане даступным ледзь ці ня кожнаму. А потым прыйшлі іншыя часы, іншыя людзі, якія ўзяліся разбураць “до основания” былое беларускае тэлебачаньне. Кажуць, амбітны хлапчук з Магілёву, якога насуперак пратэсту калектыву пасадзілі ў крэсла старшыні нацыянальнай тэлерадыёкампаніі, палічыў, што ўсё зробленае да яго ня мае ніякой каштоўнасьці, гісторыя тэлебачаньня пачынаецца з ягонай вялікасьці і даў каманду “вычысьціць” архівы. На шчасьце фільм пра сьветлае каханьне з добрай рэжысурай, выдатнымі акцёрскімі работамі цудам ацалеў, і калі ў рэшце рэшт амбітнага рэфарматара ня проста пагналі, а пасадзілі на адзінаццаць гадоў, і не за злачынства перад нацыянальнай культурай, а за элементарнае казнакрадства ў асабліва буйных памерах, “Вясельле ў Беражках” пасьля доўгага перапынку ўлетку 2006 году зноўку зьявілася ў эфіры на тэлеканале “Лад”.
Чамусьці атрымліваецца, што ў круглыя мае даты адбываюцца нейкія важныя, часам нават лёсавызначальныя падзеі, якія пакідаюць сьлед альбо робяць круты паварот у маім жыцьці. Выразна запомніўся 1948 год, калі яшчэ ня ведаў ні рыфмы, ні правілаў вершаскладаньня, напісаў свой першы наіўны і бездапаможны, але надзвычай крамольны верш. Ня памятаю з рыфмай ці бяз рыфмы апавядаў, як пускаю ў вясновыя ручаінкі папяровыя караблікі, і яны даплывуць да рова, а з рова па Спушанцы, Котры да Нёмана, па Нёмане – да сіняга мора, пераплывуць на той бераг і раскажуць, што жыве тут Сталін-зьвер. Свой “твор” не паказаў нікому, схаваў у гумне пад падрубу, дзе паперчыну струшчылі мышы. Потым гады два нічога не пісаў, але то быў, пэўна, першы падсьвядомы покліч да творчасьці. 1958 год стаўся літаральна пераломным у маім армейскім і, вядома, ня толькі армейскім жыцьці, калі на валаску вісела: альбо трыбунал за ўзброены напад на камандзіра, альбо нейкае амаль нерэальнае выратаваньне, пра што амаль з дакументальнай дакладнасьцю напісаў пазьней у аповесьці “Вяртаньне на Саарэмаа”. А 1968 год крута павярнуў маю журналісцкую біяграфію – нечакана і неспадзявана патрапіў на партыйную работу, думаў на які год-два, а яна ўсё доўжылася і доўжылася. Нешта мусіла адбыцца і ў чарговы юбілейны 1978 год. Яно і насамрэч адбылося, якраз напярэдадні саракагоддзя...
Пад канец лета наш цэкоўскі санаторый “Місхор” у Крыме, звычайна, нагадваў сход рэспубліканскага партыйна-гаспадарчага актыву. Хто ў люксе-бункеры з усімі дамачадцамі, хто ўдвух з жонкай ці мужам, але больш уадзіночкі. Тут завязваліся ці ўмацоўваліся прыяцельскія стасункі, у неафіцыйных, нефармальных абставінах на прагулцы, на пляжы ці за чаркай у нечыяй палаце рашаліся важныя службовыя пытаньні, прызначэньні, вылучэньні, на выхадзе са сталоўкі можна было даведацца самыя сьвежыя навіны з Беларусі, у тым ліку і тыя, што яшчэ павінны адбыцца. У першы ж дзень прыезду на вялікае зьдзіўленьне даведаўся, што мяне пераводзяць у ЦК, і нават прычыну гэтага пераводу: нібыта з пашырэньнем зоны ўпэўненага прыёму тэлебачаньне стала іграць першую скрыпку сярод сродкаў ідэалагічнага ўзьдзеяньня на масы, таму пачалося ягонае кадравае ўмацаваньне – дырэктарам праграмаў нядаўна кінулі аднаго з намесьнікаў Паўлава Каваленку, а старшынём Дзяржтэлерадыё толькі што прызначаны вядомы паэт, галоўны рэдактар “Маладосці”, былы ўласны карэспандэнт “Правды” па Беларусі Генадзь Бураўкін, перад якім пастаўлена задача карэнным чынам павысіць ідэйны і творчы ўзровень тэлеперадачаў. У зьвязку з гэтым узьнікла партэба мець у ЦК куратарам тэлерадыё чалавека творчага і адначасова вопытнага партыйнага работніка, кампетэнтнага ў пытаньнях тэлебачаньня, радыё, літаратуры і мастацтва. Лепшай за маю кандыдатуру, быццам бы не знайшлі...
Усё гэта нібыта і было падобна на праўду, але я ня надта даваў веры, каб прымаць усур’ёз – колькі гэтакай інфармацыі так і застаецца на ўзроўні плётак-пагалосак!.. Апроч усяго, шчыра кажучы, яшчэ ня ведаў, ці хачу, ці варта пераязджаць у Менск. Праз колькі дзён у Місхор прыехаў Міхаіл Вырвіч, інструктар аддзелу прапаганды ЦК, з якім мы даўно добра зналіся як журналісты, і адразу ж сталі бавіць час у адной кампаніі. Ён прывёз сякую-такую цікавую для мяне канфідэцыйную інфармацыю аб перамовах Паўлава і Кузьміна з Емяльянавай і Кляцковым аб маім пераводзе ў Менск, нібыта дайшло да Машэрава, які сказаў: як сам вырашыць – так і будзе. Міхаіл па-сяброўску параіў добра падумаць, перш, чым прыняць рашэньне. У мяне склаліся даверлівыя, нават прыяцельскія стасункі са многімі работнікамі аддзелу прапаганды, і быў добра наслуханы пра цяжкі характар Паўлава, хоць мае асабістыя сустрэчы і гаворкі з ім пакінулі вельмі прыстойнае ўражаньне аб ім, перш за ўсё як аб чалавеку дзелавым, рашучым. У час прагулак тэт-а-тэт Міхаіл прыадкрыў мне шмат якія таямніцы аддзельскага “мадрыдскага двара” і я падумаў: насамрэч варта агледзецца і ня лезьці на скрут галавы...
Тыдзень адпачынку, што яшчэ заставаўся пасьля санаторыю, я намерыўся правесьці дома ў вёсцы – калі пройдуць дажджы, то патраплю на самыя грыбы, а лепшага адпачынку для душы, чым пахадзіць з кашом па запаведных баравіковых мясьцінах, ніколі для мяне не існавала і не існуе. Ды, як кажуць, не загадвай наперад. Не пасьпеў вярнуцца з Місхору, як паступіла каманда – тэрмінова быць у ЦК, у Паўлава. Еўдакія Яфімаўна Емяльянава расказала пра перамовы наконт мяне з Паўлавым і Кузьміным. Амаль нічога новага яна не паведаміла, апроч службовай персьпектывы, якая чакае мяне, калі адмоўлюся і застануся ў Гародні: праз год-два – пасада загадчыка аддзелу, а праз нейкі час з ейным выхадам на пенсію – сакратарская. Першае, канешне ж, магло быць рэальным, а другое – чыстай вады фантастыка: ніхто не дапусьціць дээмансіпацыю ідэалагічных кадраў. Але самае галоўнае – партыйна-чыноўная кар’ера мяне зусім перастала цікавіць, задавальняла цалкам цяперашняя пасада, якая добра сумяшчалася з літаратурнай працай, таму зьязджаць з Гародні, дзе так хораша пішацца-працуецца не хацелася. Але спакваля даймалі і іншыя: а чаму гэтак жа хораша пісацца-працавацца не павінна ў Менску? Там літаратурны асяродак, там усе выданьні, у рэшце рэшт туды толькі што перабраўся Быкаў, пачувае сябе някепска. І яшчэ вельмі цікавым, заманлівым падаваўся тэлерадыётандэм з няўрымсьлівым рупліўцам беларусчыны Генадзем Бураўкіным, з кім пасьпеў добра падружыцца... Адно насьцярожвала, палохала – невядома, як з маім характарам складуцца стасункі з Паўлавым. Але супакойваў сябе: а што Паўлаў! Атрымаю кватэру ў Менску, а там – што будзе то будзе... У рэшце рэшт, калі наскочыць каса на камень, – плюнуць на ўсё ды падацца ў якую-небудзь газету ці часопіс. А куды ў Гародні падасіся, калі надыйдзе час разьвітвацца з абкамам...
Ехаў у ЦК начным гарадзенскім цягніком, канчаткова і адназначна не вырашыўшы для сябе: згаджацца ці адмаўляцца. Як кажуць, і хочацца, і колецца, і мамка не дазваляе. Цягнік прыбываў у Менск раненька, і ўжо да дзевяці я быў у прыёмнай загадчыка аддзелу прапаганды і агітацыі ЦК Савелія (за вочы ўсе звалі яго Саўкам) Яфімавіча Паўлава. Сакратарка падміргнула з разуменьнем: што, у нашым палку прыбыло? І без усялякіх удакладненьняў прапусьціла ў шэфаў кабінет. Масіўная фігура Паўлава аж выпраменьвала прыязнасьць, зычлівасьць, дэмакратычнасьць, і я зноў засумняваўся, што ўсё чутае пра ягонае самадурства, праўда. Ён адразу ж адклаў убок сьвежыя газеты, стоячы павітаўся, і калі я сеў ля прыстаўнога століка, пачаў без усялякага ўступу, ледзь ці не па-сяброўску:
– Я вельмі хачу, каб вы згадзіліся і прыйшлі ў аддзел...
Словам, неўзабаве мы былі разам паверхам вышэй у сакратара па ідэалогіі Кузьміна, якога ня раз слухаў на розных нарадах, семінарах. У ягоным кабінеце, зрабіў для сябе адкрыцьцё: аказваецца, ён надзвычай цікавы, разумны, уважлівы суразмоўца. Кузьмін літаральна зачараваў і сваёй простасьцю, даступнасьцю, і жывымі, маладымі, дапытлівымі з лёгкай хітрынкай вачамі, і ўменьнем слухаць суразмоўцу, і незвычайнай мяккай тактоўнасьцю.
Тады я і не здагадваўся, якую ролю адыграе гэты чалавек у маім лёсе...
Належала яшчэ пабыць на гаворцы ў загадчыка аддзелу аргпартработы Якушава, другога сакратара ЦК Аксёнава і, нарэшце, заручыўшыся іхнімі візамі, ісьці да самога Машэрава. Да Якушава і Аксёнава мусіў суправаджаць па рангу хто-небудзь з намесьнікаў Паўлава, аднак на гэты даволі фармальны абавязак ня надта зважалі і суправаджаць з дакументамі ў папачцы даручылі інструктару Міхаілу Вырвічу. Да Машэрава, канешне ж, мусіў весьці як мінімум сам Паўлаў. Аднак адбывалася ўсё чамусьці не ў планавы кадравы дзень, калі гутаркі з вылучэнцамі праходзяць першым чынам у начальства, таму прыёму ў Аксёнава давялося чакаць ледзь ці не да самага вечару. З Аксёнавым да гэтага давялося дзіўным чынам двойчы сутыкацца ў жыцьці, хоць пра тое ён, канешне ж, ня мог і здагадвацца. Першы раз, здаецца, у пятым ці шостым класе ў нашай вясковай бібліятэцы, калі нейкі прыезджы дзядзька дужа зьдзівіўся, што я прынёс здаваць “Железный поток” Серафімовіча, які прачытаць мне парэкамендаваў прыблудны сусед-грамацей Ягор Ціханаў. Незнаёмец тут жа ўчыніў мне экзамен па прачытанай кнізе і, пераканаўшыся, што насамрэч прачытаў і ўсё зразумеў, вельмі пахваліў. Ад бібліятэкаркі потым даведаўся, што гэта быў сакратар абкаму камсамолу Аксёнаў. А праз нейкіх пяць гадоў ён падпісваў мне, маладому супрацоўніку шчучынскай раёнкі, пуцёўку на Міжнародны фестываль моладзі і студэнтаў у Маскве, вядома ж, і не здагадваючыся, што перад ім той самы вясковы хлапчучок, які ў пятым класе асіліў “Железный поток”. Канешне ж, і зараз ён ня мог здагадвацца, а нагадваць пра тое ў гэтых варунках з майго боку было б крайняй бестактоўнасьцю. На гэты раз Аксёнаў, палымяныя прамовы якога я ня раз слухаў з захапленьнем, расчараваў, пакінуў непрыемны астой на душы, хоць гаварыў мне правільныя і разумныя рэчы, асабліва, калі стаў даваць характарыстыку з надзвычай высокімі ацэнкамі Генадзю Бураўкіну, які, на ягоную думку, унікальна і шчасьліва спалучае ў сабе паэтычны дар, высокія маральныя, чалавечыя якасьці, усебаковы інтэлект і выдатныя арганізатарскія здольнасьці аналітыка і палітыка буйнога маштабу, што надзвычай рэдка сустракаецца ў творчым асяроддзі. З гэтым я быў цалкам згодзен, як і з тым, што неабходна нам з ім працаваць у поўным паразуменьні і адным тандэме, дапамагаючы яму і аберагаючы ад розных зласьліўцаў, зайздросьнікаў, непрызнаных геніяў, якіх аж занадта сярод творчага люду.
Ад’езд у Менск супаў з маім саракагоддзем, і гэтыя дзьве падзеі адзначылі разам, у адзін прысяд. Гарадзенскія калегі падарылі мне на той час шыкоўны транзістарны радыёпрыёмнік рыжскай вытворчасьці, які спраўна служыць па сёньняшні дзень, і акуратна выгравіраваны цёплы надпіс на нікіліраванай аблямовачцы сагравае душу, выклікаючы добрыя і ўдзячныя ўспаміны і аб працы ў Гарадзенскім абкаме на Замкавай гары, і аб сябрах-таварышах, шмат каго з якіх ужо, як і самога абкаму, няма на гэтым сьвеце...
Разьвіталіся шчыра, у шумным сяброўскім застольлі, хоць яшчэ амаль два гады быў павязаны з Гародняй, пакуль там заставалася сям’я – чакалі і, каб сын Сяргей закончыў на месцы дзесяцігодку, і здачы цэкоўскага дому па Пуліхава, каб атрымаць кватэру ў новым доме. Можна было і чакаць, маючы ладную страху над галавой у цэкоўскім інтэрнаце, празванага начлежкай. “Начлежка” была зусім побач – на спуску вуліцы Карла Маркса да Янкі Купалы ў квартале старых дамоў, пабудаваных яшчэ палоннымі немцамі, уяўляла сабой прасторную пяціпакаёвую двухузроўневую кватэру з асобным уваходам са двара. На першым паверсе, дзе была кухня, ванная, душ, туалет, у трох пакоях маглі пражываць па два-тры чалавекі, а на другім былі два аднамесныя пакойчыкі, адзін з якіх займаў галоўурач лечкамісіі Мікалай Міхайлавіч Макарэвіч з маладзенькай мілай і сімпатычнай жонкай Валечкай і маленькім сынам, другі – дастаўся мне, каму належала глядзець тэлевізар ня дзеля свайго задавальненьня, а ў сілу службовых абавязкаў. Хто больш, хто менш, але праз “начлежку” праходзілі ледзь ці ня ўсе работнікі ЦК, прызваныя ў Менск з перыферыі. Іншы раз яна амаль пуставала, іншы раз не было ніводнага месца, і тады некаму даводзілася перабівацца ў тлумным інтэрнаце ВПШ. Але гэта ня надта хвалявала часова бяздомных адказных работнікаў, паколькі кожны меў права на мэбліраваную аднапакаёўку з невялічкай куханькай і ўсімі іншымі камунальнымі выгодамі ды некалькімі соткамі для саду і градак за горадам у Атоліне, дзе быў прафілакторый ЦК. З раньняй вясны да позьняй восені сюды спачатку зусім бясплатна, а потым за сімвалічную плату курсіравалі цэкоўскія аўтобусы, пад вечар адвозячы, а раніцай дастаўляючы насельнікаў прафілакторыя і іхніх сямейнікаў у горад на работу. Летам рэдка хто заставаўся ў душным горадзе.
Ніякіх складанасьцяў у пераходзе на цэкоўскі рэжым работы не было – тая ж, што і ў абкаме, чыноўніцкая служба, толькі звужаная па службовых абавязках і адказнасьці да дыяпазону дзейнасьці Дзяржтэлерадыё. Гэта і лепш, што гранічна вызначана парафія, але паколькі тэлебачаньне і радыё займаюцца літаральна ўсім сьпектарам сацыяльна-эканамічнага, культурніцка-ідэалагічнага жыцьця грамадства, значыць, немагчыма было абмяжоўвацца нейкімі ведамаснымі рамкамі, вузкай сьпецыялізацыяй, і гэта таксама было добра. Кінулася ў вочы, што ў адрозьненьне ад абкаму ў калідорах ЦК надаецца куды большае значэньне розным субардынацыйным умоўнасьцям, ад чаго стасункі між работнікамі рознага ўзроўню і розных аддзелаў больш складаныя, чым у абкаме, зафармалізаваныя, ім часта нестае шчырасьці, непасрэднасьці, звычайнай чалавечай цеплыні і ўзаемавыручкі. Магчыма, мне, правінцыялу, гэта толькі напачатку падавалася, бо потым тое перастала заўважацца – ці то першае ўражаньне было памылковым, ці то чалавеку дадзена да ўсяго прызвычайвацца. Асабліва збліжала, ледзь ці не радніла жыцьцё-быцьцё ў Атоліне – і клопатамі на градках, і лазьняй па суботах, і рыбалкай на сажалках, і спаборніцтвамі на спартыўнай пляцоўцы, шахматнымі турнірамі, лыжнымі кросамі зімою, і, чаго ўтойваць, застольлямі па інтарэсах... Практычна з усімі работнікамі свайго аддзелу я быў знаёмы яшчэ з Гародні, а з некаторымі, як Коля Шоба, Міша Вырвіч, Міхал Дубянецкі, Міхась Парахневіч, якога больш чым каго еў поедам Паўлаў, аж пакуль ня выжыў у “Вячэрні Мінск”, і таго раней. Са многімі з іх меў прыяцельскія, мо нават сяброўскія стасункі. Ну і, канешне ж, наш гарадзенскі Мікола Жылінскі, які пасьля Мітронаўскай слабады асеў у сектары друку. У аддзеле аргпартработы працаваў мой паплечнік па мітронаўцы Жэня Рабко, а трохі пазьней і Валянцін Жвалеўскі, які ў свой час зьмяніў мяне ў абкаме на пасадзе загадчыка сектару, а потым з намесьніка рэдактара “Гродненской правды” падаўся па маіх сьлядах у Маскву.
Неяк адразу ж сышліся з непасрэдным шэфам Васілём Аляксандравічам Каленчыцам, былым рэдактарам брэсцкай абласной “Зари”, якога спачатку прызначылі загадчыкам сектару газетаў, часопісаў, выдавецтваў, а потым – намесьнікам загадчыка аддзелу. Ён ня надта трымаў нейкую службова-паказную дыстанцыю з падначаленымі, быў просты, адкрыты, непасрэдны, аўтарытэтны ў журналісцкім асяроддзі, са сваёй пазіцыяй, якую без аглядкі, часам ня надта цырымонячыся і зважаючы на пасады, мог выказаць кожнаму. Ён ведаў сабе цану і стаўленьне да сябе Машэрава. Васіль Аляксандравіч быў сьпецыялістам экстра-класу, узначальваў групу, якая даводзіла да ладу, рабіла апошнія філігранныя штрышкі самых адказных дакументаў, і перш за ўсё прамоваў, дакладаў, артыкулаў Машэрава, які без ухваленьня групы ня браўся ні чытаць прамовы, ні падпісваць артыкулы і іншыя дакументы. У групу, ці як яе звалі, мазгавы цэнтр, апроч Каленчыца, пастаянна ўваходзілі загадчык аддзелу планавых і фінансавых органаў Рыгор Вячорка, кіраўнік лектарскай групы Сіман Ходас, у якасьці эксьпертаў маглі прыцягваць каго заўгодна. Ні Каленчыца, ні Вячорку і Ходаса ад выкананьня сваіх непасрэдных службовых абавязкаў ніхто не вызваляў, і рэдка калі ім удавалася пакідаць будынак ЦК раней дзесяці вечару ці мець вольнымі выхадныя. Каленчыц стаў прыглядвацца да мяне і даручаць сёе-тое... Ня ведаю, якім чынам дайшло да Аляксандра Трыфанавіча аб спробе і мяне прыцягнуць да так званага мазгавога цэнтру, але неяк без аніякай патрэбы паклікаў мяне, запрасіў у пакой адпачынку, што лічылася найвялікшым даверам, прапанаваў кубачак кавы, цыгарэты і гэтак хітранька запытаў:
– А ты ўмееш пісаць левай нагой?..
– Ды-ы... – зьбянтэжыўся, разгубіўся я, не разумеючы, куды хіліць, што мае на ўвазе сакратар ЦК – ці не спадабалася яму падрыхтаваная мною нейкая паперчына?
Ён усьміхнуўся сам сабе, між іншым, як ён часта умеў сказаць нешта важнае ледзь ці не падтэкстам, працягваў:
– А ты паспрабуй іншы раз пісаць і левай нагой, каб адчапіліся, інакш – неба падасца з аўчынку... Пішы свае аповесьці і не сушы мазгі на... – Ён ня стаў даказваць, спадзяючыся на маю здагадлівасьць, і перавёў гаворку на нешта іншае...
Я ўсёк, і хоць гэта давалася няпроста, але... Ня мог толькі дазволіць сабе пісаць левай нагой, што мела непасрэднае дачыненьне да маіх службовых справаў і, канешне ж, для Кузьміна. Калі з першымі спраўляўся даволі проста, то з другім... Рабіць нейкі матэрыял ці дакумент для АТК (так, па першых літарах ледзь ці ня ўсе за вочы звалі Аляксандра Трыфанавіча) заўсёды было выпрабаваньнем. Асабліва па першым часе, пакуль ня ўведаеш ягонай методы і звычкі. Як бы ты ні выкладваўся, як бы не адшліфоўваў кожнае слоўца, кожны сказ мо ўжо ў дзясятым варыянце, можна было не сумнявацца, што гэта яшчэ ня ўсё, хоць ён вельмі пахваліў і падзякаваў. Не праходзіць і гадзіны, як імчыць памочнік Зіновій Прыгодзіч, якога потым зьмяніў мой аднакашнік па Мітронаўскай слабадзе Лёня Анішчанка з пакрэсьленым, сьпісаным ня дужа разборлівым почыркам АТК толькі што ўхваленым тэкстам. Расшыфроўваем, разумеем, што гэта ўсё куды горш, чым было, але воля аўтара ёсьць воля аўтара. Разам нешта апускаем, нешта выпраўлям, амаль упэўненыя, што гэта яшчэ не апошні варыянт. Бывала, ужо ля пад’езду чакае машына адвезьці АТК у аэрапорт ці ехаць некуды выступаць, а ён усё крэмсае тэкст, каб пасьля, як выйдзе за трыбуну заблытацца канчаткова ў сваіх праўках-папраўках, і нічога не застанецца, як адкласьці паперчыну і выступаць без шпаргалкі. Тым ня меней змушаў рыхтаваць кожнае сваё выступленьне, нават калі гэта было нейкае звычайнае вітаньне. У адрозьненьне ад большасьці начальнікаў ён зусім спакойна ставіўся, калі правілі ці зусім выкідвалі напісанае ім, а праўкі, на ягоную думку, паляпшалі тэкст. Але гэтая думка трымалася нядоўга, і ён зноў мо ў дзясяты раз пачынаў перакрэмзваць, каб урэшце рэшт пагоршыць ці зрабіць зусім непрыдатным альбо непатрэбным, чаму аддадзена столькі чужых і ягоных нерваў, часу. АТК усё гэта разумеў, амаль заўсёды пачуваў сябе ніякавата перад тымі, чыя работа і час былі марна патрачаны па ягонай волі, але нічога ня мог зрабіць са сваім характарам, сваім глыбокім перакананьнем, што на сьвеце не існуе нічога абсалютна дасканалага, абсалютна ідэальнага, ня раз пры мне казаў, што нізашто ня можа прыпадобіцца тым, хто спакойна выходзіць за трыбуну, нават не прачытаўшы папярэдне падрыхтаваны падначаленымі ці памочнікамі тэкст. І вельмі любіў прыгадваць колішняга першага сакратара сталічнага гаркаму партыі Варвашэню – чалавека самабытнага, яркага, гаспадарлівага, сапраўднага народнага самародка, пры якім ён служыў загадчыкам аддзелу прапаганды і адначасова быў галоўным пісарам ягоных самых адказных дакладаў і прамоваў. Варвашэня амаль ніколі да выхаду за трыбуну не чытаў падрыхтаваныя яму прамовы, аж пакуль...
АТК у добрым гуморы любіў расказаць амаль анедактычную гісторыю, якая з ягонай ласкі адбылася з Варвашэнем на знакамітым пленуме ЦК КПБ, дзе неўзабаве пасьля сьмерці Сталіна па ініцыятыве Берыі абмяркоўваліся перагібы ў бок вялікадзяржаўнага рускага шавінізму, неадкладнай карэнізацыі нацыянальных кадраў у саюзных рэспубліках і пераходзе на нацыянальныя мовы, усталяваньні ленінскіх нормаў у нацыянальнай палітыцы. У сувязі з гэтым было намечана замяніць на пасадзе першага сакратара ЦК рускага Патолічава на беларуса Зімяніна. Ініцыятыва з Масквы сталася настолькі нечаканай, настолькі ня ўкладвалася ні ў якія звыклыя рамкі і ўяўленьні зрусіфікаванага, сьмяротна напалоханага нацыяналістычнымі жупеламі беларускага чынавенства, што яно анямела, разгубілася, ня верачы сваім вушам, успрымала ўсё гэта, як нейкі палітычны выверт. Толькі адчайныя аптымісты-летуценьнікі паверылі ў вяртаньне да задушанай у канцы дваццатых – пачатку трыццатых гадоў беларусізацыі, у тое, што насамрэч адкрываецца гістарычная персьпектыва наладзіць у рэспубліцы сваё нацыянальна-культурнае жыцьцё. Але большасьць кансерватыўнага па сваім менталітэце, ня схільнага да пераменаў беларускага чынавенства ўспрымала кампанію насьцярожана, нават варожа. Разам з тым не магло, ня ў стане было аслухацца першапрэстольную, тым больш, што ініцыятыва сыходзіла ад самога ўсясільнага Лаўрэнція Паўлавіча, каго аслухвацца да нядаўняга часу мог толькі адзін чалавек – таварыш Сталін.
Патолічаў у рэспубліцы меў аўтарытэт і добрую рэпутацыю. Ён вывучыў беларускую мову, прыязна і з павагай ставіўся да нацыянальных і культурных традыцыяў народу, у вялікадзяржаўных шавіністычных замашках куды больш можна выло вінаваціць кіраўнікоў беларусаў па нацыянальнасьці, чым гэтага рускага. Таму да пленуму рыхтаваліся ўсур’ёз і грунтоўна. Абгаварылі, расьпісалі, хто павінен выступіць, што сказаць. Натуральна, запеўку павінен зрабіць кіраўнік самай буйной – сталічнай партыйнай арганізацыі Варвашэня, адзін з вядомых кіраўнікоў камуністычнага падпольля і партызанскага руху на Меншчыне. Ён атрымаў абсалютна канкрэтныя ўстаноўкі, якія давёў свайму загадчыку аддзелу прапаганды і агітацыі Кузьміну, а той начыста праігнараваў усе, на ягоную думку, сумніўныя шэфавы ўстаноўкі, скляпаў самае што ні ёсьць кандовае выступленьне пра посьпехі і дасягненьні сталіцы, нафаршыраваўшы сотнямі лічбаў і прозьвішчаў перадавікоў, наватараў вытворчасьці. Як заўсёды, Варвашэня пайшоў за трыбуну, папярэдне не зазірнуўшы ў тэкст. Пад зьдзіўленыя, недаўменныя позіркі прысутных зачытаў падрыхтаваны банальны тэкст, дзе не было нават упамінку пра сутнасьць пастаўленага на абмеркаваньне пленуму вострага пытаньня. Вушлым партыйным чынавенствам гэта ўспрынялося як намёк, як нейкі сігнал. І іншыя сталі выступаць з аглядкай, а калі дайшло да галасаваньня – не хапіла галасоў вызваліць Патолічава. Гэта быў нечуваны скандал, нечаканы выклік Маскве. Варвашэню тут жа паклікалі на цугундзер: як гэта разумець?! Вы што, забыліся, пра што дамаўляліся?.. Гэта папахвае правакацыяй...
Учарнелы, разьятраны Варвашэня вярнуўся ў гаркам, паклікаў Кузьміна, выліў на яго ўсю сваю злосьць і тут жа падпісаў рашэньне аб звальненьні неслуха без прадастаўленьня нейкай іншай работы...
Ды зусім нядоўга прабыў беспрацоўным апальны Кузьмін – роўна столькі, колькі доўжылася тая нечаканая і дзіўная беларусізацыя: Берыю арыштавалі, абвясьціўшы ворагам народу, агентам замежных выведак, і ўсё вярнулася на кругі свая... У сталыя гады, пазнаёміўшыся з абнародаванымі дакументамі пра бурную рэфарматарскую дзейнасьць крывавага Лаўрэнція пасьля сьмерці Сталіна, так і не магу сабе адназначна адказаць, што гэта было: ці насамрэч празарлівае бачаньне, спроба перавесьці стрэлкі з тупіку, куды кацілася краіна, на больш-менш цывілізаваныя рэйкі, ці проста каварная і хітрая палітычная гульня з адзінай мэтай – запалучыць абсалютную ўладу, а потым ужо вядомымі, адладжанымі метадамі ўправіцца і з рэфарматарамі, і з засьвечанымі нацыяналістамі? Хто ж яго ведае, як і куды магло павярнуцца...
Заўзятых беларусіфікатараў тады, канешне ж, не судзілі і не растрэльвалі, а проста паціху адных пазасоўвалі на наменклатурныя задворкі тут на месцы, другіх разам з прэтэндэнтам на першую ролю ў рэспубліцы Зімяніным забралі на малапрыкметныя пасады ў Маскву, а самога прэтэндэнта саслалі на дыпламатычную работу ў Манголію, трэціх адправілі на заслужаны адпачынак. Ніхто з іх так і не падняўся, хіба толькі Зімянін праз колькі дзесяцігоддзяў ужо ў шаноўным узросьце ўсплыў на саюзным партыйным алімпе на нейкіх дзясятых ролях, без членства і кандыдацтва ў палітбюро. А тады беларускую кампартыю, якая адзінай сярод саюзных рэспублік ня вызваліла свайго рускага першага сакратара, абвясьцілі ўзорам палітычнай сьпеласьці і інтэрнацыяналізму, а наймудрэйшым стратэгам і тактыкам прызналі сталічнага першага сакратара Варвашэню. Празарлівага Кузьміна той, вядома ж, вярнуў на ранейшае месца, адкуль і пачалося ягонае службовае ўзыходжаньне. А тая кароценькая, дзіўная беларусізацыя пакінула свой злавесны сьлед. Рускага Патолічава неўзабаве забралі на міністэрскую пасаду ў Маскву, і першай асобай у рэспубліцы ўпершыню стаў беларус па нацыянальнасьці Мазураў, пры якім вышэйшая школа стала цалкам рускамоўнай, а ў гарадах, раённых пасёлках, нават невялікіх мястэчках практычна вынішчана беларускае школьніцтва.
АТК любіў прыгадваць той павучальны эпізод у сваёй біяграфіі, калі трэба было падкрэсьліць неабходнасьць абачлівага стаўленьня да далікатных, непрадказальных і сьлізкіх нацыянальных пытаньняў і праблемаў, дзе асабліва чуйна трэба трымаць нос па ветры.
– Што меў бы, хто ведаў бы сёньня Варвашэню, каб ня тое дурное выступленьне на пленуме? – усьміхаўся пераможна. – А вось навечна займеў вуліцу ў самым цэнтры Менску. Ні адзін з менскіх першых сакратароў пакуль што не ўдастойваўся такога гонару...
У публічных і нават што ні ёсьць прыватных выказваньнях па нацыянальных праблемах, палітыцы і практычных дзеяньнях маскоўскага кіраўніцтва АТК заўсёды быў крайне асьцярожны і абачлівы, зашпілены на ўсе гузікі. Ён пільна сачыў, каб у сваіх, дый ня толькі сваіх, выступленьнях, нейкіх дакументах з выхадам на Маскву прысутнічала дарэчы і недарэчы ўдзячнасьць вялікаму рускаму народу, старэйшаму брату за помач і падтрымку, ня менш пяці цытатаў, вернападданых кіўкоў і паклонаў у адрас “мудрага ленінскага Палітбюро на чале з верным ленінцам, правадыром сусьветнага пралетарыяту на сучасным этапе Леанідам Ільічом Брэжневым”, а потым Юрыем Уладзіміравічам, Канстанцінам Усьцінавічам. Хоць, здаецца, як чалавек разумны, дасьведчаны ён ведаў цану кожнаму гэтаму “вернаму ленінцу”, але не дазваляў сабе і паўнамёкам усумніцца ў прысутнасьці нават тых, каго любіў і каму давяраў. Пэўна, здагадваўся, а мо і ведаў, якія гаворкі пра геніяльнасьць састарэлых і амаразьмелых маскоўскіх правадыроў вядуцца ня толькі ў творчым, навуковым асяроддзі, але і ў калідорах, кабінетах ЦК, выключаючы, хіба, пяты паверх, дзе атабарваліся сакратары ЦК, іхнія памочнікі і сакратаркі і агульны аддзел, які ў бытнасьць Чарненкі непамерна разбух, надзьмуў шчокі, пачаў рэальна прэтэндаваць на пальму першынства ў партыйнай іерархіі. Іншы раз я, а часьцей непасрэдны і эмацыянальны Сяргей Законьнікаў, загадчык сектару літаратуры, “забываліся”, дзе знаходзімся, і выдавалі ў кабінеце АТК тое, да чаго прызвычаіліся ўжо нашы вушы, і тады сакратар ЦК напалохана глядзеў па баках і папярэджваў, што нас слухае Нікулкін (тады старшыня КДБ). Мы недаўменна паціскалі плячыма: а што такога крамольнага, антыпартыйнага, антысавецкага мы гаворым?.. АТК незласьліва гразіўся пальчыкам, казаў, што з КДБ лепш ня мець справы. Перад гэтай арганізацыяй у яго жыў нейкі містычны страх, хоць былы баявы штурман і ў вайну, і ў мірны час на сваёй высокай пасадзе быў не з палахлівага дзясятку, бадай, адзін з кіраўнікоў рэспубліканскага ўзроўню, членаў бюро ЦК, асьмельваўся апаніраваць, часам вельмі рэзка і жорстка самому Машэраву, выказвацца пра яго, ня дужа хвалюючыся, што праслухоўвае Нікулкін, сьведкам чаго міжволі і не міжволі быў і я. Асабліва, калі на два месяцы стаў ягоным памочнікам заместа Зіновія Прыгодзіча, прызванага на камандзірскія курсы ў так званую Мардасаўскую (па імені начальніка гэтых курсаў) дывізію, праз якую мусіў прайсьці кожны вайсковаабязаны наменклатуршчык ва ўзросьце, здаецца, да сарака пяці гадоў. Яна разьмяшчалася ў мікрараёне Зялёны луг на скрыжаваньні вуліцаў Славінскага і Каліноўскага, дзе зараз атабарылася прэстыжная вайсковая вучэльня. У свой час, калі быў яшчэ ў Гарадзенскім абкаме, і я весела пракантаваўся тут два вясновыя месяцы...
У памочнікаўскія абавязкі ўваходзіла быць заўжды пад рукою ў шэфа, штораніцы ўзгадняць і планаваць ягоны працоўны дзень: нагадаць, што засталося “вісець” з учарашняга, пазаўчарашняга, дзе яму абавязкова трэба быць сёньня, прадстаўляць сьпіс, хто і з чым рвецца на прыём, узгадніць, каго паклікаць, з кім пагаварыць і што каму сказаць па тэлефоне ці пры сустрэчы ад ягонага імені, каго дапусьціць, а каго і блізка не падпускаць да ягонага кабінету, прыдумваючы розныя, аж да фантастычных прычынаў, і перш за ўсё спасылаючыся на неймаверную занятасьць сакратара ЦК. Ну і, канешне ж, даводка да кандыцыі розных дакументаў і бясконцых варыянтаў ягоных важных і зусім дзяжурных выступленьняў. Прыходзіў ён, звычайна, у восем-палове дзявятай і адразу ж клікаў мяне: ну што там у нас на сёньня? Неяк толькі распачаў дакладваць, як рэзка і патрабавальна завурчэў тэлефон, голас якога ня зблытаеш ні з якім іншым – прамы ад Машэрава. Адразу ж у іх пачалася гаворка на даволі высокіх танах, і я палічыў тактоўным хуценька рэціравацца з кабінету, аднак АТК рашучым жэстам спыніў, паказваючы пальцам на крэсла ля прыстаўнога століка: сядзі! Я не зусім разумеў сутнасьць іхняй гэтакай нярвовай гаворкі, але быў зьдзіўлены, уражаны, што АТК здольны так пярэчыць самому Машэраву – ня проста пярэчыць, а зацята брацца з ім у рожкі. Неўзабаве пачуўся характэрны гук і частыя кароткія гудкі, што сьведчыла – Машэраў на паўслове паклаў трубку. АТК выразна, бы шукаючы падтрымкі, разьвёў рукамі: во, бачыш і прыпаліў чарговую цыгарэту. А праз хвіліну шумна адчыніліся дзьверы і ў кабінет рашучым, лёгкім крокам нават не зайшоў, а ўляцеў пачырванелы ад узбуджэньня Машэраў – высокі, стройны, як заўсёды, элегантна апрануты. Не паздароўкаўшыся, ён глянуў на мяне выразна, і мяне бы ветрам выдзьмула з кабінету. Шчыльна прыкрыў за сабой двайныя дзьверы, аднак яны толькі скажалі, а не глушылі іхнія галасы на высокіх нотах. Гаспадыня прасторнай прыёмнай Алена Фёдараўна затрывожана пыталася вачыма: з-за чаго гэта яны там? Што ж здарылася?! Я ведаў ня больш, чым яна, паціснуў плячыма... Не хвалюйся, супакоіла яна, ці першы раз яны так!.. І насамрэч неўзабаве галасы сталі аціхаць, а праз нейкі час адчыніліся дзьверы і ў прыёмную выйшаў Машэраў у суправаджэньні АТК. Яны прыпыніліся, спакойна і памяркоўна працягваючы гаворку, нібы атрасаючы рэшткі нядаўняга ўзбуджэньня...
І ўвогуле тады ніяк ня мог зразумець і па сёньня ня маю адказу, чаму надзвычай асьцярожны і абачлівы ў характарыстыцы маскоўскіх правадыроў АТК дазваляў сабе незалежныя, часам зусім крамольныя ацэнкі менскіх высокіх чыноў, не выключаючы і самога Машэрава, якога любіў і паважаў, аднак гэта не замінала апаніраваць яму. Нават пры падначаленых, сьведкам чаго я быў неаднаразова, АТК не хаваў свайго скептычнага стаўленьня да многіх пачынаньняў Машэрава – як усчатая масавая нарыхтоўка галінкавага корму, як татальнае вынішчэньне балотаў, як так званая матыльковая дыпламатыя з верталётнымі палётамі і пералётамі і г.д. І тут чамусьці ня надта клапаціўся пра вынікі ад магчымых вушэй Нікулкіна ці ад нечыіх даносаў. Пэўна, усё гэта ён выказваў у вочы Пятру Міронавічу. Памятаю, неяк у добрым гуморы ён нечакана завёў са мной даволі філасофскую гаворку пра чалавечыя слабасьці, найзаганьнейшымі з якіх лічыў угодніцтва, лізаблюдства. А потым на маё зьдзіўленьне задумліва і скрушліва сказаў: страшная гэта рэч... Во Пётр Міронавіч, нашто ўжо, здаецца, моцны, прынцыповы, разумны, а часам клюе, з ходу заглытвае самы што ні ёсьць прымітыўны, пячорны падхалімаж... Ці ўзяць тваіх пісьменьнікаў... Аднак нехта зайшоў у кабінет, і гаворка перапынілася. Вельмі шкада, бо ніколі больш да гэтай тэмы Аляксандр Трыфанавіч не вярнуўся, хоць я ня раз рабіў такія спробы – АТК быў чалавек настрою, у ягонай галаве ўвесь час раіліся думкі, ідэі, ён лёгка губляў усялякі інтарэс да таго, што яшчэ зусім нядаўна дужа хвалявала і клапаціла яго ці здавалася надзвычай важным, адметным і дасканалым. Ад таго, пэўна, і ягоныя бясконцыя праўкі і варыянты сваіх і чужых тэкстаў. Гэтыя бясконцыя і бясплённыя стылёвыя пошукі дасканаласьці, мусіць, і не далі магчымасьці напісаць свае, думаю, вельмі цікавыя і карысныя ўспаміны, за якія ня раз браўся, крэмзаў, выкідваў, зноў браўся, зноў заходзіў у тупік.
Ня ведаю за што, але да мяне ён заўсёды ставіўся вельмі прыязна, амаль па-бацькоўску, як і да значна маладзейшага Сяргея Законьнікава, з кім прыйшлі мы ў апарат ЦК амаль адначасова, з розьніцай у некалькі месяцаў. Мо таму, што абодва мы былі ўжо больш-менш вядомыя літаратары, а да пісьменьнікаў у АТК быў асобны піітэт і павага. Дый ня толькі ў яго як сакратара ЦК па ідэалогіі. Статус пісьменьніка ў грамадстве тады быў надзвычай высокі, творцы карысталіся аўтарытэтам, іх паважалі, шанавалі, да іхняй думкі, іхняга слова прыслухоўваліся. Таму ўлады стараліся ставіцца да творчых людзей уважліва, дзе трэба падтрымаць, дзе трэба прыручыць, дзе трэба прыкарміць, дзе трэба прыжучыць. Апошняе амаль заўсёды рабілася прымітыўна. Як судовы працэс над Даніэлем і Сіняўскім, знакамітыя антыдудзінцаўская, антыпастэрнакаўская, антысалжаніцынская кампаніі ў Маскве, з падачы і ініцыятывы ўсё той жа Масквы шальмаваньне Быкава. У нас пры Машэраве і Кузьміне ганебная антыбыкаўская кампанія паціху-памалу зьвялася на нішто, а Быкаў атрымаў належнае і заслужанае ўганараваньне, хоць ні на ёту не саступіў ад сваіх перакананьняў і прынцыпаў, стаў знакавай, культавай фігурай на Беларусі. Гэта потым улада, якая любіць абвяшчаць сябе народнай, фактычна выціснула народнага пісьменьніка ў эміграцыю. І яшчэ факт: Беларусь тады была адзінай у Саюзе рэспублікай, дзе ў навуковым і творчым асяроддзі абышлося без працэсаў над дысідэнтамі. Вядома ж, пры жаданьні можна было раздзьмуць не адно кадзіла... Чыя тут большая заслуга – кіраўніка рэспублікі, галоўнага ідэолага ці таго ж Нікулкіна, які, кажуць, быў вельмі прыстойным чалавекам? Пэўна, усіх трох. Але ў першую чаргу, вядома ж, Пятра Міронавіча, які ў адрозьненьне ад усіх сваіх папярэднікаў і спадкаемцаў на гэтай высокай пасадзе ўмеў браць на сябе адказнасьць, вельмі многае рашаць самастойна без аглядкі на Маскву, патрабаваць ад першапрастольнай лічыцца з ягонай думкай, ягонай пазіцыяй, інтарэсамі рэспублікі, ні да каго не падлізваючыся, прынцыпова адвяргаючы ўсе карупцыйныя сувязі і повязі, што пышным кветам буялі на прасторах метраполіі. І праз гэта рабіўся ўсё больш і больш чужым сярод сваіх, а ад чужакоў, як вядома, рана ці позна пазбаўляюцца, асабліва калі яны пачынаюць выклікаць рэальную небясьпеку. І тады, і сёньня праз чвэрць стагоддзя мала хто верыць у афіцыйную версію нібыта абсалютна выпадковай аўтааварыі на чыстай дарозе, што абарвала ягонае жыцьцё. Надта ж шмат вытыркоўвалася і працягвае вытыркоўвацца нестыковак, незразумелых супадзеньняў, дзіўных паводзінаў калег Машэрава па Палітбюро. Адбылося ўсё, калі не аціхалі настойлівыя пагалоскі аб маючым адбыцца пераезьдзе параўнальна маладога, энергічнага і харызматычнага беларускага лідэра ў Маскву, дзе ён стане поўным членам Палітбюро і зойме адну з ключавых пасадаў у ЦК КПСС, а ў персьпектыве заменіць амаразьмелага і ледзьве жывога Брэжнева. Гэта было зусім рэальна – геранталагічныя праблемы крамлёўскага сінкліта сталі відавочна абвастрацца ўжо ня з кожным годам, а з кожным днём, і саюзная наменклатура ўсё больш і амаль адкрыта стала скіроўваць позіркі ў бок элегантнага, з жывой абаяльнай усьмешкай, ня толькі выдатнага аратара, але і таленавітага арганізатара, пад чыім кіраўніцтвам рэспубліка трымала лідзіруючыя пазіцыі па ўсіх накірунках эканамічнай і сацыяльна культурнай дзейнасьці, разам са сваім кіраўніком займела найвялікшы аўтарытэт і павагу ў Саюзе. Канешне ж, ён ня ўпісваўся ў сонм нямоглых, акамянелых крамлёўскіх старцаў, амаль кожны з якіх марыў хоць на сьмертным адры паруліць з крэсла Генсека. Рэальны канкурэнт ім, іхнім кланам, чужак, які невядома яшчэ, як павядзе сябе... У гэтым сьвятле ўзьнікалі і ўзьнікаюць пытаньні кшталту: чаму і ці выпадкова міліцэйскія машыны суправаджэньня, груба парушыўшы строгія інструкцыі, на час аварыі адарваліся ад машыны Машэрава? Куды падзеўся з месца аварыі чамаданчык, які браў з сабою Машэраў? Чаму канкрэтныя віноўцы абмежаваліся толькі лёгкім спалохам, а вадзіцель самазвалу, які без падачы сігналу рэзка затармазіў перад самым носам грузавіка, змусіўшы ягонага вадзіцеля выскачыць на сустрэчную паласу, нават не фігураваў на працэсе? Урэшце рэшт, чаму міністр унутраных справаў, якога па логіцы рэчаў павінны былі тут жа прагнаць з пасады і прыцягнуць да адказнасьці за незабесьпячэньне аховы першай асобы з найцяжэйшымі пасьледкамі, як ні ў чым не бывала працягваў займаць свой высокі кабінет, больш таго – усяго праз нейкі месяц указам з Масквы быў уганараваны да дня міліцыі ледзь ні самым высокім ордэнам? Выклікае недаўменьне, наводзіць на роздум і тое, што Масква не дазволіла кіраўніцтву рэспублікі абвясьціць жалобу на дзяржаўным узроўні, а на кар’еры ейнага ініцыятара старшыні Савету Міністраў Аксёнава, найбольш верагоднага і натуральнага прэтэндэнта на пост Першага, пастаўлены быў крыж. Ад імя Палітбюро і Савецкага ўраду на пахаваньне дазволілі прыехаць толькі паплечніку Пятра Міронавіча па партызанцы і камсамолу, ягонаму асабістаму сябру Міхаілу Васільевічу Зімяніну, які толькі што прыйшоў з “Правды” ў ЦК адным з радавых сакратароў, што дапамагалі нямоглым старцам кіраваць замацаванымі за імі напрамкамі партыйнай дзейнасьці. Казалі, парываўся прыляцець разьвітацца і намесьнік прэм’ера Касыгіна Ціхан Якаўлевіч Кісялёў, які пры Машэраве шмат гадоў узначальваў беларускі Саўмін, але яго пасьпелі ўжо вызначыць у пераемнікі нябожчыку і строга наказалі: аслухаешся – ня бачыць Менску і машэраўскага кабінету, як сваіх вушэй... Такое стаўленьне да памяці заслужанага і аўтарытэтнага кіраўніка рэспублікі, кандыдата ў члены Палітбюро, Героя Савецкага Саюзу, якое заслужыў крвёю ў гады вайны, і Героя Сацпрацы, атрыманае за рэальныя справы, не адпавядала, выламлівалася з самых элементарных нормаў наменклатурных пратаколаў і рытуалаў, успрымалася як абраза, непавага і, натуральна, яшчэ больш узмацняла недавер да афіцыйнай версіі прычыны аварыі... Хто ж яго ведае, хто ж яго ведае... Несумненна толькі адно: позна ці рана, але таемнае робіцца яўным...
З Пятром Міронавічам за два гады работы ў ЦК пад ягоным кіраўніцтвам мне не даводзілася сутыкацца настолькі, каб ён асабіста ведаў мяне. Як ўжо казаў, я нават не патрапіў на абавязковую гаворку да яго пры залічэньні ў штат апарату ЦК, якая мяне запэўнівалі абавязкова адбудзецца пасьля, пры зручным выпадку, але такога выпадку так і не надарылася. Пэўна ж, ён ведаў, што ёсьць работнік з такім прозьвішчам – праглядваў асабовую справу, падпісваючы пастанову бюро аб прызначэньні, а потым маё цэкоўскае пасьведчаньне. Дакладна ведаю толькі, што ён аднойчы зьвярнуў на мяне пільную ўвагу на нейкай нарадзе, куды я прыпёрся з Гародні без пінжака, у льнятой кароткарукаўцы і сярод публікі, спрэс апранутай у модныя тады неймаверна белыя нейлонавыя кашулі, пад якімі макрэе сьпіна нават у прахалоднае надвор’е, і чорныя пінжакі з такімі ж чорнымі вузенькімі нейлонавымі гальштукамі выглядзеў непачцівай белай варонай, пачуваў сябе ледзь ці ня голым. Зладзюкавата прыладкаваўся за нечай даволі масіўнай сьпіной збоку ў перадапошнім радзе, каб не калоць вочы прэзідыуму, а найперш Машэраву. І вось ён зьявіўся з-за кулісаў, а за ім – гуськом астатнія члены бюро. Машэрава не прынята было сустракаць уставаньнем. Ён уважліва агледзеў залу, спыніў позірк на мне, ад чаго я аж уціснуўся ў крэсла, усьміхнуўся, падалося, нават падміргнуў з разуменьнем, зьняў пінжак і гальштук, якія падхапіў падасьпелы з-за кулісы памочнік. І тут жа, як па камандзе, пад вясёлы шумок у зале сьпешна пачаў пазбаўляцца гальштукаў і вызваляцца з пінжакоў увесь прэзідымум, прыладжваючы іх ззаду сябе на сьпінкі крэслаў, і амаль адначасова ўсчаўся ўсеагульны шумны рух у зале. Пётр Міронавіч моўчкі цярпліва чакаў, а на ягоным твары лунала характэрная машэраўская гарэзьлівая ўсьмешачка, здавалася, ён вось-вось гатовы быў пырснуць вясёлым сьмехам...
Кажу пра гэты малазначны забаўны выпадак, каб яшчэ раз прыгадаць народную мудрасьць: які поп – такі і прыход. Людзі заўсёды імкнуцца быць падобнымі на свайго куміра, а падначаленыя – свайго кіраўніка, незаўважана, міжволі пераймаюць ягоныя звычкі, ягоны стыль. Магчыма, і ў АТК паважнае стаўленьне да пісьменьнікаў, увогуле да творчых людзей сыходзіла ад Пятра Міронавіча, які меў ня столькі службовую, колькі чалавечую, духоўную патрэбу бачыцца, гаварыць, выслухоўваць іх і ў фармальнай абстаноўцы на зьездах ці важных пленумах, дзе лічыў патрэбнай і абавязковай сваю прысутнасьць, і знаходзіў час без усялякай затрымкі і валакіты прымаць любога творчага чалавека, які папросіцца, у сваім рабочым кабінеце, і сустракацца ў нефармальных абставінах у час традыцыйных творчых семінараў на Нарачы, і бываць на выставах і ў майстэрнях мастакоў. Ад блізкіх да яго людзей ведаю, што ў Машэрава была партэба калі ня ўважліва чытаць, то праглядваць ледзь ці ня ўсё, што выходзіла з-пад пяра беларускіх літаратараў. Пра аўтараў і іхнія творы ён меў сваю дакладную і даволі прафесійную думку, але амаль ніколі не выказваў яе, каб не навязваць нікому, тым больш абвяшчаць яе ісьцінай у апошняй інстанцыі. Выключэньнем была, хіба, ягоная станоўчая ацэнка літаратурный вартасьці ананімнай паэмы “Сказ пра Лысую гару”, што распаўсюджвалася ў машынапісных і ад рукі перапісаных копіях. Ці то ўсур’ёз, ці то каб уведаць рэакцыю ейных герояў, прапанаваў надрукаваць “Сказ” у “Вожыку”, аднак, як і варта было чакаць, яны ўзмаліліся: не трэба! Канечне ж, станоўчы водгук Машэрава тут жа ахаладзіў гарачыя галовы, якія намерыліся кваліфікаваць таленавіты твор як дысідэншчыну, нелегальшчыну, кінуць усе сілы адпаведных органаў на пошук аўтара, каб найстражэйшым чынам пакараць яго.
І яшчэ Пётр Міронавіч меў звычку сумнявацца ў сваім першым уражаньні ад прачытанага твору, праз нейкі час вяртаўся да яго наноў і, бывала, каардынальна мяняў ранейшую думку. Пра гэтую Машэраўскую рысу ўзгадвалі многія старэйшыя пісьменьнікі, у прыватнасьці Іван Антонавіч Брыль у сваёй апошняй прыжыцьцёва выдадзенай кніжцы “Парастак”. Машэраў з найвялікшай павагай і пашанай ставіўся да пісьменьніцкай і ўсякай іншай творчай працы, саміх творцаў, што не магло заставацца па-за ўвагай і ня ўлічваць гэта чуйнай на любы начальніцкі чых чыноўнай браціі. Пісьменьнікі, і ня толькі плацілі Пятру Міронавічу тым жа. Я не сустракаў ў творчым асяроддзі людзей, якія казалі нешта кепскае пра Машэрава, таілі крыўду ці злосьць. Як і ў кожнага чалавека, у Пятра Міронавіча былі свае любімыя аўтары, блізкія яму як людзі, хоць гэтага ён намагаўся не выказваць уголас, публічна. Калі меркаваць па цытатах і спасылках на сучасную беларускую літаратуру ў ягоных прамовах і дакладах, якія, ведаю, заўсёды рабіліся толькі пры ягоным асабістым удзеле, то найбліжэйшымі па духу яму былі Пятрусь Броўка, Кандрат Крапіва, Пімен Панчанка. Для нас у апараце ЦК не было сакрэтам, што Першы нават імя яшчэ жывога тады мудрага патрыярха і класіка нашай літаратуры Кандрата Кандратавіча вымаўляе з нечуванай для начальства гэтакага рангу пачцівасьцю. Як і амаль свайго равесьніка Пімена Панчанкі. Але асабліва цёплыя, мо нават сяброўскія пачуцьці былі ў яго да земляка і цёзкі Петруся Броўкі. Гэта ён ўгледзеў у немаладым ужо паэце незапатрабаваны арганізатарскі талент, неўтаймаваную энергію, жалезную гаспадарніцкую хватку і рашыў скіраваць іх на рэалізацыю сваёй маштабнай задумы – пачаць з нуля, на голым месцы грандыёзную нацыянальна-культурніцкую справу, якая паставіць беларусаў у шэраг найбольш культурна-разьвітых нацыяў: у гранічна кароткі тэрмін ажыцьцявіць падрыхтоўку і выданьне першай шматтомнай універсальнай нацыянальнай энцыклапедыі. Напачатку, кажуць, Пётр Усьцінавіч вельмі аднекваўся, спасылаючыся на свой пенсійны ўзрост і літаратурныя планы, але адмовіць Пятру Міронавічу ня мог, і закасаўшы рукавы ўпрогся ў новую, незнаёмую справу, нават не падразраючы, што яна стане найгалоўнейшай місіяй ягонага жыцьця. Толькі з ягонай кіпучай энергіяй, інтуіцыяй дасьледчыка і літаратурным аўтарытэтам, уменьнем браць адказнасьць за гранічна магчымае на той час аб’ектыўнае асьвятленьне самых вострых, заблытаных афіцыйнымі вульгарызатарамі і загнаных у цянёты ідэалагічных табу праблемаў і слынных імёнаў айчыннай гісторыі, культуры, грамадскай думкі. Пад кіраўніцтвам Броўкі створаны ім малады, таленавіты калектыў энтузіястаў ледзь ці не на адным дыханьні на высокім навуковым узроўні, пра што сьведчыць ацэнка сьпецыялістаў ААН, якія прызналі першую беларускую нацыянальную энцыклапедыю адной з лепшых і дасканалых у сьвеце, ажыцьцявіў насамрэч падзьвіжніцкую культурніцка-асьветніцкую місію. Канечне ж, без усялякага перабольшаньня можна сказаць, што яна была б немагчымай без пастаяннай увагі, падтрымкі і ўсебаковай дапамогі Пятра Міронавіча – на Украіне, дзе раней за нас узяліся за выданьне аналагічнай энцыклапедыі, за гэты час пасьпелі падрыхтаваць толькі няпоўныя тры тамы. Калі Броўку зваліла страшная хвароба, Машэраў ледзь ці не штодня наведваўся да яго ў палату падтрымаць маральна, рабіў усё магчымае, каб паказаць хворага паэта лепшым медыцынскім сьвяцілам, арганізоўваючы лячэньне ў элітарнай Крамлёўцы і Барвісе, знайсьці патрэбныя лякарствы за мяжой. Ня толькі мне кінулася ў вочы, як шчыра і як глыбока перажываў Пётр Міронавіч Броўкаву сьмерць, бы адчуваючы нешта падсьвядома-фатальнае асабістае. Ён сам паехаў на Усходнія могілкі, доўга хадзіў самотна, прыглядваючы найбольш прыдатнае для Броўкі месца, і загадаў капаць дол там, дзе канчаецца шырока-парадная цэнтральная алея, раздвойваючыся, разьбягаючыся пад вострым вуглом: хочаш-ня хочаш, а завітаўшы на могілкі, ніяк не абмінеш Броўкаву магілу. А праз нейкія паўгоду зусім непадалёк, не даходзячы якіх-небудзь сто метраў, наканавана было легчы на свой вечны спакой і яму, Пятру Міронавічу...