Косткі мне перабіралі.
А цяпер, скажыце, дзе
Левакі і лібералы?
Я ж сяджу, як і сядзеў.
Я б і сам якога гада
Кулаком гатоў прыбіць.
Толькі нельга мне – пасада,
А нутро даўно сьвярбіць...
Пячэньнікаў шмат што пераняў ад Паўлава, а найперш – уведзеныя ім у вушы ацэнкі той ці іншай ідэалагічнай сферы, характарыстыкі іхнім кіраўнікам і, канечне ж, усім работнікам аддзелу. Ня памятаю дакладна на першым ці ўжо на другім тыдні Пячэньнікаў паклікаў і мяне. Падымаўся паверхам вышэй упэўнены, што новы сакратар ЦК пацікавіцца станам справаў, праблемамі, дасягненьнямі і пралікамі ў электронных сродках масавай інфармацыі, значэньне і ўплыў якіх з кожным днём узрастае ў выніку ледзь ці ня поўнага ахопу тэрыторыі рэспублікі дзьвюмя тэлепраграмамі, дынамічным разьвіцьцём трэцяй музычна-забаўляльнай, рэзкім павялічэньнем продажу насельніцтву тэлепрыёмнікаў, рэканструкцыяй і ўстаноўкай сістэмаў калектыўнага прыёму ў шматкватэрных жылых дамах як у гарадах, так і ў сельскай мясцовасьці. На маё зьдзіўленьне ні слухаць, ні задаваць нейкія пытаньні ён ня стаў, з месца ўзяўшы ў адміністатыўны кар’ер, самаўпэўненым начальніцкім тонам пачаў выдаваць як ісьціны ў апошняй інстанцыі свае ацэнкі і, мякка кажучы, дзіўныя ўказаньні, распараджэньні. На ягонае глыбокадумнае сьцьвярджэньне, што ўсе недапушчальныя недахопы, пралікі, правалы, якія назіраюцца на тэлерадыё, – вынік кепскага ўзроўню партыйнага кіраўніцтва, якое я ажыцьцяўляю ад імя ЦК. Я запытаў, пра якія канкрэтна правалы ідзе гаворка, але ў адказ ён непрыязна бліснуў вачамі загадаў неадкладна, у трохдзённы тэрмін арганізаваць па аналогіі з будаўнічымі аб’ектамі дзяржпрыёмку кожнай тэле і радыёперадачы так, каб ніводная не магла выйсьці ў сьвет без падпісанага ўсімі членамі прыёмнай камісіі акту. Вядома ж, гэта быў абсурд, поўная недасьведчанасьць, і я паспрабаваў як мага далікатней патлумачыць, што будаўнічыя аб’екты і тэлерадыёперадачы – рэчы непараўнальныя, хоць бы таму, што тэлебачаньне вяшчае 18, радыё 26 гадзінаў у суткі, а, значыць, камісіі спатрэбіцца бяз сну і адпачынку засядаць трое сутак, каб прыняць прадукцыю на адзін дзень. Ён глянуў з недаверам, падазрона, нават варожа і з апломбам пацьвердзіў: табе загадана – рабі, як сказана, а не шукай адгаворак... Вядома ж, гэтага курам на сьмех глупства я не рабіў і рабіць ня думаў, і ён, па праўдзе кажучы, больш не нагадваў пра дурацкую дзяржпрыёмку, але весялей ад гэтага не рабілася. У калідорах, па кабінетах аж душыліся хто ад сьмеху, хто ад прыкрасьці, і кожны імкнуўся як мага хутчэй змыцца адсюль, адчуваючы, што наступаюць іншыя часы. Сяргей Законьнікаў навастрыў лыжы на “Полымя”. Я скурай адчуваў, што таксама, і як мага хутчэй, трэба “рваць кіпцюры” ад Паўлава і Пячэньнікава, бо зараз ужо не ўратуе ні рэкамендаваная АТК дуля ў кішэні, ні смачны мацюк тэт-а-тэт з Паўлавым...
Але куды, калі Паўлаў даўно перакрыў мне кісларод... Дый шчыра кажучы, к таму часу ў мяне начыста адсутнічалі кар’ерныя памкненьні па партыйнай лініі, таму каб і прапанавалі нешта, то хутчэй за ўсё катэгарычна адмовіўся б. Я рабіў сваю справу – і гэтага мне хапала, пачуваючы сябе за сьпіной АТК, як за каменнай сьцяной. Ведаў, што не дадуць у крыўду, і пра будучае пасьля ЦК калі і думалася, то ў нейкай няпэўнай гіпатэтычнай персьпектыве. Калі па-шчырасьці, то толкам і ня ведаў, чаго хацелася б пасьля, апроч мары пра нейкае абстрактнае спакойнае месца ці то ў салідным часопісе, ці то ў ціхай, але не зусім захудалай канторы, дзе можна ўдосталь сабе ў задавальненьне і радасьць папакутаваць над новымі творамі... Цяпер усё памянялася. Паўлаў не праміне скарыстаць недасьведчанасьць Пячэньнікава, каб адыграецца на ўсю поўніцу. Запіхне ў якую газетку, як колісь Міхася Парахневіча, каб штодня з ранку да вечару займаўся рэпарцёрствам ці перапісваў, правіў чужую бядапаможную пісаніну. Зноў вяртацца да таго, на што патраціў столькі сілаў і часу, вытраўляючы з сябе аператыўную газетчыну з яе непазьбежнай сьпешкай, штампамі, трафарэтамі, засушаным стылем, анемічнай бясколернай мовай... Такая персьпектыва жахала мяне і была зусім рэальнай, скурай адчуваў, што ўсё можа адбыцца сёньня-заўтра. Генадзь прапанаваў пайсьці да яго намесьнікам, хоць выдатна разумеў, што гэта ня выйсьце – ён сам рваўся з тэлерадыёкамітэту, ссумаваўшыся па ненапісаных вершах, на якія пры 12-15-цігадзінным рабочым дні, часьцей за ўсё без выходных і сьвяточных дзён не ставала ні часу, ні настрою, ні душэўных сілаў. Тое, што ўдавалася напісаць, засьведчыць і сабе, і людзям: жывы яшчэ “паэтычны курылка”, стваралася на апошнім тыдні водпускаў, калі пасьля лячэньня ці адпачынку ў санаторыі, звычайна, у верасьні зьнікаў у сябе на лецішчы, дзе яго і наведвала паэтычнае натхненьне... Дый абодва мы мелі глыбокае перакананьне, што аптымальны тэрмін знаходжаньня на адным месцы – пяць гадоў, калі службовыя абавязкі і праблемы ўспрымаюцца сьвежа, востра, выконваюцца і рашаюцца з натхненьнем, душэўным уздымам, з жаданьнем шукаць новыя, неардынарныя шляхі і падыходы. Пасьля пяці гадоў неўпрыкмет, паступова губляецца ранейшая вастрыня і сьвежасьць успрыняцьця, нажываецца вопыт, а з ім пачынае адольваць руціна...
Праўду кажуць: нехта губляе – нехта знаходзіць. Галоўны рэдактар “Вожыка” Аляксандр Раманаў за год да пенсіі ўзяў лішку і па-дурному ўчыніў скандал у міліцыі. Назаўтра ж раніцай пра ўсё стала вядома ў ЦК. Каб патушыць ідэалагічна нявыгадны скандал у самым зародку, ня даць яму шырокую агалоску, Раманаву прапанавалі напісаць заяву па ўласным жаданьні, пасьля чаго датэрмінова прызначаць персанальную пенсію, інакш – звальненьне са строгім партыйным спагнаньнем. Словам, нечакана-неспадзявана адкрылася вакансія, якая мяне цалкам задавальняла і на якую я меў нейкае маральнае права. Мусіць, самім лёсам было наканавана... Першы раз мне была прапанова ад Уладзіміра Корбана перайсьці ў “Вожык” рэдактарам у аддзел фельетонаў і пісьмаў яшчэ шаснаццаць гадоў таму. Тады малады рамантык не захацеў засыхаць на менскім асфальце і зрабіў выбар у гушчыні жыцьця намесьнікам рэдактара раёнкі. А праз дзесяць гадоў, калі ўжо меў выдадзеную кніжку сатыры і гумару, настойліва прабіваў маю кандыдатуру сабе ў намесьнікі Аляксандр Раманаў, але з Паўлавай ласкі апынуўся ня ў “Вожыку”, а пад ягоным чулым кіраўніцтвам... Ну, а цяпер, як кажуць, сам Бог казаў, нельга ўпусьціць такую магчымасьць... Дый абставіны складваліся, бы па заказу: Паўлаў зьлёг з нейкай прастудна-расьпіраторнай немаччу ў бальніцу і колькі там прабудзе – невядома, і не скарыстаць сітуацыю было б глупствам. Пайшоў да Аркадзя Русецкага, якога з яўнай падсадкай да Паўлава перавялі з Віцебску першым намесьнікам загадчыка аддзелу, і без усялякіх эківокаў прапанаваў сваю кандыдатуру на “Вожык”. З Русецкім у нас склаліся шчырыя даверлівыя стасункі яшчэ калі ён быў сакратаром гаркаму па ідэалогіі. Філосаф па адукацыі ён ня толькі любіў і цікавіўся літаратурай, але і пісаў цікавыя, глыбокія па зьместу літаратурна-крытычныя артыкулы, літаратураведчыя дасьледваньні, адметныя філасофскім поглядам на творчасьць і творы вядомых пісьменьнікаў-землякоў – Пятруся Броўкі, Васіля Быкава, Уладзіміра Караткевіча, Рыгора Барадуліна, Генадзя Бураўкіна і многіх іншых, тых, хто ўжо заявіў пра сябе, і маладзейшых. Ягоныя артыкулы ў скарачэньні ці вынятках друкаваліся пераважна ў абласной газеце. Аркадзь марыў выдаць іх без скарачэньняў асобнай кнігай, падрыхтаваў рукапіс, але аддаваць у выдавецтва ці то з-за сваёй прыроднай сьціпласьці, ці то з-за пасады не рашаўся. Даў мне пачытаць. Артыкулы зрабілі ўражаньне, і я настойліва прапанаваў аддаваць рукапіс у друк. У выдавецтве яго прынялі і тут жа запусьцілі кнігу ў вытворчасьць...
Дамовіліся, што ён ціха і аператыўна ўзгодніць маю кандыдатуру з Пячэньнікавым, Барташэвічам, Сьлюньковым, каб усё вырашыць, пакуль Паўлаў у бальніцы. Словам, назаўтра было атрымана “добра” ад усіх траіх, тут жа падрыхтавалі дакументы, прайшлі субяседаваньне і заручыліся візамі Борыса, загадчыка аргпартаддзелу, Пячэньнікава, Барташэвіча. Барташэвіч, перш чым паставіць сваю візу на праекце пастановы бюро, адправіў Русецкага, а мне сказаў застацца і спытаў:
– Скажы шчыра: цябе гэтыя мудакі выжываюць, ці сам захацеў? А то калі што – завернем...
Я прызнаўся, што сам хачу, і ён размашыста паставіў свой подпіс, дзяжурна папракнуў, што ніколі не заходжу ні з якімі пытаньнямі і просьбамі, настальгічна прыгадаў нашую Мітронаўска-слабодскую вольніцу...
Вярнуўся з дакументамі да Русецкага, толькі разгаварыліся – як званок Паўлава з бальніцы. Аднекуль ён даведаўся – мо нехта сказаў, калі насіў яму сьвежыя газеты, ці ён званіў былой маёй падначаленай, а цяпер ягонай намесьніцы і маёй начальніцы Ганьне Лазоўскай, якая ўжо была ў курсе справы, альбо Пячэньнікаву, і быў страшэнна разгневаны. Крычаў на Русецкага, што той перавышае свае паўнамоцтвы, падседжвае яго, загадваў неадкладна павярнуць усё назад, паколькі гэтага Болтача і блізка нельга пускаць на такую пасаду. Аркадзь адказваў спакойна, цьвёрда, з годнасьцю, нават дзёрзка. Словам, цягнік пайшоў і Паўлаву ўжо не было дадзена спыніць яго...
У сярэдзіне сьнежня ён выздаравеў, прысутнічаў на чарговым бюро ЦК, дзе моўчкі назіраў за прызначэньнем галоўнымі рэдактарамі “Вожыка” і “Полымя” мяне і Сяргея Законьнікава, якога ён гэтаксама не любіў, абяцаў пераламаць хрыбетнік. Пасьля бюро дагнаў нас на калідоры, павіншаваў поціскам рукі і з яхіднаватай усьмешачкай заўважыў: каго-каго, а мяне вы друкаваць ня будзеце... Мы супакоілі: ды будзем, Савелій Яфімавіч, толькі пішыце...
У першы рабочы дзень новага 1987 году мяне павінен быць прадставіць калектыву “Вожыка” Пячэньнікаў, але ў апошнюю хвіліну даручылі гэтую місію Ганьне Лазоўскай, чаму я быў вельмі рады, хоць бы па самай простай прычыне – яна не нагаворыць глупства. З Ганнай Сьцяпанаўнай мы хораша і дружна працавалі ў сектары, дзе яна была інструктарам, не захацела подлічаць супраць мяне і свайго універсітэцкага аднакурсьніка Генадзя Бураўкіна і перайшла ў спакойны агульны аддзел. А праз няпоўныя два гады вярнулася назад намесніцай Паўлава. Ня думаю, што ён быў у захапленьні, але была жорсткая ўмова – жанчына. І для куратарства сродкамі масавай інфармацыі больш кваліфікаванага і дасьведчанага работніка, чым Ганна Сьцяпанаўна, у рэспубліцы не знайшлося.
Праз тыдні два пазваніў Паўлаў і незнаёмым дружалюбна-зычлівым тонам пацікавіўся, як уваходжу ў курс справы, мо патрэбна якая дапамога. Ніякай дапамогі ад яго мне ня трэба было, і на разьвітаньне Паўлаў папрасіў пры нагодзе зазірнуць да яго, таемна заўважыўшы: ёсьць гаворка... Ціка-а-ва... Нагода заглянуць на чацьвёрты паверх была штодня: мы з Генадзем працягвалі звыкла езьдзіць на абед у цэкоўскую сталоўку – ня столькі з-за якасьці кухні і прыймальнасьці цэнаў, культуры абслугоўваньня, але і магчымасьці сустрэцца, пагаманіць, абмяняцца навінамі. І я ня стаў адкладваць візіт да Паўлава. Сустрэў ён надзвычай ветліва, ледзь ці не як раўню. Пагаманіўшы пра сёе-тое, я чакаў, калі ж ён скажа, чаго я яму спатрэбіўся. Нарэшце, Паўлаў выняў з шуфлядкі пісьмовага стала блішчастую сінюю папапачку і працягнуў: прачытай надоечы і выкажы сваё меркаваньне. У папачцы было некалькі надрукаваных на машынцы з ягонымі густымі праўкамі невялікіх на дзьве-тры старонкі гумарэсак і нізка карацелек. Ён папрасіў прабачэньня, што ня сам даставіў у рэдакцыю, я жартам адказаў, што да гэтакіх, як ён аўтараў, ня грэх зайсьці і галоўнаму рэдактару, паабяцаў сёньня-заўтра прачытаць, зрабіць, калі будуць, нейкія заўвагі.
Гумарэскі і карацелькі былі ніштосабе, але патрабавалася ладная стылёвая чыстка, што я без аглядкі на службовае становішча аўтара зрабіў прыдзірліва і ад душы. Паўлаў, глянуўшы на свой пакрэсьлены рукапіс, сумеўся, папрасіў пакінуць, а назаўтра вярнуў, не адвергшы ніводнае праўкі, зусім шчыра падзякаваў, не прамінуўшы заўважыць, што і не здагадваўся, які я прафесіянал. Словам, неўзабаве ў яго набралася на кніжачку, і я прапанаваў выдаць яе ў нашай “Бібліятэцы “Вожыка”. Паўлаў, адчувалася, і не чакаў ад мяне такога вялікадушнага жэсту – прапанова пазбаўляла яго далікатных закідаў, паўнамёкаў, і ён належным чынам ацаніў маю здагадлівасьць... А галоўны “Вожыка” і сам часопіс сталі каціравацца ў ЦК як адны з лепшых і кваліфікаваных, а галоўнае – атрымаў магчымаьць друкаваць без аглядкі усё, што захачу, не асьцерагаючыся атрымаць на арэхі ні ад Саўкі, ні ад цэнзуры, якую ўзначаліла разумная і памяркоўная Ганна Сьцяпанаўна Лазоўская.
Тым часам набірала хаду і моц перабудова, і адыёзная фігура Паўлава на пасадзе загадчыка аддзелу прапаганды рабілася вялікім раздражняльнікам. Яго паціху сплавілі на ВПШ, якая нядоўга пратрымалася – рэарганізавалася ў Акадэмію кіраваньня, дзе Паўлаў займеў прафесарскую пасаду. Ягоныя артыкулы нідзе ніхто не хацеў друкаваць. Выключэньнем, хіба, быў “Вожык”, і Паўлаў, які заўсёды сур’ёзна і ўважліва ставіўся да сваёй творчасьці, не хаваў удзячнасьці за разуменьне і маральную падтрымку. І гэтая падтрымка ў цяжкую часіну, адчувалася, была для яго вялікай нечаканкай, як, пэўна, і тое, што ўсе, каму ён добра спрыяў і пасадамі, і выданьнямі, плойма падхалімаў, угоднікаў, сексотаў у імгненьне вока адвярнуліся, як толькі ён перастаў быць ранейшым, усемагутным. Звычайна, ён званіў, пытаўся, калі можна зайсьці, прыносіў і перадаваў мне ў рукі новыя апавяданьні, гумарэскі і карацелькі ў тым ліку, ніколі доўга не заседжваўся, але заўсёды пасьпявалі прыязна пагаманіць, абачліва і далікатна абыходзячы колішнія крыўды і непаразуменьні. Адчувалася, часам яму было ніякавата, але і не хапала ці то характару, ці то такту прызнаць свае мінулыя памылкі, ва ўсякім разе пагаварыць па душах. Я разумеў, што такая гаворка магла б адбыцца, узяўшы для сьмеласьці па чарачцы, але, падобна, ні ён не рашаўся прапанаваць, ні ў мяне не было ніякага жаданьня варушыць былое – хай судзіць Бог... Дзіўна, але неўзабаве ў нас сталі супадаць, а часам былі зусім аднолькавыя погляды і ацэнкі сучасных грамадска-палітычных працэсаў і праблемаў. Але ўжо насамрэч дзіва дзіўнае – ён намагаўся гаварыць са мной па-беларуску і чамусьці пачціва на “вы”. Паўлаў, як і я, пасьля забароны кампартыі, за якую прагаласавала ледзь ці ня ўся партгрупа ў Вярхоўным Савеце, прынцыпова не прымкнуў ні да чыкінцаў, ні да калякінцаў, ні да нейкай іншай партыі, адыйшоў ад усялякай палітыкі. Ён атрымліўваў звычайную рабочую пенсію, адно толькі шкадаваў, што сам літаральна з-пад рукі Машэрава выкрасьліў сваё прозьвішча са сьпісу работнікаў палітасьветы, якім прысуджаліся ганаровыя званьні “Заслужаны работнік культуры”. Тады яно для яго ня мела ніякага значэньня, паколькі персанальная пенсія з адпаведнымі льготамі, а галоўнае – пажыцьцёвым прымацаваньнем да лечкамісіі была забясьпечаная і пасадай, і стажам работы ў партыйных органах. Пры новых уладах яго без ганаровага званьня папросту бесцырымонна выставілі з лечкамісіі. Дарэчы, са мной адбылося нешта падобнае – да 50-цігоддзя “Вожыка” бюро ЦК прыняло пастанову аб прадастаўленьні да званьня “Заслужаны работнік культуры”, якую заўсёды аўтаматычна пацьвярджаў сваім Указам Прэзідымум Вярхоўнага Савету. Але на двары быў ужо 1991 год, Вярхоўны Савет набіраў сілу, амбіцыі, і ягоная, бадай, самая амбітная камісія па адукацыі і культуры, мусіць, рашыла прадэманстраваць сваю прынцыповасьць: дакуль гэта нейкі ЦК будзе ўказваць нам, каго ўзнагароджваць, і “зарэзала” маю кандыдатуру пад выглядам – хопіць увешваць узнагародамі начальства, трэба адзначаць радавых работнікаў... Знаёмыя хлопцы з аддзелу ўзнагародаў Вярхоўнага Савету настойліва раілі зьвярнуцца да Гілевіча, які ўзначальваў гэтую камісію. Але я падумаў, што персанальную пенсію я ўжо зарабіў – што яшчэ трэба. А да ўсялякіх узнагародаў і званьняў заўсёды ставіўся спакойна, нават скептычна. Да ўсяго добра ведаў высокія ацэнкі Ніла Сымонавіча маёй работы ў “Вожыку”, пра што ён ня раз казваў і публічна, і сам-насам, і ў кампаніях. Ён быў ня толькі наш даўні, актыўны і шаноўны аўтар, але і блізкі мне чалавек, таму зьвяртацца да яго з гэтакай шкурнай і нікчэмнай просьбай было брыдка і агідна. Прыкінуў: на кім жа яшчэ ў рэшце рэшт, як не на сябрах, можна прадэманстраваць сваю прынцыповасьць і дзяржаўную мудрасьць... Бяру ў сьведкі самога Ніла Сымонавіча, што тое недарэчнае непаразуменьне не пакінула ў мяне ні крыўды, ні нейкіх папрокаў, ніколечкі не азмрочыла нашыя прыязныя стасункі. Хоць, вядома ж, на старасьці гадоў было б ня лішнім мець больш-менш прыстойнае медыцынскае абслугоўваньне. Але зноў жа гэта к слову...
Вернемся да Паўлава. Друкуючы напачатку ў часопісе, а потым асобнай кніжкай у “Бібліятэцы “Вожыка” зборнік ананімных палітычна завостраных паэмаў, сярод якіх быў і працытаваны вышэй “Сказ пра Саўку Паўлава і групу хуткага адпору”, я амаль быў упэўнены, што той сьмяртэльна пакрыўдзіцца, аднак і ўявіць сабе ня мог, наколькі ў яго разьвіта пачуцьцё гумару: таленавіты і дасьціпны сказ спадабаўся яму, асабліва характарыстыка “жалезны Саўка” і нічога ня меў супраць публікацыі.
А потым да сьлёз пацешыў Сяргей Законьнікаў, які прачытаў па тэлефоне рыфмаванае пасланьне Паўлава ў адказ на забракаваны ім нейкі слабенькі артыкул для “Полымя”. Мне вядомая толькі адна ягоная паэтычная спроба пяра, і яна вартая цытаваньня:
Калі душой і целам чыст,
То і баяцца нечага...
Вось Болтач, хоць і камуніст,
А з рылам чалавечым”.
Дзякуй, Савелій Яфімавіч... А я па сёньняшні дзень адчуваю незразумелую віну і душэўную няўтульнасьць, што на тым перабудовачным пісьменьніцкім зьезьдзе ў момант, калі мне прысьпічыла выйсьці пакурыць, нехта раптам, спантана высунуўся з прапановай выключыць Паўлава з Саюзу за нанесеную шкоду беларускай культуры, і яна імгненна, без усялякага абмеркаваньня была прагаласаваная. Казалі, толькі пяць ці сем чалавек паднялі рукі супраць і ніхто ня выступіў, не абразуміў захмялелых ад бязьмежнай свабоды людзей, што выключэньне з творчага Саюзу па ідэалагічных матывах ўжо мы праходзілі – ні рэкаменданты, сярод якіх былі надзвычай вядомыя калегі, ні я, каго ніхто ня мог западозрыць у сімпатыях да Паўлава, публічна ня выступілі супраць выключэньня. Потым расказвалі, што шмат хто ў вэрхале і ня надта зразумеў, за што галасуюць – стаміліся ад прапановаў і паправак, якія дарэчы і не дарэчы ледзь ці не штохвіліны вылучаліся з месцаў, але больш ад тых, хто рваўся на трыбуну, патрабаваў неадкладна, з голасу паставіць сваю прапанову на галасаваньне, а калі яна раптам не праходзіла, ледзь ці не за горла браў вядучага, патрабуючы перагаласоўкі. Весьці больш-менш арганізавана пасяджэньне пры такой звышактыўнасьці мог хіба толькі шматвопытны Генадзь Бураўкін. Не адзін я спачуваў спакойнаму і далікатнаму Барысу Сачанку, на долю якога выпала весьці абмеркаваньне і прыняцьце новага Статуту Саюзу пісьменьнікаў, хоць гэтае пытаньне не абяцала ніякіх ускладненьняў – амаль паўгоду праект Статуту рыхтавала сьпецыяльная шматасабовая камісія, якая дасканала вывучыла абноўленыя статуты усіх пісьменьніцкіх арганізацыяў саюзных рэспублік, узяла з іх самае лепшае і вартае. Праект, пэўна, разоў з дзесяць дэталёва і ўсебакова разглядаўся на пасяджэньнях Прэзідыуму Саюзу пісьменьнікаў, быў адпрацаваны і вылізаны да апошняй коскі. Аднак не пасьпяваў Сачанка зачытваць нейкі пункт, як з голасу сыпаліся дзесяткі паправак і прапановаў з патрабаваньнем тут жа паставіць на галасаваньне. Спачатку Барыс спрабаваў тлумачыць, што ўсё гэта не адпавядае канцэпцыі прынятага за аснову праекту Статуту, альбо ўносіць непатрэбную для такога дакументу дэталізацыю, стварае блытаніну, супярэчлівасьць, аднак яго і слухаць не хацелі – стаў на галасаваньне! А праз колькі дзён камісія пачала зводзіць прынятыя прапановы і папраўкі і жахнулася ад непапраўна-супярэчлівая мешаніны, абсалютна непрыдатнай для карыстаньня, і Рада змушаная была наводзіць хоць нейкі парадак у сваім галоўным дакуменьце. Добра, што хоць даўмеліся прыняць такое даручэньне зьезду...
Гэта была нейкая эйфарычная атмасфера ап’яненьня, мо нават ачмурэньня ад нязвыклай свабоды, і пісьменьнікі старэйшага веку пачувалі сябе ў ёй ніякавата, нібыта была іхняя віна, што раней такая дэмакратыя нікому і ня сьнілася, і саступалі ініцыятыву галасістай і крыклівай групцы маладзейшых, сярод якіх асабліва вылучаліся літкансультант Саюзу пісьменьнікаў Алесь Емельянаў і апантаны са стужкай на ілбе, канцы якой матляліся за плячамі, як у матроскай бесказыркі ці яркае ўбранства індзейца, паэт і бард з Новаполацку Сяржук Сокалаў-Воюш. Гэткі разгул свабоды і дэмакратыі быў тады ўнавіну, свабода радавала, натхняла, п’яніла, разам з тым выклікала ў многіх пісьменьнікаў майго веку нейкую неўсьвядомленую трывогу, непрыняцьце агрэсіўнай самаўпэўненасьці і нахрапістасьці маладых рэвалюцыянераў, у якіх пакуль што мех амбіцыяў і жменька амуніцыі. Пэўна, спрацаваў характэрны беларускі інстынкт асьцярогі і абачлівасьці – кандыдатуру Сокалава-Воюша на пасаду кіраўніка пісьменьніцкай арганізацыі правалілі...
Апошні раз бачыліся з Паўлавым у канцы дзевяностых, калі ён прыносіў мне ў “Вожык” свой новы твор – злы памфлет пра Ельцына. Я выказаў рэдактарскае сумненьне ў этычнасьці і тактоўнасьці друкаваньня ў “Вожыку” непачцівага, мо нават абразьлівага для прэзідэнта суседняй дружалюбнай краіны матэрыялу, і ён не пярэчыў, заўважыў толькі трохі расчаравана: надта ж каларытная для сатыры фігура гэты Ельцын... Потым, казалі, ён чарговы раз разьмяняў кватэру на Заслаўскай і зьехаў некуды на ўскраек гораду, не пакінуўшы мне сваіх каардынатаў. Праз колькі гадоў выпадкова сустрэўся з ягоным колішнім цэкоўскім кіроўцам і пачуў, што Паўлаў жыў у Паўночным пасёлку і ня так даўно памёр, аднак гэта аказалася недарэчнай выдумкай. Што ж, ёсьць такая прыкмета: каго зажыва хаваюць – таму наканавана доўга жыць. Дай Божа, каб так! А ня так даўно кіраўнік новаяўленага пісьменьніцкага Саюзу Чаргінец на старонках “ЛіМу” паведаміў пра выхад выдатнай публіцыстычнай кнігі Савелія Паўлава “Осторожно: глобализм!”. Калі меркаваць па назве, падобна, што Паўлаў зноў аказаўся запатрабаваным, зноў прызваны на контрпрапагандысцкую стайню, зноў у свае семдзесят з гакам сеў на надзейнага, аб’езджанага канька. Што ж, як кажуць, у добры шлях...
З гадамі пачынаеш усё яскравей разумець, што ў жыцьці не бывае нічога адназначнага, аднамернага, раз і назаўсёды дадзенага. Тая ж партыйная работа, якая забрала аж васемнаццаць мо самых прадуктыўных гадоў, практычна пік жыцьця. Колькі незваротнага часу, нерваў, душэўных сілаў патрачана ўпустую, марна на пісаньне розных нікчэмных папераў, варыянтаў нечыіх дакладаў і выступленьняў! Разам з тым работа ў апараце абкаму, затым ЦК партыі была ня толькі вялікай жыцьцёвай школай, але і фарміравала, як гэта на першы погляд можа падацца дзіўным і парадаксальным, мяне як пісьменьніка, маю пісьменьніцкую біяграфію. Практычна ўсе літаратурныя творы напісаліся ці ў рэдкія выхадныя і сьвяточныя дні, ці прыхапкам па вечарах, калі стамлёны і спустошаны вяртаўся з работы. Літаратурная праца была своеасаблівай выратавальнай аддушынай у іншы, гэтакі вабны, створаны па тваёй волі віртуальны і адначасова самы што ні ёсьць рэальны сьвет, прагай жывога слова насуперак, усупрацівагу руціннай казённай пісаніне, якой даводзілася практычна штодня займацца на рабоце. Асабліва калі рыхтаваліся зьезды, пленумы, партыйна-гаспадарчыя актывы, розныя канферэнцыі, у пажарным парадку пісаліся выступленьні высокага начальства на нейкіх непрадбачаных нарадах альбо артыкулы для перыядычных і неперыядычных выданьняў, пераважна маскоўскіх. І тады да атупеньня тыднямі карпелі без выхадных альбо на рабочым месцы, альбо ў рэзідэнцыі па Вайсковым завулку ці ў Заслаўі. Але, як гэта ні парадаксальна, штодзённая казённая пісаніна неўпрыкмет дысцыплінавала думку, фразу, прывучала вылучаць галоўнае, мысьліць канкрэтна і лаканічна, спрыяла і адчуваньню слова, і пошуку таго адзінага, ёмістага, энергічнага, якое ажыўляе, надае дыханьне фразе, сказу, радку. Праўда, тады гэта не заўважалася, не разумелася – душа прагла, рвалася найхутчэй адкараскацца ад збрыднелай падзёншчыны, цалкам аддацца мастацкай творчасьці, марылася, каб і на рабоце яна была галоўным службовым абавязкам, і вечарамі дома пісалася сваё... “Вожык” з пачаткам рабочага дня ў адзінаццаць і заканчэньнем у пяць вечару быў для таго ідэальным варыянтам. Задумак і планаў было – хоць адбаўляй. Аднак на справе аказалася ня ўсё так проста і адназначна. Скажу толькі, што амаль за чатырынаццаць гадоў работы ў “Вожыку” не напісалася ніводнай уласнай аповесьці, ніводнага “сур’ёзнага” апавяданьня. Ня буду шукаць апраўданьня, пасыпаць галаву попелам, што заела лянота, падводзіла творчае натхненьне, хоць чаго там крывіць душой – не абыходзілася і без гэтага, але справа ў іншым... Мусіць, мне з маім дурным характарам браць усё на сябе, адказваць за кожнае слова, кожную коску ў часопісе ня варта было рабіцца галоўным рэдактарам... І яшчэ высьветлілася, што не магу, ну зусім ня ўмею з аднолькавай самааддачай, аднолькавым імпэтам рабіць адначасова дзьве блізкія па сутнасьці работы, як гэта ўмелі многія вялікія пісьменьнікі, працуючы адначасова над некалькімі творамі, пераключаючыся з аднаго на другі. Мусіць, на тое яны і вялікія... Праўда, з гэтым выдатна ўпраўляюцца графаманы – яны не жывуць і жыць ня могуць сваімі зварганенымі на адзін капыл, на адзін твар героямі-ценямі. Графаману няма ніякай розьніцы, што і калі пісаць – абы пісаць. Стаміўся ад аднаго – узяўся за другое, потым – за трэцяе, чацьвёртае, зноў вярнуўся да першага – і ляпаюць адзін за адным так званыя раманы, аповесьці, як рэдзенькія каровіны бліны...
Для мяне паўсядзённая работа па рэдагаваньні часопісуа аказалася несумяшчальнай з уласнай творчасьцю – на яе проста не хапала ні душэўных сілаў, ні натхненьня, ні часу. І ў тым, пэўна, была і мая трагедыя, і прычына, што і крытыка, і чытачы на замоўклага ледзь ці не на паўтара дзесяцігоддзі, нават не перавыдаваўшага ніводнага свайго твору аўтара безнадзейна махнулі рукой...
Тым ня менш у “Вожыку” зьведаў нямала прыемных, шчасьлівых хвілінаў, сапраўднай радасьці. Мой прыход сюды супаў з пачаткам гарбачоўскай перабудовы і галоснасьці. Хоць, шчыра кажучы, пра перабудову ў нас на Беларусі вяліся толькі абстрактныя размовы і амаль нічога не мянялася. “Вожык” па-ранейшаму заставаўся ледзь ці не асноўным рупарам так званай контрпрапаганды. Добрая трэць нумару ў абавязковым парадку адводзілася выкрыцьцю “капіталістыянага раю” і “імперыялістычных джунгляў”, зьнішчальнай крытыцы замежных прэзідэнтаў, прэм’ераў, канцлераў, іншых падпальшчыкаў вайны, натаўскіх мілітарыстаў, сіяністаў, ідэалагічных дыверсантаў, брахуноў з мюнхенскай, дзе тады разьмяшчалася радыёстанцыя “Свабода”, падваротні. Уся гэтая контрпрапаганда была абсалютна непрафесійная, нізкапробная халтура, на якой шчыравалі і мелі неблагое карыта адстаўныя гэбэшнікі, палітработнікі, бяздарныя газетчыкі. Чыталі яе, хіба, машыністка, карэктар, наборшчыца ў друкарні ды зрэдку па дыяганалі галоўны рэдактар, які ведаў, што крамолы там ня будзе. Гэтай нечытабельнай лухтой часта забівалася палавіна нумару, а бывала, і ўвесь, як сьпецыяльны контрпрапагандысцкі, за што мелі пахвалу ад Паўлава. Вядома, гэткай ахінеі друкаваць я не зьбіраўся, аднак каб не дражніць гусей, адмяняць адразу ня стаў, а праз нейкіх паўгоду паступова ад яе і сьледу не засталося. Як і ад так званых станоўчых фельетонаў, якія мусілі праслаўляць нашую сацыялістычную рэчаіснасьць і займаць як мінімум першы разварот часопісу. Гэты станоўчы фельетон быў глупствам, нонсенсам і для жанру, і ўвогуле сатырычна-гумарыстычнага выданьня, таму на радасьць супрацоўнікаў, якіх літаральна дасталі гэтыя абавязковыя так званыя станоўчыя фельетоны, адмяніў іх адразу ж, з першага свайго нумару. Замест іх пайшлі вострыя, дасьціпныя матэрыялы, ніводзін з якіх галоўны рэдактар не зьмякчаў, а завастраў, рабіў больш задзірыстымі з выхадам на высокія фігуры, і гэта з энтузіязмам успрымалася супрацоўнікамі рэдакцыі, а найбольш дык чытачамі.
Галоснасьць між тым няўмольна набірала сілу і тут, у антыперабудовачнай Вандэі, выходзіла з-пад уплыву ўладных партыйных структураў. На вачах мяняўся характар вечна абачлівай і баязьлівай прэсы. А калі рухнула цэнзура – асабліва. Аднак на вялікае засмучэньне нас, сатырыкаў і гумарыстаў, стала высьвятляцца, што гэтая ўсеагульная галоснасьць выклікае, спараджае сістэмны крызіс сатырычных і гумарыстычных жанраў, у аснове якіх спрадвеку была эзопава мова, камічнае, сьмешнае і абавязкова апазіцыйнае – калі і ня ўладзе, то канкрэтнаму злу. Адно, на што ня здольная па сваёй прыродзе і існасьці сапраўдная сатыра і гумар, то гэта абслугоўваць зло, супрацівіцца прагрэсу. Вядома ж, кінуцца ў апазіцыю да новых, падтрыманых абсалютнай большасьцю грамадства працэсаў было б чыстым вар’яцтвам, поўным рэтраградствам. На сёньняшні дзень, канечне ж, мы ўсе паразумнелі, бачым, што нельга было паддавацца ўсеагульнай эйфарыі, варта было больш пільна і цьвяроза прыгледзецца да новых працэсаў, угледзець, як гэта змаглі некаторыя, у тым ліку мудры Пімен Емельянавіч Панчанка, у іх разбуральныя сіптомы для маралі, справядлівасьці, чалавечнасьці ды змагацца з імі ў самым зародку. Магчыма, і жорсткасьць, нялюдскасьць, несправядлівасьць, служэньне мамоне не дасягнулі б гэтакіх усяленскіх маштабаў, каб тады і мы, вожыкаўцы, угледзелі і сталі падымаць на сьмех, як і публіцыстыка, што тады павяла рэй, стала валадаркай дум. Але яна была пераважна мітынговая, просталінейная, разбуральная, разьлічаная не на розум, а на эмоцыі. Эзопава мова, якая заўсёды патрабуе пэўнага разумовага і інтэлектуальнага напружаньня, каб улавіць намёкі, паўнамёкі, убачыць і зразумець унутраную існасьць за зьнешняй сутнасьцю, рабілася непатрэбнай, архаічнай і анахранічнай – навошта мудрагеліць, калі можна з пляча рубіць праўду-матку наўпрост. Рэдакцыйны партфель усё больш і больш запаланялі і празаічныя, і зарыфмаваныя творы гэтакага кшталту – крыклівыя, не абцяжараныя доказамі, але поўныя гневу праведнага і патрабаваньняў невядома да каго прымаць неадкладныя меры. Нехта разумны сказаў, што сатыра і гумар канчаецца там, дзе апелююць не да сьмеху як вышэйшай інстанцыі, а да міліцыі, райкаму партыі. Гэтыя творы належалі пяру пераважна неспрактыкаваных пачаткоўцаў ды графаманам-халтуршчыкам, але сёй-той і з сапраўдных пісьменьнікаў пад уплывам агрэсіўнай публіцыстыкі пачаў міжволі атаясамліваць сатыру з моцным, рэзкім слоўцам, крыўдаваў, калі “Вожык” не хацеў друкаваць.
Першым чынам новы галоўны рэдактар пастараўся аднавіць ці актывізаваць супрацоўніцтва з “Вожыкам” такіх майстроў слова з тонкім адчуваньнем прыроды камічнага, народнага гумару, як Рыгор Барадулін, Ніл Гілевіч, Павел Місько, Алесь Петрашкевіч, Нэля Тулупава, Васіль Зуёнак, Генадзь Бураўкін, Уладзімір Паўлаў, Аляксандр Капусьцін і іншыя, стварыць умовы, каб вакол часопісу гуртаваліся таленавітыя мастакі-карыкатурысты, фельетаністы. Але па вялікім рахунку час працаваў не на сатыру і гумар, хоць і сьмелы, вясёлы, дасьціпны “Вожык”, дзеля чаго выкладваліся спаўна і нашыя супрацоўнікі, і няштатныя аўтары, набываў аўтарытэт і папулярнасьць. За першы ж год ягоны наклад вырас больш як на 50 тысячаў экземпляраў, а галоўнае – заявіў пра сябе як адно з лепшых, найбольш прафесійных сатырычна-гумарыстычных выданьняў на прасторы СССР (іх мелі ўсе саюзныя і аўтаномныя рэспублікі). Надрукавацца ў “Вожыку” лічыў за гонар кожны пісьменьнік, мастак, журналіст, што зьяўлялася адзнакай высокай якасьці, прафесіяналізму і нават прэстыжу. Памятаю, напісаў для нас адзін з народных пісьменьнікаў. Мякка кажучы, атрымалася так сабе, ніжэй сярэдняга – і па гумары, і па мове, і па стылю. Яно і зразумела: важны аўтар практычна ніколі не зьвяртаўся да сатырычна-гумарыстычных жанраў. На старасьці ж гадоў заўважыў, што гэта недаравальны для класіка прагал у творчай біяграфіі: практычна ўсе народныя – і Купала з Коласам, і Броўка, Танк, Панчанка, Лынькоў, ня кажучы пра Крапіву, і Шамякін з Макаёнкам, і Брыль, Быкаў, Барадулін, Гілевіч пісалі сатыру і гумар, выдалі па адной, а то і па некалькі вясёлых кніжак, а ён застаецца на абочыне любімых у народзе жанраў. Прызнаўся, што рашыў адкласьці ўсё ў бок і неадкладна навярстаць упушчанае – пісаць гумарэскі, сатырычныя апавяданьні, падрукавацца ў часопісе, а як набярэцца на кіжачку, выдацца ў “Бібліятэцы “Вожыка”. Не надрукаваць такога паважанага і амбітнага аўтара, які мог з трыбуны пісьменьніцкага зьезу на поўным сур’ёзе задаць пытаньне зале: прашу падняць рукі, хто піша лепш за мяне, сьмяртэльна пакрыўдзіць, сказаўшы праўду, што ў сэньсе гумару яму трошачкі мядзьведзь на вуха наступіў, канечне ж, я не асьмельваўся, як і ня мог апускаць прэстыж высокага званьня “народны”, а найперш – дык часопісу, таму, расхваліўшы ягоную “сур’ёзную” прозу, папрасіў дазволу трохі прайсьціся рэдактарскім алоўкам, паколькі ў яго сям-там не праглядваецца вожыкаўская сьпецыфіка. Ён пагадзіўся пры ўмове, што да апошняй папраўленай косачкі ўзгадню з ім. Я добрасумленна прайшоўся па тэксьце, перадрукаваў на машынцы і чысьценькі арыгінал перадаў аўтару. Той ці не заўважыў, ці ўбачыў, што насамрэч стала лепш, і ўсё прыняў, як належнае. Пасьля публікацыі, праўда, расказвалі, што на пахвальныя водгукі сьціпла, са скрухай у голасе заўважаў: хм, пабачылі б вы, якое было, пакуль не пакалечылі ў рэдакцыі!.. Праўда, што там было, сьціпла змоўчваў. А рыхтуючы рукапіс кніжкі да друку, не вярнуўся ні да аднаго свайго ранейшага неадрэагаванага тэксту, хоць я шматзначна і намякнуў яму, што волен правіць, як захоча і што пажадае... (...)
Але грэх было б наракаць на свой лёс. Калі наракаць, то толькі на самога сябе. Лёс пакуль што быў літасьцівы, спрыяльны і ласкавы да мяне. Ён зводзіў пераважна з цікавымі, добрымі і шчырымі людзьмі, хто куды часьцей падстаўляў мне локаць і сваю плячо, чым падножкі. Тое ж было і ў “Вожыку”. Калектыў, дзе трымаліся традыцыі, закладзеныя яшчэ Кандратам Крапівой і памножаныя Уладзімірам Корбанам, адразу ж прыняў мяне як свайго, хоць прыйшоў да іх як партакрат, якіх тады недалюблівалі. Мо таму, што ня быў навічком у сатыры і гумары, а мо таму, што насуперак чуткам нібыта новы рэдактар мае прамое заданьне грунтоўна ператрэсьці калектыў, прыцягнуць сваіх людзей, ня звольніў нават кіроўцу, які здаў былога рэдактара міліцыі, што мне настойліва рэкамендаваў зрабіць Пячэньнікаў. І добра, што не паслухаўся. Саша аказаўся вельмі добрым і прыстойным хлопцам, з ім мы адпрацавалі дружна амаль дзесяць гадоў, аж пакуль са шчымлівым сэрцам адпусьціў яго на больш грашавітую работу – трэба ж карміць сям’ю. А ўвогуле за ўсе гады па сваёй ініцыятыве я ня звольніў ніводнага чалавека. Са многімі ветэранамі, якія прыйшлі яшчэ пры Корбане, як Майя Вінакурава, Галіна Афанасьева, Валянціна Шуст, адпрацаваў разам усе свае чатырынаццаць гадоў. Сярод іх, канечне ж, Уладзімір Правасуд, самы ветэраністы вожыкавец, прыроджаны гумарыст і сатырык, якому падуладны ўсе без выключэньне сатырычна-гумарыстычныя жанры, на жаль, здаецца, сёньня адзіны і, магчыма, апошні байкар у нашай беларускай літаратуры. З ім мы адначасова пайшлі з “Вожыка”. Уладзімір Рыгоравіч заўсёдны завадатар і арганізатар вясёлых сяброўскіх вечарынаў ветэранаў-вожыкаўцаў нашага прызыву, дзе ўволю адводзім душу, жартуем, рагочам, як колісь у былыя гады.
Праўда, жыцьцё ёсьць жыцьцё – нехта сыходзіў з калектыву, нехта прыходзіў. Прычыны былі розныя: адны ачувалі, што ня могуць адольваць высокую творчую планку, другія ішлі на вылучэньне, трэція заводзілі сваю справу, кідаліся ў камерцыю, пятыя шукалі больш спакойныя і грашавітыя месцы, шостыя, як Леанід Гаўрылкін, заўчасна адыходзячы назусім, сёмыя, як загадчык аддзелу фельетонаў Іван Самахвалаў, дык увогуле па экзатычных прычынах...
На жаль не заўсёды на месца тых, хто пакідаў “Вожык”, удавалася знаходзіць дастойную замену. Але найперш – маладым і таленавітым мастакам-карыкатурыстам Анатолю Гармазе і Аляксандру Каршакевічу, роўных якім у рэспубліцы проста не было. Яны з маладой саманадзейнасьцю ўзяліся за выданьне сваіх гумарыстычных газет з аўдыторыяй на ўвесь тады яшчэ існуючы Саюз, а потым на Расейскую федэрацыю, аднак прадпрыемства не прынясло ім ні лаўраў, ні належных дывідэнтаў. Каршакевіч неўзабаве вярнуўся ў “Вожык”, дзе я зрабіў яго адказным сакратаром, а потым зьбег ад майго пераемніка мастаком-афармляльнікам да Зіновія Прыгодзіча ў “Гаспадыню”. Гармаза ж аказаўся больш удачлівым – стаў генеральным дырэктарам, выдае некалькі дзіцячых, забаўляльных, хадавых у хатніх гаспадыняў кулінарных газет. Але абсалютная бальшыня тых, хто папаўняў кагорту вожыкаўцаў, аказваліся на вышыні, прыўносілі ў часопіс нешта сваё, адметнае. Сярод іх былі яркія асобы і таленты, як Генадзь Бураўкін, Нэля Тулупава, Валянцін Жвалеўскі, Павел Шаўчук і іншыя. Людзі мяняліся, а традыцыі заставаліся, умацоўваліся, разьвіваліся, аж пакуль мой пераемнік не разагнаў практычна ўсіх, аж да машыністкі, карэктаркі, тэхрэда, хто працаваў пры мне, Раманаве, Корбане...
Горка, канечне, што “Вожык, якому аддадзена столькі душэўных сілаў і ўвесь творчы імпэт, дакаціўся да творчага ўпадку, поўнага выпаданьня іголак і 2-тысячнага накладу. Адно суцяшэньне, што для гісторыі і нашчадкаў засталіся камплекты “Вожыка” з адбіткамі нашага часу, нашых справаў. І яшчэ я і мае калегі ў “Вожыку” мелі безьліч шчасьлівых дзён, вялікую маральную задаволенасьць і чалавечую радасьць. Хоць бы тым, што робім насамрэч народны часопіс, аб чым сьведчыў і наклад амаль у трыста тысячаў экземпляраў, і дзесяткі тысячаў чытацкіх пісьмаў. А найперш тым, што вельмі часта ўдавалася дапамагаць людзям, якія ў пошуках праўды і справядлівасьці адчайна зьвярталіся да “браткі Вожыка” як да апошняй інстанцыі, безвынікова абстукаўшы дзьверы ад мясцовага брыгадзіра і старшыні калгасу да ЦК КПСС і Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў. І яшчэ раз пераконвацца, наколькі магутная зброя ў нашых руках – сьмех, якога і насамрэч баяцца нават тыя, хто ўжо нічога не баіцца. Пасланае на рэагаваньне пісьмо з просьбай паведаміць аб прынятых мерах ці выезд карэспандэнта “Вожыка” на месца часта ў імгненьне вока разьвязвалі праблемы, ад якіх гадамі адбіваліся, вядучы бюракратычныя гульні, адстойваючы нейкія свае неразумныя амбіцыі. Практычна працэнтаў дзевяноста пасланых на рэагаваньне чытацкіх лістоў і надрукаваных матэрыялаў рашаліся мясцовымі кіруючымі органамі станоўча. Напачатку я нават дзівіўся гэтаму, ведаючы, што ня больш 15 працэнтаў дасланых у ЦК пісьмаў і скаргаў рашаецца на карысьць заяўнікаў, аж пакуль неяк не прыехаў у рэдакцыю адзін з герояў фельетону з надрукаваным на афіцыйным бланку і ў дадатак завераным пячаткай рэагаваньнем. На маё пытаньне, чаго ехаў у такую далеч аж з Брэсцкай вобласьці, калі рэагаваньне можна было паслаць поштай, ён адказаў, што хацеў даведацца, ці задаволіць яно рэдакцыю і ня дай бог, каб выступілі і расчахвосьцілі яшчэ раз. Пацікавіўся: а чаго ж вы так баіцеся? Ён шчыра прызнаўся, што куды лепш атрымаць страгача па партыйнай лініі, пазбавіцца колькі акладаў па лініі народнага кантролю, падвернуцца крытыцы хоць у “Правде”, чым во гэтак выстаўленым на ўсеагульнае пасьмешыча ў “Вожыку”, ды яшчэ з малюнкамі. Малы ўнук тыцкае пальчыкам: дзедзя, гэта – ты...
Мне пашчасціла і знутры, і звонку назіраць няўмольную хаду працэсаў, якія карэнным чынам – і да лепшага, і да горшага – мянялі нашае жыцьцё, нашыя думкі, нашую псіхалогію, грамадства ўвогуле. У прыватнасьці, як паступова і няўхільна адольвала “кіруючую і накіроўваючую” тэарэтычная і духоўная немач, прагрэсіравала дэгрэдацыя ейных арганізацыйных асноваў і кадравай палітыкі, катастрафічна падаў аўтарытэт і давер і да самой партыі, а найперш – да ейных структураў і кіруючых кадраў... Тое, што пасьля сьмерці Машэрава кіраваць рэспублікай паставілі не ягонага натуральнага пераемніка такога ж харызматычнага Аксёнава, а прыслалі з Масквы Кісялёва, у шэрагах рэспубліканскай наменклатуры было ўспрынята без вялікага энтузіязму, але з пэўным разуменьнем: Машэраў у свой час абыйшоў Кісялёва – у адпаведнасьці з наменклатурнай субардынацыяй крэсла кіраўніка рэспублікі мусіў заняць старшыня Саўміну, а не другі сакратар ЦК. Для суцяшэньня Кісялёва забралі ў Маскву, і усё паставілі на сваё месца. Але Кісялёў усё ж асоба, хоць не таго маштабу, як Машэраў, але асоба. А калі неўзабаве пасьля сьмерці Кісялёва з Масквы прыслалі Сьлюнькова, якога ня так даўно не зацьвердзілі нават старшынёй рэспубліканскага Дзяржплану, было ўспрынята як ледзь ці не абраза. Як і варта было чакаць, былыя машэраўцы трапілі ў апалу, а галоўныя дзеючыя асобы таго колішняга незацьверджаньня аказаліся ў ссылцы – старшыня Саўміну Аксёнаў паслом у Польшчы, а другі сакратар ЦК Барташэвіч аж у Паўночнай Карэі, дзе з-за неспрыяльнага геаграфічнага, дый палітычнага клімату цяжка захварэў і памёр у зусім яшчэ маладыя гады. Сьлюнькоў быў чалавек жорсткі, аўтарытарны, аддаваў перавагу не партыйна-палітычным, а прагматычным гаспадарча-распарадчым метадам кіраваньня, было ўражаньне, што ён уяўляе рэспубліку адным вялікім заводам, за што, мусіць, і атрымаў памянёную ўжо мянушку дырэктар ЦК.
Пачынаючы з Панамарэнкі (Патолічаў, Мазураў, Машэраў, дый Кісялёў) першыя асобы рэспублікі былі прыроджанымі лідэрамі, самабытнымі яркімі асобамі. Сьлюнькоў такім ня быў. Ён проста быў дысцыплінаваным выканаўцам, неблагім арганізатарам і, кажучы сёньняшняй фразеялогіяй, кваліфікаваным менеджэрам. Кіраўнікі без лідэрскіх задаткаў выдатна пачуваюць сябе ў стандартных сітуацыях. У нестандартных губляюцца, ня ўмеюць уздымацца над абставінамі, рызыкаваць, браць на сябе ініцыятыву і асабістую адказнасьць. На сумленьні Слюнькова грубейшыя пралікі, перш за ўсё ўтойваньне страшнай праўды ў першыя дні катастрофы на Чарнобыльскай АС, без якіх наступствы і вынікі бяды маглі б быць не такімі цяжкімі. Як дысцыплінаваны выканаўца ён ня мог аслухацца, узяць на сябе адказнасьць, асьмеліцца запярэчыць маскоўскім патронам... Апошняе, мусіць, было належным чынам ацэнена, бо неўзабаве апынуў ў Крамлі поўным членам Палітбюро і стаў курыраваць усю эканамічную палітыку краіны.
Мне яго дык нават шкада. Нейкім неверагодным чынам у ягонай душы ўжываліся бязьлітасная, ледзь ці не садысцкая жорсткасьць да падначаленых яму людзей і мяккая сьветлая лагода, дабрыня, якімі свяціўся ягоны суровы, змрочны твар, як толькі пачынаў стасункі і забавы з унукамі, што я і суседзі маглі назіраць – вялізны непаваротлівы чорны членавоз даволі часта дастаўляў яго ў наш двор на Пуліхава, дзе ў другім пад’езьдзе жыла дачка з зяцем. Другая ягоная дачка была замужам у Маскве за добрым рускім паэтам, беларусам па паходжаньні Пятром Кошалем, які першы больш-менш поўна пераклаў і выдаў у Маскве ледзь ці ня ўсю літаратурную спадчыну Алаізы Цёткі. Маючы зяцем пісьменьніка, Мікалай Мікітавіч, пэўна, проста ня мог ня ставіцца без павагі і ўвагі да творчых людзей і іхняй працы. Пятро працаваў тады ў “Советском писателе”, спрыяў, каб найбольш таленавітае ў беларускай літаратуры патрапляла ў выдавецкія планы, даволі часта наведваўся ў Менск і па службовых справах, і так сабе, наведаць радню, але заўсёды больш часу бавіў у сябрынах з тымі пісьменьнікамі, якія ня мелі звычкі нешта прасіць ці патрабаваць, чым з цесьцем і цешчай. Маскоўскіх унукаў Сьлюнькоў любіў ня менш, чым менскіх, аднак, калі ўсё рухнула, пакінуў раскошныя маскоўскія апартаменты, як і многія маскоўскія беларусы, перабраўся ў Менск, купіў кватэру ў былым так званым андатравым гарадку па Пуліхава, дзе ўжо амаль не засталося ранейшых насельнікаў, якія з карысьцю для сябе скарысталі ўсчаты новымі гаспадарамі жыцьця ажыятаж чаго б там ні каштавала пасяліцца ў дамах, дзе жыла партыйная эліта. Неўзабаве, праўда, даўмелі, што тутэйшы камфорт і пасьля перапланіровак, самага крутога еўрарамонту і блізка ня можа параўняцца з харомамі, што сталі ўзводзіць для тых, у каго куры грошай не клююць, і пацягнуліся да прэстыжнага ўльтракамфорту. Зараз, жывучы ў суседніх дамах, мы сяды-тады бачымся з Мікалаем Мікітавічам – ці то ў чарзе на пошце, дзе, не згаворваючыся, у адзін час плаціць камунальныя паслугі, ці дзе-небудзь на вуліцы ў час ягоных прагулак, на якія пасьля трэцяга інфаркту часта ходзіць у суправаджэньні жонкі, ці ў магазіне, цырульні альбо ля ягонага прыстаўленага да некалькіх іншых гаражу з ліставога жалеза па шляху да аўтобуснага прыпынку па вуліцы Захарава, які надта ж упадабалі аматары графіці, пішуць і крамольна-палітычнае кшталту “пара ўбіраць”, і нейтральнае хэві-металаўскае, і засьведчваюць пралетарскія мацюкі, а ўсё гэта гаспадару даводзіцца змываць, сьціраць, зафарбоўваць. Прыязна паздароўкаемся, звычайна, пастаім-пагамонім, іншы раз правакую яго прыгадваць былое, але часьцей пра сёньняшнія клопаты і праблемы, у ацэнцы якіх ён заўсёды крайне асьцярожны і абачлівы. Гляджу на яго і ня верыцца, што ня так даўно партрэты гэтага чалавека насілі на сьвяточных дэманстрацыях, ад Курыл да Брэста вывешвалі на фасадах адміністратыўных будынкаў, а сам ён помахам рукі вітаў народ з трыбуны Маўзалею. Нехта са старэйшых пазнае яго, пачціва здароўкаецца, альбо абыходзіць ці адварочвае галаву, а бальшыня, здаецца, найперш маладзейшыя, дык і не здагадваюцца – дзядок як дзядок...
Пасьля Сьлюнькова везьці з Масквы новага гаспадара рэспублікі ня сталі – ці то прыдатнай кандыдатуры пад рукой не аказалася, ці то кадрамі стаў манапольна распараджацца энергічны вялікі цьвярозьнік Ягор Лігачоў, які вельмі ўпадабаў адводзіць душу на ўлоньні прыроды ў Белавежскай пушчы, дзе сьведкамі маглі быць толькі зубры і маўклівая, бы рыбы, вышкаленая нешматлікая прыслуга ўрадавай рэзідэнцыі. Ну, і вядома гаспадар пушчы – першы сакратар Брэсцкага абкаму Яфрэм Сакалоў. Яго і прыгледзеў Лігачоў замест Сьлюнькова. Нават сам Сьлюнькоў, добра ведаючы дыяпазон і магчымасьці Сакалова, ня мог пераканаць Лігачова: ня тая кандыдатура, хадзіў да Гарбачова, але і Генсек аказаўся бясьсільны перад напорам вялікага цьвярозьніка.
Нечаканы ўзьлёт Сакалова на самую вяршыню рэспубліканскага алімпу быў яшчэ больш незразумелым, чым ранейшае ўзыходжаньне сюды Сьлюнькова. Яфрэма Яўсеевіча добра ведалі па ягонай ранейшай пасадзе загадчыка сельгасаддзелу ЦК, з якой на вялікае зьдзіўленьне многіх сігануў аж на галоўнае крэсла ў Брэсцкім абкаме. Расказвалі, было так: падрыхтаваны Сакаловым даклад на пленум ЦК паклалі на стол Машэраву. Той пачытаў і зрабіў заключэньне, што ў абшырным кандуіце няма ніводнага адказу на пастаўленыя жыцьцём праблемы ў аграрным сектары, ніводнай сьвежай думкі, ніводнага сьвежага падыходу. І тады тэрмінова мабілізуецца так званы мазгавы цэнтр, на паўтара тыдні закідваецца ў Белавежскую пушчу, адкуль яна прывозіць наноў напісаны даклад, з якім павінен выступаць на пленуме Першы. “Во, гэта тое, што трэба! Знойдзеныя тактычныя і стратэгічныя падыходы, дакладныя адказы і шляхі вырашэньня праблемаў...” – пахваліў Сакалова Машэраў. – “А то падсоўвалі нейкую бездапаможную жуйку...” “Так, Пётр Міронавіч,” – пагадзіўся Сакалоў. – Бяда, няма талковых памочнікаў, каму можна даручыць і хто ўмее працаваць. Во і вымушаны быў сам засесьці за напісаньне...” Машэраў быў чалавек даверлівы, прыняў усё гэта за чыстую манету, і неўзабаве “вялікі стратэг і тактык” узьляцеў на Берасьцейскі алімп. І зараз ягоная бляклая, невыразная фігура, прыхарошаная зоркай Героя за будаўніцтва гіганцкіх жывёлагадоўчых комплексаў, ні ў якое параўнаньне не ішла з каларытнымі асобамі кіраўнікоў Гродзенскай і Магілёўскай абласьцей Кляцкова, Лявонава, дый іншых – гэтаксама. Куды больш маштабныя і дастойныя кадры ацалелі і ў не да канца праполатым Сьлюньковым першым эшалоне. Той жа Таразевіч, напрыклад, дый іншыя. І хоць усе бачылі і разумелі, што для Сакалова высокая пасада першай асобы, нядаўняе машэраўскае крэсла – не па Сеньку шапка, дзівіліся, недаўмявалі, ціха альбо адкрыта ў калідорах і пазавугольлі абураліся, пратэставалі, але паслухмяна падначаліліся загаду з Масквы і дружна прагаласавалі, раздвойваючыся ў душы ды мацюкаючыся ад прыкрасьці і на сябе, і на тых, хто навязаў ім гэтакага лідэра...
Сам па сабе Сакалоў быў чалавек неблагі, з яго, пэўна, мог атрымацца ніштосабе міністр сельскай гаспадаркі, мо нават намесьнік Старшыні Саўміну, які вядзе аграрны, лясны, прыродаахоўчы сектар эканомікі, альбо сакратар ЦК па сельскай гаспадарцы. Яго з нечае лёгкай рукі адразу ж празвалі старшынём ЦК – быў дырэктар, а цяпер во і старшыня... Пра ягоныя лідэрскія ці нейкія іншыя інтэлектуальныя якасьці, таленты і гаварыць не даводзіцца. Паспрабаваў прадэманстраваць сваю рашучасьць і цьвёрдую руку, загадаўшы разагнаць дубінкамі і газамі народ ля Маскоўскіх могілак, які на Дзяды ішоў памянуць сваіх родных і слынных людзей Беларусі, што пахаваны тут, у тым ліку Машэрава, Кісялёва, Прытыцкага, Казлова, іншых былых кіраўнікоў рэспублікі. Атрымаўся ўсяленскі скандал і канфуз, усе, здаецца, і сам Сакалоў прызналі, што каб і хацеў, нічога дурнейшага, больш бязглуздага нельга было і прыдумаць. Што ён умеў рабіць больш-менш дасканала, то гэта адсочваць і нейтралізаваць, аддаляючы як мага далей ад дзяржаўнага руля людзей разумных, а, значыць, небясьпечных, магчымых канкурэнтаў і супернікаў. Кляцкова адправілі на заслужаны адпачынак, Лявонава сплавілі ў Германію, Таразевіча – у Маскву, а яршыстага і аўтарытэтнага ў наменклатурнай эліты Бураўкіна, якога яна працягвала прочыць у галоўныя ідэолагі замест відавочна слабога Пячэньнікава, ажно ў Амерыку. Нягледзячы, што Пячэньнікаў аскандаліўся сакрушальным паражэньнем на выбарах у Вярхоўны Савет, і нават не ў гарадской, а ў кансерватыўнай сельскай акрузе з выкарыстаньнем усяго адміністратыўнага рэсурсу ды яшчэ ад фактычна свайго падначаленага – радавога супрацоўніка “Советской Белоруссии” Івана Герасюка. Разумныя, дзелавыя, са сьмелым сучасным мысьленьнем паўсюдна адціраліся ў цень, рэй павялі шэранькія бездары і ўгоднікі. Пры Сакалове працягваў прагрэсіраваць, але ўжо нечуванымі тэмпамі, параліч эканомікі з татальным дэфіцытам, масавымі пратэстамі, а разам і параліч улады – аўтарытэт ЦК, партыйных камітэтаў усіх узроўняў, партыі ўвогуле падаў з катастрафічнай быстрынёй, апускаўся, як потым скажа класік, ніжэй калена. Нарэшце, ці то спрацаваў інстынкт самазахаваньня, ці то ў Крамлі ня стала ўсясільнага Лігачова, але наменклатура схамянулася і на чарговым зьезьдзе адправіла збрыднелага ўсім Сакалова на пенсію. Не магу ўстрымацца, каб не працытаваць вытрымку з яшчэ адной таленавітай ананімнай паэмы, што хадзіла ў рукапісах, патрапіла ў “Вожык” і я даў ёй ход у друк. З маналога Пячэньнікава пра Сакалова:
Калі рэзаць праўду-матку,
Дык скажу табе адно:
Ты пячонку да астатку
Пераеў усім даўно.
Адышоў ад апарата.