– Не ўсе ж, як некаторыя. На фронце, во дзе.
Старасціха паставіла на стол міску з капустай і загаманіла:
– Ай, Божачка, як пайшоў у трыццаць дзевятым, дык і ўсё. Ад самага лета ні слыху ні дыху. Хоць бы ведаць, ці жывы хаця.
– Так, так, – сказаў Рыбак, не адгукваючыся на яе жаллівае прычытанне, якога ён даволі наслухаўся ад пачатку вайны. Цяпер яго займала другое. Счакаўшы, калі яна выгаварыцца, ён важка заўважыў старому: – Апазорыў ты сына!
– Анягож! – з жарам падхапіла ад печы кабета. – І я ж тое гавару яму дзень пры начы. Апазорыў і сына, і ўсіх чыста.
Гэта было трохі нечакана, тым болей што старасціха гаварыла быццам бы са шчыраю набалеласцю ў голасе. Рыбаку здалося тады, што дзед гэты – проста недарэка нейкі. Але толькі ён падумаў так, як твар старога нядобра нахмурыўся і ўвесь ён рэзка павярнуўся да гаспадыні.
– Годзе! Не твая справа!
Кабета адразу ж змоўкла, нібы папярхнулася на паўслове, а дзед з важнасцю падняў дакорлівы позірк на Рыбака.
– А ён мяне не апазорыў? Немцу аддаў. Гэта не пазор?
– Так выйшла: вайна. Не яго тут віна.
– А чыя? Мая, можа? – прыдзірліва, без ценю боязі дапытваўся стары і аб’явіў: – Ваша віна. Маладзейшых.
– Да-а, – няпэўна сказаў Рыбак, прыпыняючы не надта прыемную і не дужа простую размову, якой, ведаў, па цяперашнім часе не было канца.
Гаспадыня тым часам хуценька разаслала кароценькі, на паўстала, настольнік, паставіла міску з капустай, скаромны пах ад якой уладна прыглушыў усе яго іншыя пачуцці, яшчэ больш абвастрыўшы голад. Вельмі хацелася есці, і ён рашыў пакуль што адкласці падрахунак яго не надта прыемных адносін з гаспадаром.
– Сядайце ж, падсілкуйцеся трошкі. Во хлебца вам, – з ліслівай гасціннасцю запрасіла гаспадыня.
Рыбак, не знімаючы шапкі, піхнуўся за стол.
– Давай паямо, – сказаў ён да Сотнікава.
Той пакруціў галавой:
– Еш. Я не буду.
Рыбак уважліва паглядзеў на таварыша, які ўвесь згорбіўся на ўслоне і, пакашліваючы, калаціўся – мабыць, ад дрыжыкаў.
Гаспадыня, пэўне, мала што разумеючы ў яго стане, здзівілася:
– Чаму ж гэта? Мо грэбуеце нашым? Можа, яшчэ чаго хочаце?
– Не, дзякуй. Нічога не трэба, – рашуча сказаў Сотнікаў і сашчапіў у рукавах рукі.
Гаспадыня занепакоілася:
– Божачка, можа, я не дагадзіла чым? Дык даруйце... Я ж не хацела...
Рыбак добра ўмясціўся на лаве, трымаючы між каленяў карабін, узяў лыжку, лусту счарсцвелага, з кменавым пахам хлеба і не заўважыў, як у поўным маўчанні выеў усю вялікую гліняную міску. Стараста нязрушна сядзеў у куце, гаспадыня стаяла збоч ад стала са шчырай гатоўнасцю дагадзіць госцю.
– Так, хлебушка я прыбяру. Гэта на яго долю, – сказаў Рыбак.
Гаспадыня ахвотна згадзілася:
– Бярыце, бярыце, дзеткі.
Стараста нечага моўчкі чакаў – якога слова ці, нарэшце, гаворкі пра справу. Вялікія яго парэпаныя рукі ляжалі на чорнай вокладцы кніжкі.
Засоўваючы акраец за пазуху, Рыбак кіўнуў з неадабрэннем:
– Кніжачкі пачытваеш?
– А што ж, пачытаць нікому не шкодзіць.
– Савецкая ці нямецкая?
– Біблія.
– Цікава. Ану? Ніколі не бачыў Бібліі, – крыху пасунуўшыся за сталом, Рыбак пакруціў у руках кнігу, адгарнуў вокладку. Аднак ён тут жа адчуў, што не трэба было рабіць гэтага – выяўляць нейкую сваю недасведчанасць хай сабе і ў другараднай справе.
– Не лішне б і пачытаць, – прабурчаў стараста.
Рыбак рашуча загарнуў кнігу.
– То наша справа. Не табе вучыць. Ты немцам служыш, стала быць – нам вораг, – сказаў Рыбак з таемным задавальненнем ад таго, што знайшоў прычыну пазбегнуць удзячнасці і перайсці на болей адпаведны абставінам тон. Ён вылез з-за стала на сярэдзіну хаты, паправіў на кажушку трохі тугаватую цяпер дзягу. Менавіта гэты паваротак у размове даваў яму падставу перайсці да справы, хоць гэты пераход і патрабаваў яшчэ некаторай псіхалагічнай падрыхтоўкі.
– Ты вораг. А з ворагам у нас – ведаеш, які разгавор?
– Сматра каму вораг, – нібы не адчуваючы кепскага, ціха, але цвёрда пярэчыў стары.
– Сваім. Рускім.
– Сваім я не вораг.
Нязрушная ўпартасць старасты пачынала злаваць Рыбака. Не хапала яшчэ даказваць гэтаму паслугачу, чаму ён – хоча таго ці не – вораг Савецкай дзяржаве. Весці з ім такую размову Рыбак не меў намеру, ён толькі падумаў, што, можа, той мае які невядомы ў сваю карысць довад, і болей правакуючы, чым усур’ёз, запытаў:
– Што, можа, сілай прымусілі? Проці волі?
– Не, чаму сілай? – падумаўшы, сказаў гаспадар.
– Значыць, сам?
– Як сказаць? Пахожа, сам.
«Тады ўсё зразумела, – падумаў Рыбак, – няма чаго і гаварыць». Ён ужо выразна адчуў злосць да гэтага чалавека, на спрэчку з якім ён бавіў патрэбны ім час, тады як і без таго з самага пачатку ўсё было зразумела.
– Так! Пайшлі!