Вячэрняе сонца з-за дажджлівых аблокаў выслала на зямлю пару касых промняў. Акенца Ясюковай хаты зарумянілася, як іскрысты рубін. Чырвонае полымя ўпала на людзей, што месціліся каля ляжанкі. Боб, што падаў у гаршчок з рук дзвюх жанчын і дзяўчынкі з льнянымі валасамі, стаў падобным у яго святле да залатых пацерак. Басаногае хлапчанятка ў кашульцы заснула, паклаўшы галаву на плячо сястры. Мікалаева труба далёка-далёка ўсё яшчэ грала манатонную салдацкую пабудку, а Хрысціна, не ўзнімаючы галавы і хутка-хутка разлушчваючы бабовыя струкі, думала, напэўна, пра сына-салдата, бо па ейным твары павольна і ціха з маршчынкі на маршчынку каціліся слёзы.
Ані брудная хата, поўная сялян, ані гасцёўня аканома, ўпрыгожаная хай сабе і найлепшымі «ракака», не былі для Капроўскага роднай і любімай стыхіяй. Роднай і любімай стыхіяй яго быў горад, не якая-небудзь вялізная сталіца, вымаганні якой, аднолькава як і радасці, цалкам пераўзыходзілі меру ўсіх ягоных сіл, але адзін з тых сярэдніх гарадоў, якія найлацвей, пры пэўных варунках грамадскай атмасферы, робяцца збіральнікамі пылу і каламуці, дзе паўстаюць і віруюць раі людскіх мікробаў. Гэтыя арганізмы такія дробныя, што заўважыць іх на целе грамадства можна толькі праз мікраскоп. Такім гарадскім мікробам быў і Капроўскі. Быў ён настолькі малым і настолькі малую, здавалася б, ролю іграў у гэтым свеце, што кожны, хто на людскі мурашнік паглядае зверху і няўважліва, ледзь-ледзь змог бы яго заўважыць, і, пэўна, не захацеў бы да яго прыглядацца. Не вызначаўся ён ні паходжаннем, ні багаццем, ні прыгажосцю, ні талентам, ані асаблівымі вартасцямі, ані добрымі ўчынкамі. Было б каму і чаго прыглядацца! Мікроб, і ўсё! Хай сабе застаецца, які ён ёсць, і жыве, як яму падабаецца, такой драбязой чалавецтву займацца няварта! Так сказаў бы кожны, хто глядзіць на людскі мурашнік зверху і няўважліва. Але калі хто-небудзь аднойчы больш пільна прыгледзеўся б да яго і ягонага руху, то павінен бы быў задаць сабе пару цікавых пытанняў: «З чаго ён узнік? Якое ягонае мінулае? Чым ён займаецца на свеце?»
Узнік ён проста з гарадскога пылу і бруду. Можна было б нават сказаць, што ягоная знешнасць прыстасавалася да гэтай стыхіі, альбо нават што яна стварылася з розных яе складнікаў. Так як колер сялянскай скуры робіцца амаль аднолькавым з колерам зямлі, так і скура ягонага твару, рыхлая і жоўтая, была падобная да пылу, які спякотнай парой завісае над вуліцамі і асядае на дамы Ангроду. Ягоныя вочы з пачырванелымі і міргаючымі павекамі, здавалася, былі аслепленыя святлом, якое сонечнымі днямі адбіваюць белыя гарадскія муры, і выедзеныя тытунёвым дымам, што напаўняе цукерні. Вочы гэтыя, аслепленыя нездаровымі водбліскамі і выедзеныя тытунёвай атрутай, засланяў ён блакітным шклом акуляраў, часткова таму, што яны міргалі і балелі, а часткова і таму, каб аслабіць іхні бляск, востры, нібы запалены ля газавых лямпаў, і іхнюю хцівую рухавасць, якая, здавалася, сочыць за бесперапынным і неспакойным гарадскім вірам. Задзёрты нос і грымаса бледных вуснаў надавалі ягонаму твару выраз нахабнай самаўпэўненасці, вузкі лоб парэзаны быў ніцямі зморшчынак, што выпісвалі гісторыі таямнічых згрызотных турбот і няўдач. Невысокі і худы, з малымі рукамі і нагамі, усёй сваёй фігурай ён паказваў перавагу нерваў над іншымі складнікамі свайго арганізму; можна было нават сказаць, што ён увесь быў з нерваў і што ў дадатак нервы гэтыя былі хворымі. Пры самым маленькім хваляванні нервовыя дрыжыкі прабягалі па ягоных вуснах і шчоках, рукі пачыналі дрыжаць. У гэтай фізічнай слабасці, хутчэй у рысах, што яе вызначалі, відаць было, як на далоні, няправільнае харчаванне, бяссонныя ночы, праведзеныя сярод узбуджанай азартнай гульні і гаму, якім напаўнялі задымленую атмасферу вандроўныя спявачкі і музыкі, відаць былі ў ёй вынішчальныя жарсці і атрутныя ўцехі, пагоня за грашыма, пустыя растраты іх і здабыванне зноў. Уся гэтая постаць гарадскога мікроба была задрапавана палітурай вытанчанага адзення і своеасаблівай элегантнасцю ў рухах і мове, так як чырвоная ці шакаладная фарба пакрывае аблупленыя сцены старых гарадскіх дамоў і як лайкавыя пальчаткі хаваюць рукі людзей на вуліцы, учора ці сёння яшчэ забруджаныя людской крыўдай і слязамі.
Якім было ягонае мінулае? Капроўскія былі калісьці дробнымі землеўладальнікамі, і акурат гэтая сямейная акалічнасць значна прычынілася да ўтварэння таго арэолу, якім акружыла Бахрэвіча жаніцьба з Мадзяй. У досыць даўнія часы некаторыя члены гэтай сям'і, не могучы змясціцца ўжо на вузенькім зямельным надзеле, пайшлі ў свет, паступілі на службу ў дзяржаўныя ўстановы і зрабілі сабе там, зрэшты, сціплую кар'еру. Адным з такіх быў бацька Мадзі, які на працягу дваццаці гадоў цешыўся пасадай паліцэйскага, што ў даўнейшыя часы мела назву асэсар. Свайго пляменніка, бацьку Людвіка, паводле пратэкцыі ўвёў ён у аддзел ангродскай паліцыі. Людвік нарадзіўся ўжо ў горадзе; ён быў сынам паліцэйскага чыноўніка і засцянковай шляхцянкі, якую ягоны бацька ўзяў замуж за трыста рублёў пасагу і прывёз у горад. Вясковая дзеўка, гожая, працавітая і вясёлая ў родным сваім засценку, ператварылася на гарадскім бруку ў жанчыну смешную і дурную. Ганарылася новым сваім становішчам і разам з тым была праз яго ж нешчаслівай. Насіла капелюшы, а на іх цэлыя велізарныя кветнікі, свае тоўстыя рукі зацягвала ў пальчаткі і больш ахвотна сябравала з самымі цёмнымі мяшчанкамі і гарадскімі кухаркамі. Ціхі і абмежаваны бацька, затурканы працай, цэлыя дні праводзіў у канцылярыі, а калі быў вольны, спаў ці ішоў да таварышаў на партыю прэферанса. Людвік рос сярод мітуслівых клопатаў і праблем убогай гаспадаркі, сярод бесперапынных размоў і плётак маці і яе сябровак, у таварыстве сыноў гэтых сябровак, тыповых вулічных падшыванцаў, якім быў і сам. У падзёртым швэдары і напаўбосы цэлымі днямі гойсаў ён па дзядзінцах і гарадскіх плошчах, з захапленнем і хцівасцю разглядаючы вітрыны крам. Гарадскія пейзажы, размовы з таварышамі, убоства бацькоўскага дому заўчасна распалялі яго апетыт да бліскучых і смачных уцех гэтага свету. Ягоны бацька, ціхі і сонны бюракрат, усё ж, відаць, меў у сваёй галаве разумныя думкі, бо, калі Людвіку споўнілася дзесяць гадоў, загадаў яму хадзіць у гімназію. Хадзіў і нават нядрэнна вучыўся. Нараджаліся ў ім амбіцыі, успрынятыя з бледных вуснаў бацькі, які часта казаў яму пра сваю найзапаветнейшую мару аб тым, каб сын ягоны калі-небудзь стаў доктарам. Доктарства падабалася і хлопцу, як нешта такое, што прыносіць часам багацце і значнасць. Не надта здольны ад прыроды, ён старанна працаваў, і можна сказаць, што быў гэта самы чысты і самы ўзнёслы перыяд у ягоным жыцці. Нават з пункту гледжання асабістага: здабытыя веды пачыналі адмываць яго ад бруду вулічных знаёмстваў і гулянак, ад вульгарнай прыземленасці мацярынскіх сябровак. Такім чынам скончыў ён чацвёрты клас і меў пятнаццаць гадоў, калі раптам ад бледнага, замучанага бюракрата адабралі крэсла, на якім сядзеў ён больш як дваццаць гадоў. Гэта не было пакараннем за асабістыя грахі, а толькі вынікам грамадскага крызісу, які адначасова закрануў і сямейны гонар, таго самага асэсара, бацьку Мадзі. Увесь род знаходзіўся ў поўным заняпадзе. Цяжкая бяда зазірнула туды і сюды, ніхто нікому не мог дапамагчы.
Без людской дапамогі для пятнаццацігадовага хлапчаня, аслабленае нялёгкім дзяцінствам, не надта здольнае, без пэўнай сілы характару і падтрымкі маці, школьная навука стала не магчымая. Калі ніхто не ўнёс за яго чарговай аплаты і не было за што купіць падручнікі, Людвік зняў школьны мундзір, сеў у куце халоднага дому і горка заплакаў. Была гэта зноў самая ўзнёслая хвіліна ў ягоным жыцці, з якой пазней неаднойчы смяяўся... У другім куце гэтага халоднага дому заходзіўся кашлем ягоны бацька, а ля стала, на якім нічога, апрача кавалка хлеба, не было, плакала маці. Праз год бацькі ў Людвіка не стала. Скінуты са свайго крэсла канцылярыст памёр ад сухотаў, якія пачаліся ў яго ад нуды, а таксама з жабрацтва, пераадолець якое не дазволіла яму хвароба. Пасля доўгіх старанняў і мноства нізкіх паклонаў Людвік атрымаў пасаду, маленькую і няпэўную, бо трымалася яна на валаску, але адганяла ад яго і ягонай маці прывід галоднай смерці. Прайшоў ужо час цудоўных летуценняў пра будучае доктарства, летуценняў, што, плывучы з тых ці іншых крыніц, сеялі ў ягонай душы ўзнёслыя зярняты; настаў час абароны ад канчатковага жабрацтва, унутранай раззлаванасці на лёс, жарсцлівых пажаданняў лепшае долі, глухой зайздрасці, нізкіх паклонаў, нявольніцкага згінання плячэй пад усялякі плот, пад які можна пралезці. Праз дванаццаць гадоў пасля таго, як ён развітаўся са школьным мундзірам, у Людвіка не было ўжо маці, і ён пакінуў службу. Зрабіў гэта добраахвотна ў выніку разлікаў і добра прадуманых цёмнымі начамі планаў, выпешчаных ў ягоным раз'едзеным атрутай гневу і жалю сэрцы. Зрабіўшы гэта, стаў ён на гарадскі брук, як сябра той змрочнай дзіўнай суполкі людзей у элегантных сурдутах і лайкавых пальчатках, ахвочых да ўсялякіх прысмакаў жыцця; яны не мелі пад нагамі ані кавалачка зямлі, ані маральнага грунту, - нічога, апрача разбэшчаных інстынктаў спажывання, апрача тых схільнасцяў і сімпатый, што выспяваюць на каменнях гарадскога бруку і ў пыльных, брудных гарадскіх завулках.
Зрабіўшыся гэткім пралетарам, Капроўскі, аднак, не адчуў трывогі. Зусім шчыра меркаваў, што мае ў сваіх руках спецыяльнасць, у якой нават лічыцца майстрам. Добрая памяць і шматгадовая практыка ў канцылярыі, а ў дадатак успаміны, што захаваліся з дзяцінства, дазволілі яму стварыць у галаве багаты спіс законаў, працэдур, звілістых сцежак і цесных юрыдычных пералазаў. Адчуў сябе так, як быццам скончыў якую акадэмію. Добра ведаў, што і як павінен рабіць, і не хапала яму толькі аднаго - сувязяў з людзьмі. Ахвотна, ах як ахвотна і з якой радасцю ўзнёсся б ён да высокіх грамадскіх сфер! Аднак адразу зразумеў, што гэта было неверагодным, і таму не траціў часу на дарэмныя лятункі і спробы. Адразу зышоў да нізоў, да людзей безабаронных, цёмных, даверлівых, затурканых нястачай і нязбытнымі пажаданнямі. Але ў роспачы зразумеў, што гэты грунт быў для яго такім самым чужым, як і ранейшы. Не ўмеў па ім хадзіць, бо яго не разумелі і ён не разумеў, ішоў і рабіў усё навобмацак, абыходзілі яго іншыя, тыя, хто ўмеў свае языкі і галасы зніжаць да вульгарных гукаў і слоў, хто не захапляўся шляхетнымі вінамі так, як ён, не гідзіўся так непераадольна, як ён, звычайнай гарэлкі і смуроду авечых кажухоў. Абыходзілі яго, і атрымлівалася ў іх значна лепш, хоць, як ён быў упэўнены, не мелі яны і сотай часткі яго здольнасцяў. Тады прыклад іншых і дастатковы ўласны спрыт дарадзілі яму ўзброіцца рукамі, якія б выконвалі для яго тую працу, што ў васьмінога выконваюць ягоныя шчупальцы. Такіх рук, адной з якіх быў камісаваны салдат у Грыньках, знайшоў ён шмат, і яны добра працавалі, бо разумелі, што яны без яго, як, зрэшты, і ён без іх, - нішто. Таму работы ніколі не бракавала, і яна прыносіла плён, і ўсё ішло як найлепш, і Капроўскі ўжо дасягнуў бы сваёй мэты, якою было багацце, калі б...
Шмат часу прайшло з той пары, калі быў ён у Лясной і Грыньках. І аднойчы бліжэй да абеду, седзячы ля акна сваёй спальні, чытаў ён нейкі ліст, накрэмзаны на ружовай паперцы. Быў тады жнівень, пагодны і яшчэ спякотны... Жыллё гарадскога мікроба напаўняла задушлівае і смярдзючае паветра брудных і зачыненых памяшканняў. Вокны вітальні і двух невялікіх і невысокіх пакояў выходзілі на дзядзінец, акружаны спарахнелымі платамі і хаткамі, падобнымі больш да сабачых будак, чым да чалавечага жылля. Ад чырванаватых круглых камянёў, з якіх быў зроблены брук дзядзінца, ішла сухая, пякучая гарачыня, на сценах хатак і парканах сонца паразвешвала шаты манатоннага, нязноснага бляску. Унутры дома, у вітальні, пятнаццацігадовы хлопец у портках і кашулі, седзячы на сенніку, які служыў яму ложкам, ляніва чысціў дарагія, модныя чаравікі. Гасцёўня, што адначасова была і прыёмнай і кабінетам, калісьці, відаць, старанна прыбіралася. Насупраць уваходных дзвярэй вісела вялікае люстэрка ў раме, якая з-пад тоўшчы пылу яшчэ кідала цьмяныя водбліскі золата. Каля сцяны стаялі канапы і крэслы са старой, але мяккай абіўкай, пасярод жа распасціраўся вялізны стол з мноствам папер і юрыдычных даведнікаў, упрыгожаны безліччу разнастайных дрындулак са шкла і бронзы. Гэты стол разам з фатэлем з высокімі парэнчамі, што суседнічаў з ім, рабілі сур'ёзнае, нават грознае ўражанне. Палінялы і затаптаны дыван упрыгожваў гэты пакой, аздаблялі яго таксама рэпрадукцыі на сценах, на адной з якіх жывымі фарбамі свяцілася дзіцячая галоўка. Ніжнюю частку гэтай карціны заседзелі мухі і пакрыў пыл і толькі сам дзіцячы твар, ружовы і наіўны, з усмешкаю райскай нявіннасці, здзіўляў у гэтым памяшканні, быццам пераломлены ў гнілой вадзе промень ідэалу. Спальня была цеснай, бо перапаўнялі яе: ложак з раскіданай бялізнай, шэзлонг, што схаваўся пад гурбай адзення, вешалка, поўная разнастайных убораў, столік з тазікам і кавалкам мыла, нэсэсар з люстэркам і рознымі прадметамі мужчынскага туалету, стол, на якім сярод розных камізэлек і гальштукаў, насовак і грабянёў, кавалкаў хлеба, сыру і селядца на шчарбатых талерках, сярод бутэлек поўных і напаўвыпітых, стаяў, пыхкаючы параю, укаранаваны імбрычкам, самавар. Клубы пару, якія вырываліся з самавара, яшчэ больш згушчалі і награвалі паветра ў пакоі, дыхаць якім было сапраўды цяжка, і пагражала гэтае дыханне павольным, але няўхільным атручваннем. Аднак Капроўскі ані цяжкасці, ані атрутнасці зусім не адчуваў. Было гэта роднае ягонае паветра, іншага ён не ведаў і не прагнуў. Не адчыняў нават акна сваёй спальні, ля якога сядзеў. У халаце і тапачках, з нерасчасанымі валасамі, бо толькі што ўстаў. Ягоны твар быў больш чым калі стомлены і азызлы, але свяціўся ўсмешкай, калі чытаў наступнае:
«Мой анёлак! Пяты ўжо ліст пішу да цябе, а адказу як не было, так і няма. Ці ты пра мяне забыўся, ці перастаў кахаць? Памятай, калі гэта так, то згубіш мяне навекі. Няхітрая штука, калі такі чалавек, як ты, разумны і з вялікага свету, падмане маладую дзяўчыну, але памятай пра тое, што са мной будзе, калі ты мяне пакінеш і ўсё адкрыецца. Я ўжо і зараз цэлымі начамі плачу і думаю, што прыйдзецца мне некалі ўтапіцца з адчаю. А толькі чакаю і чакаю, ці часам не прыедзеш альбо не напішаш да бацькоў, што будзеш браць мяне замуж. Памятаеш, як абяцаў тады зараз жа сказаць маім бацькам, што будзеш са мною жаніцца. А цяпер ужо нават не пішаш мне. Анегдай у сакрэце ад мамы Тарэску (гэта дачка нашага парабка) паслала на пошту, ці часам ліста мне няма, а як яна вярнулася і сказала, што няма, са злосці дала ёй у карак. Ах, мой Людвік! Ты мой ідэал, мая зорка на шляху, мой анёл. Калі спяваю маю любімую песню: «О, анёле, што з гэтай зямлі ў нагорныя сферы лёт узносіш», ты заўсёды стаіш перад маімі вачыма і так узлятаеш, узлятаеш аж пад самае неба. Не магу табе ўсё апісаць, што са мной робіцца. Апетыт страціла зусім. Мама ўчора першы раз у гэтым годзе зрабіла дасканалую сялянку (гэта такая страва, што робіцца са смятаны). Даўней так аб'ядалася гэтай сялянкай, што мне ажно ў бакі калола, а ўчора аніразу ў рот не ўзяла. Прытым маю розныя непрыемнасці з боку мамы, якая летам заўсёды больш крычыць на нас, чым зімой, бо мае вельмі шмат работы. Я б нават хацела ёй часам дапамагчы, бо і праўда матухна забіваецца з гэтай работай, і Рузя таксама хацела б, але нам тут усё выглядае агідным, за што ні вазьміся. Рузя дык трохі больш празаічная, чым я, у яе няма свайго ідэалу, дык часам і дапаможа ў чым маме, а я дык толькі пра цябе і пра цябе думаю, мой анёле, а мама, як раззлуецца, дык крычыць. Анегдай дык нават дала мне кухталя, а сёння зноў пачала мяне ні з таго ні з сяго цалаваць і дапытвацца, чаму я такая сумная. Вядома, я ёй нічога не сказала. Хай Пан Бог бароніць, каб бацькі даведаліся пра тое, што паміж намі адбылося да шлюбу. Але я веру, што гэта настане хутка, што ты злітуешся нада мной і не будзеш зважаць на тое, што я бедная вясковая дзяўчына і парафіянка, а ты разумны кавалер з вялікага свету і, як бацька кажа, мецьмеш вялікі маёнтак.
Калі ты мяне любіш, дык хуценька адпішы. І бацькам напішы, што мы жэнімся. Я думаю, што наш шлюб павінен адбыцца не пазней, чым на святога Стафана, на імяніны бацькі. Калі ты так не зробіш, дык я ўтаплюся з адчаю. Злітуйся і ратуй, твая да магілы
Карольця».
Скончыўшы чытаць гэты ліст, Капроўскі спахмурнеў.
- Д'ябальская сітуацыя, - буркнуў, - я быў бы вар'ятам, каб дзеля нейкай аканомавай дачкі свет сабе завязаў. Закахалася ў мяне, дала сябе злавіць, а зараз чакай, Пятро, сыр з'ясі...
Зноў кінуў вока на ліст.
- Узвышана выказваецца, бядачка... «Мой анёл, мая зорка на шляху...»
Штосьці падобнае на выраз расчуленасці прабегла па ягоным твары. Сваім звычайным рухам ён пачаў разгойдвацца з крэслам узад і ўперад. Неўзабаве спахмурнеў зноў. Яшчэ раз перачытаўшы ліст, падзёр яго на дробныя кавалачкі.
- Кепская гісторыя, - паўтарыў. - І як тут з яе выблытацца.
Нервовы ўздрыг прабег па ягоных шчоках і брывах.
- Бяда на свеце!
Ён цяжка ўздыхнуў і задумаўся, але ўжо не пра яе, а пра іншыя свае беды. Прыбытак меў значны, але ніколі не мог затрымаць гроша пры сваёй душы. Наканаванасць нейкая пераследуе яго бясконца. Хоць бы калі якую значную суму выйграў у карты. Ніколі! Бывае нават ужо і выйграе, дык зараз жа яшчэ з большым выдаткам усё і страціць. Наканаванасць! Калі пачынае гуляць, то ўпадае ў страшэнную заўзятасць, а так нельга, бо людзі адразу ж гэта выкарыстоўваюць. Доўга раздумваў пра розныя спосабы гульні і аналізаваў прычыны сваіх карцёжных няўдач. Прыйшло яму ў галаву, што мінулай ноччу ён стаў ахвярай нейкага ашуканца, які толькі што прыехаў сюды з далёкіх краёў. Прысягаў сабе, што павінен яго дапільнаваць і злавіць на гарачым учынку. І праз увесь гэты час піў гарбату, усё даліваючы ў шклянку патрошку пахучага рому.
- А тая ж Кларка! Што за сімпатычная шэльмачка! І нават вялікая артыстка. Як яна спявала тую шансанетку: «Willst du spazieren gehen? Miau!»
Ён усміхнуўся і рысамі твару несвядома паўтараў вульгарную і цынічную мінку нямецкай шансанеткі. Раз нават паціху тоненька паўтарыў:
- Мяў!
- Як бы гэта зрабіць, каб яна яшчэ з месяц у Ангродзе пагасціла! Грошай на гэта патрэбна было б!.. Грошы! Грошы! Грошы!
Пачаў у халаце бегаць па пакоі, каля стала і крэслаў, злосна штурхаючы іх і энергічна размахваючы рукамі. Мог бы ўжо даўно быць багатым, каб не гэтыя праклятыя пасіі... Што заробіць, тое зараз жа і спусціць... Зарабляў нават шмат, а ўвосень і зімою асабліва. Дык што ж калі ніколі грош гроша дагнаць не можа. Мае ён нават дакучлівыя даўгі. Па вушы сядзіць у пазыках ліхвяроў. З такой галавой на плячах, як ягоная, так часта трываць нястачу - ці не ёсць гэта наканаванасць? Каб жа такі інтарэс знайшоўся калі-небудзь, з якога можна было б вялікую суму (напрыклад, некалькі тысяч рублёў) зарабіць! Выплаціў бы даўгі і змяніў бы сваё жыццё. Але дзе там! Не з ягоным шчасцем! Ліхвяры яго заядуць і даканаюць яго жарсці, якія ў роспач прыводзяць, але з якімі немагчыма даць рады...
Чым больш думаў ён пра карты, Клару, Карольцю і грошы, тым больш адчуваў сябе раздражнёным, разгневаным, устрывожаным. Некалькі разоў хапаўся за свае рудыя вільготныя валасы, нібы хацеў іх вырваць з галавы. Дрыготкімі вуснамі і здушаным шэптам абазваў сябе ідыётам, дурнем, вар'ятам. Колькі ён траціць грошай, цяжка гэта сабе ўявіць! І на што? От, на карты, на такую, напрыклад, Клару, за гадзіну вясёлай гулянкі ў пекла спусціўся б, а потым, калі апусцеюць кішэні і ліхвяры не даюць яму спакойна прайсці па вуліцы, раздзёр бы сябе ўласнымі рукамі. У гэтую хвіліну разарваў ён на грудзях свой ядвабны паплямлены халат, а апамятаўшыся, узяў з бруднага нэсэсера флакон нейкай парфумы і абліў сабе ўспацелы лоб і дрыгатлівыя рукі. Трошкі супакоіўшыся, голасна закрычаў:
- Юрка!
З вітальні пачуўся ў адказ тоненькі дзіцячы голас:
- Зараз!
У спальню ўвайшоў сын Мікалая з чаравікам у адной руцэ і са шчоткай у другой. Моцны гэта быў хлопчык, з кірпатым носам і быстрымі вачамі. Два гады таму Мікалай аддаў яго на службу да Капроўскага. Гэтая служба не адабрала яшчэ ў дзіцяці вясковай сілы і крамянасці, але твару надала цынічны і хітраваты выраз. Ён з'явіўся ў пакоі і адразу хутка і непрыкметна сцягнуў булку з недаедзеным кавалкам сыра з талеркі.
- Ніхто сёння не прыходзіў? - гаркнуў Капроўскі.
- Нават сабакі не было! - пісклівым голасам адазваўся Юрка.
Капроўскі зморшчыўся і сыкнуў.
Малы лёкай знік са спальні.
- Юрка! - зноў крыкнуў Капроўскі.
- Іду! - адгукнуўся яму з вітальні тонкі голас хлопца, які паспешліва даядаў булку.
- Апранацца!
Праз паўгадзіны, ужо апрануты, ён увайшоў у гасцёўню. Як звычайна, быў элегантны, блішчэў ланцугом гадзінніка, пярсцёнкамі і залатой аправай акуляраў, ад насоўкі разыходзіліся моцныя пахі парфумы. Юрка вынес за ім капялюш-цыліндр, чысцячы яго па дарозе рукавом падзёртага швэдара. На дне капелюша ляжалі лайкавыя пальчаткі.
Капроўскі стаяў хвіліну ля стала, забыўшыся пра дакумент аднаго кліента, які ўчора так і не знайшоў, хаця справа яго будзе сёння слухацца ў судзе. Доўга думаў над нечым, потым сеў у фатэль з высокімі падлакотнікамі і хутка напісаў два лісты: адзін вельмі кароткі на звычайнай паперы, другі, значна даўжэйшы, пісаўся на пахучым аркушыку, аздобленым нейкім рамантычным сімвалам, кветкай ці галубком. Улажыўшы гэтыя лісты ў канверты і надпісаўшы адрасы, крыкнуў так голасна, як быццам бы ягоныя апартаменты складаліся найменш з дзесяці пакояў:
- Юрка!
- Ужо іду! - таксама голасна азваўся хлопец і тут жа ўляцеў у гасцёўню. Капроўскі хутка зазірнуў яму ў вочы.
- У гэтую ж хвіліну, - сказаў ён, - паляціш у Грынькі да свайго бацькі!
- Разумею, вашэці, разумею! - пераступаючы з нагі на нагу, нецярпліва казаў падлетак.
- Аддасі яму гэты ліст...
- Разумею!
У гэты момант ён спрытна нахіліўся і падняў з дывана дзесятку, што выпала з партманэ Капроўскага, моцна сціснуў яе ў жмені, а потым незаўважна ўсунуў у кішэню штаноў.
- А той другі, меншы, пастарайся аддаць паненцы з Лясной... спадарыні Бахрэвічавай... пане Караліне... маладзейшай...
- Разумею!
- І каб гэтых двух лістоў, апрача твайго бацькі і той паненкі, нічыё вока людское больш не бачыла...
- Ай, разумею!