- Трымайце ж, цётка!
Петрачыха зрабіла, што ёй загадалі. Кніжка, што вісела на вастрыі нажніц, шырока раскрыла ўніз свае старыя пажоўклыя старонкі.
- Гадайце ж зараз, - закамандавала Пятруся, - розныя, розныя прозвішчы называйце. На чыё прозвішча Евангелле закруціцца, той і злодзей...
Разалька першай выскачыла з пытаннем.
- Антон Бурак? - вымавіла запытальным тонам, прагнучы, каб кніжка ўчыніла той абяцаны рух, бо якраз учора пад ставам, палошчучы бялізну, яна пабілася з Бурачыхай. Але кніжка нават не ўздрыгнула.
- Лявон Кузяўка? - тоненькім дыскантам запыталася Сымоніха, бо быў гэта адзін з самых дакучлівых ліхвяроў яе мужа. Але кніжка засталася нерухомай.
Прозвішча за прозвішчам выляталі з вуснаў кабет і хлопцаў, ашчасліўленых тым, што могуць хоць нейкую ролю адыгрываць у гэтакай важнай дзеі. Аднак кніжка ўсё яшчэ нічога не адказвала. Урэшце Пётра, які дагэтуль не назваў ніякага прозвішча, басістым прыцішаным голасам сказаў:
- Якуб Шышка.
Нездарма паўгадзіны таму ў каваля вырасла падазрэнне на чалавека з гэтым прозвішчам. Палец Пятрусі ўздрыгнуў так лёгка, што не толькі ніхто гэтага ўздрыгвання не заўважыў, але нават яна сама яго не адчула, а кніжка павольным і таксама ледзь заўважным рухам зрабіла малы паўабарот.
- Ага! - усклікнулі хорам сем галасоў.
Пятруся выцягнула з карашка кніжкі вастрыё нажніц і, нахіліўшыся, набожна пацалавала старую вокладку. Тое ж самае пачалі рабіць і іншыя. Кніжку цалавалі па чарзе ўсе кабеты; два хлопцы цалавалі так, што, здавалася, пачалі смактаць яе, Пётра далікатным пацалункам прыклаў да яе свае вусны і адразу ж, свецячы сабе лучынай, зноў аднёс яе ў камору. Потым кабеты і хлопцы зноў вымавілі хорам: «Ага!», у якім змяшчаліся розныя пачуцці: абурэнне, радасць і ўдзячнасць да нечага таго, што ім дазволіла выкрыць злодзея. Чым было гэтае нешта, яны не пыталі і не маглі таго ўсвядоміць. Адчувалі толькі і думалі, што гэта была нейкая сіла, якая зрабіла ім паслугу за пасярэдніцтвам Пятрусі. Яшчэ ў той самы вечар агністая Разалька бегала па вёсцы, а прыбітая Параска з дзіцяткам на руках лазіла ад хаты да хаты, абедзве адна перад адной, першая хутка і горача, другая - паволі і нязвязна, расказвалі пра ўсё, што рабілася і сталася ў стараставай хаце.
Потым хадзілі ўжо толькі глухія чуткі пра тое, што адбылося паміж Пётрам і Якубам. Кажуць, першы, у рэдкім для яго, але гарачым прыступе злосці, пабіў Якуба ў ягонай уласнай хаце і прыгразіў судом, калі не прызнае сваёй віны і не аддасць украдзеных рэчаў. Якуб ведаў ужо з вопыту, што не заўсёды можна выкруціцца, і ў старэчым веку не хацелася яму трэці раз наведаць астрог. І калі сыны і дочкі з дзецьмі на руках кінуліся ў ногі старасту, просячы, каб не руйнаваў гаспадарку, вінаваты расплакаўся і ва ўсім Пётру прызнаўся: вярнуў яму два апольцы сала і пяць сцен палатна. Пра рэшту палатна казаў, што нейкім выпадкам дзесьці яго згубіў, а пра кілбасы - што іх з'елі сабакі. Плакаў, біў сябе кулаком у грудзі і заклінаў вечным збавеннем, што ўсё так і было. Сыны і дочкі, добра ведаючы, што так не было, стлуміліся моўчкі ў кутку хаты. А раптам Пётра паверыць і пяць сцен палатна і кілбасы застануцца ў хаце! Пётра не паверыў, але злосць яго трошкі прайшла, бо, зрэшты, ведаў, якой беднай была Якубава хата і колькі там было людзей. Столькі людзей губіць за віну аднаго і самому набрацца немалых клопатаў. Таму махнуў рукой, забраў тое, што яму аддалі, а пра тое, чаго не аддалі, прабурчэў праз зубы:
- Пан Бог Найсвяцейшы гэтую маю крыўду ў нябесным каралеўстве аддзячыць...
Так усё і пакінуў, але іншыя жыхары вёскі доўга не маглі пра гэта забыцца. Не забыўся пра гэта найперш Якуб, які з таго часу, калі ні сустракаў Пятрусю, пляваў у яе бок і са злосцю бурчаў:
- Згінь, прападзі, нячыстая сіла!
Нішто на свеце не здолела б парушыць у ім пераканання, што нейкая таямнічая сіла, якую ведала толькі яна, выкрыла ягоны ўчынак. Узненавідзеў яе, але разам з тым пачаў і баяцца. Баяцца яе таксама пачалі і некаторыя з жанчын, але былі і такія, што надта яе любілі. Маладой Лабудзісе, напрыклад, калі тую трэсла страшная ліхаманка, дарадзіла яна ранняй вясной зірнуць на толькі што вылупленае кураня ці качаня і ў той жа хвілі як мага хутчэй завязаць вузел на хустцы ці фартуху.
- Як рукой здыме, - пераконвала.
І сапраўды, як рукой зняло. Лабудзіха, якая пачала ўжо сохнуць, брыдчэць і траціць сілы, пазбавілася ліхаманкі; і была надта ж удзячная Пятрусі, бо не было як хварэць за маладым мужам і свёкрам, якім патрэбна была працаўніца. Адну жанчыну з цяжкай цяжарнасцю Пятруся напаіла адварам, зробленым з дзесяці зёлак, які называўся дзевяціранка і таксама прынёс вялікую карысць. У хаце ў яе заўсёды было поўна сушаных зёлак, з якіх кожная служыла ад розных хвароб. Ад горла давала брунэльку, ад кашлю - мальву і дзіванну, ад болю ў крыжы - крываўнік, ад сціскання ў жываце - чабор і мяту. Супраць адных хвароб раіла белую канюшыну і вішнёвую кару, саскрабаную з дрэва ўніз, супраць іншых - ружовую канюшыну і тую ж самую кару, толькі саскрабаную ўверх. Дзяцей, у якіх былі сутаргі, клала на дошку пасярод круга, намаляванага крэйдай, а тых, што пакутавалі ад кохліку, паіла сокам з рэдзькі, не з чаго іншага даваным, а толькі з самой рэдзькі, выдлубанай у форме келіха. Словам, была незаменным дарадцам сродкаў, што дапамагалі ад найбольш распаўсюджаных у вёсцы хвароб. І не толькі ведала гэтыя сродкі, але заўсёды давала іх з вялікай прыязнасцю і ахвотай. Іншыя бралі б за гэта яйкі, лён, палатно, курэй, збожжа і Бог ведае яшчэ што. Яна - не. Нічога ніколі за свае парады не жадала, а калі якая з жанчын прыносіла ёй што-небудзь у фартуху ці хустцы, не брала. Руку з працягнутым дарункам адштурхоўвала і казала:
- Не хачу, не трэба, нашто мне гэта? Я з зычлівасці...
І праўда, была зычлівай да людзей. Бывала, калі ідзе вёскай і сустрэне якую знябожаную жанчыну ці занядбанае дзіцятка, спыніцца і запытае:
- А што з табой? А дзе баліць? А можа, гэта ад якой згрызоты? А якая ж у цябе згрызота?
Выпытаўшы, часам якое зелле ці што іншае на людскую бяду параіць, а калі рады не прыдумае, то з дарослым пра ягоную бяду пагаворыць і галавой паківае, дзіцятка на руках пакалыша, пацалуе худое цельца, а потым ужо сваёй дарогай ідзе. Старая Аксеня, чуючы, як людзі да яе па параду прыходзяць, маўчала год ці два, а потым чагосьці занепакоілася і пачала дакараць унучку. З вышыні сваёй печы казала ёй:
- А чаго ж ты, як тая сучка, увесь час перад людзьмі язык вывешваеш? Тое і тое пі, так і так зрабі! Не будзеш ты за гэта мець падзякі, яшчэ ведзьмай цябе зробяць...
Пятруся абаперлася рукой на мятлу і задумалася. А потым з роздумам сказала:
- От, бачыце, бабуля, мне здаецца, што калі Пан Бог даў мне шчасце, то я гэты свет надта ж палюбіла... І раней я яго любіла, але калі Міхалка са мной ажаніўся, палюбіла яшчэ больш... А зараз што? Міхалка ўсё лепшы... і дастатку ўсялякага прыбывае, і дзеці прыбываюць, і ўсё мне на свеце лепш і лепш, а я той свет люблю больш і больш, і ўсё, што ёсць на свеце, люблю... і сонейка, гэтае божае цяпло, і зоркі гэтыя божыя ясненькія, і гэтыя шумлівыя дрэвы, і пахучыя кветкі, і ўсіх людзей, і кожнае жывое стварэнне... Усё люблю... і Кусага люблю... Кусы! Кусы! на, на табе!
Кінула чэрствую скарынку хлеба брыдкаму рабому сабаку, пагладзіла яго па шорсткай поўсці і, падмятаючы далей падлогу, заспявала на ўсю хату:
Аксеня хацела яшчэ падакараць.
- Ой, маладая, дурная! - шаптала, але сонечны прамень, што ўпаў праз акно, лагодна лашчыў яе старую галаву, а хату напаўняў пах смажанай саланіны і вясёлы галасісты спеў унучкі. Як там было гэтай шчаслівай растрапанцы даваць нейкія напамінкі ці варажыць злое? І сама ж у шчаслівай усмешцы расцягнула свае вузкія вусны ад вуха да вуха і, трошкі пахіліўшыся набок, пільна ўслухоўвалася, ці не абудзіцца часам і не заплача ў сваёй калысцы маленькая Крысечка. А то ўжо рукі ад прадзення забалелі і добра было б патрымаць на каленях праўнучку!..
Пасля Стасюка і Крысечкі нарадзілася Галенка, а пасля Галенкі прыйшоў на свет Ядамак, і ўжо чацвёра дзяцей, з якіх найстарэйшаму было шэсць гадоў, здарова і вясёла гадаваліся ў хаце каваля ў той час, калі жыхары Сухой Даліны расклалі вогнішча з асінавых дроў на скрыжаванні дарог. На гэты агонь, нібы той начны мятлік на згубу, зваблены бляскам полымя, першая прыйшла Пятруся. Значыць, была яна той злоснай і нячыстай сілай, якая ў некалькіх хатах адабрала ў кароў малако. Калі б замест яе на гэты агонь прыйшла іншая жанчына, вяскоўцы б таксама вельмі занепакоіліся і моцна падазравалі яе, аднак гэтыя падазрэнні былі б не без сумненняў. Каб упэўніцца ў гэтым, патрэбны быў шэраг папярэдніх фактаў. Тут жа ніхто не мог запярэчыць, што мінулае якраз і пацвярджала тое, што адбылося зараз. Нікому невядомае дзіцятка прывандравала калісьці сюды са старой бабкай, якую нейкая сіла, добрая ці злая, гнала па свеце. Было відаць па ўсім, што бабка хадзіла шмат па свеце і знала столькі, колькі не зналі ўсе разам узятыя вясковыя жанчыны. Адкуль жа ўзяліся ўсе гэтыя яе веды? А потым яна аслепла. Ці не было гэта часам Боскай карай за нейкія ліхія ўчынкі, зробленыя калісьці на вачах у людзей, альбо за нейкія стасункі з нячыстым? А тое неспатольнае каханне, якое бедная дзяўчына-прыблуда абудзіла ў адным з самых багатых гаспадароў, Сцяпане Дзюрдзю? А гэтае замуства з хлопцам, які не бачыў яе шэсць гадоў і не забыўся? А гэтае выкрыццё злодзея? А ўсе яе лекі і парады? Паводле яе прыкладу цяпер усе дзеўкі палілі венікі, калі хацелі прывесці ў дом гасцей; у выніку яе перасцярогі ніхто ніколі не падняў з зямлі вяровачкі, звязанай у вузельчыкі, бо адразу ж набраўся б бародавак. Шчыра кажучы, добры запас падобнай жыццёвай мудрасці існаваў у Сухой Даліне і ўвогуле ва ўсёй ваколіцы незалежна ад Пятрусі, яшчэ да яе прыходу ў гэтыя мясціны. Папраўдзе, ад дзядоў і прадзедаў ніводная з тутэйшых жанчын у дні, што аддзялялі Божае Нараджэнне ад Свята Трох Каралёў, нізашто на свеце ні разу не пакруціла б верацяном, бо тады вясной усялякая хатняя птушка паздыхала б ад завароту галавы. Ніводная ў дзень Паднясення Святога Крыжа не хадзіла ў лес па грыбы і ягады, бо тады навяла б усю лясную жамяру і гадаў на сваю хату. Ніводная, жнучы, не ўпускала з пільнай увагі, каб выпадкова не зрэзаць сярпом звязаных ці заламаных каласоў, бо звязвае іх так альбо заломвае незычлівая рука на няшчасце той, якая іх сажне. І шмат, шмат падобных прыкмет і звестак ад дзядоў, прадзедаў мелі насельнікі Сухой Даліны, але Аксеня і яе ўнучка ведалі іх значна больш. А гэтае сённяшняе багацце каваля і ягонай жонкі? Хата заледзьве не як тая сядзіба ў якім шляхецкім маёнтку, воз, нібы брычка, абкаваны, сытая кабыла на выезд, каровы, авечкі - усяго поўна. А ў хаце самавар і бліскучыя лыжкі, і адна-другая белая талерка. Адкуль у іх усё гэта? Даўно ўжо Сцяпанава Разалька, а за ёй і іншыя на ўвесь голас дзівіліся і пляткарылі, што каваліха, бы якая пані, гарбату дома п'е, сукенку з купленага паркалю носіць, часам завязвае ў касцёл напаўядвабную хустку, а сам ён у куртках, сурдутах ходзіць, у добрых ботах, зграбных шапках, а сярмягі і аўчыннай сялянскай аблавушкі на ім і не ўбачыш ніколі. Разалька аж раз'юшыцца, а разлезлая Параска аж заплача, калі спытаюць саміх сябе і суседак: адкуль у каваля і каваліхі столькі багацця? Суседкі, асабліва маладая Лабудзіха, якая вельмі любіць Пятрусю, згадваюць пра тое, што Міхалка, відаць, прывёз трохі грошай і зарабіў сваім рамяством, што і цяпер ён надта працавіты, і людзі з работаю да яго як у пілігрымку едуць, што ў каваля добрая зямля, што Пятруся дбайная гаспадыня і г.д. Але Разалька і Параска, а за імі і іншыя жанчыны пагардліва хітаюць галовамі, запытальна паглядаюць на Якуба Шышку, які найчасцей прысутнічае пры тых гаворках і які, урачыста выпрамляючыся, кажа:
- Чорт ведзьме праз комін грошы носіць. Вось адкуль у іх тое багацце.
Цяпер стары Шышка трыумфаваў.
- А што, - казаў, - хто прыйшоў на агонь? Хто каровам малако адабраў?
Вёска была вялікая, і не ўсіх гэта цікавіла. Але ў некалькіх хатах у гэты вечар кіпела, як у катле. Мужчыны дзівіліся і абураліся, паціскалі плячмі і сціскалі кулакі, але, як звычайна, пакуль ім гарэлка не развяжа языкі, гаварылі няшмат. Бабскія ж языкі затое круціліся, як жорны. Разалька, хуткая, як вавёрка, сыкаючы, як вужака, вілася паміж людзей па розных хатах і панадворках яшчэ тады, калі за гадзіну да поўначы спявалі пеўні. Сцяпан з дзіцяткам на руках увайшоў у пустую хату, распаліў печ, запаліў і ўваткнуў у сцяну лучыну, а потым схіліў свой паморшчаны і суровы твар над хлопчыкам, што спаў у ягоных абдымках. Ці ж сапраўды жывому дзіцятку належала гэтая бясформенная галава, з рэдкімі льнянымі валосікамі, з апухлым тварам і заплюшчанымі павекамі, бялявыя вейкі якіх ляжалі на жоўтых васковых шчоках. Пры святле лучыны Сцяпан углядаўся ў гэты твар. Чаму ягоны сын быў такі мізэрны, калі ён сам быў адным з самых высокіх і дужых сялян у сваёй вёсцы і ва ўсёй ваколіцы? Вечна сцятыя нейкай пакутай, Сцяпанавы вусны зашапталі над самым тварам дзіцяці:
- Ой, бядачак ты, бядачак! Калі ты быў у жываце маці, бацька твой біў жонку, бо ненавідзіць яе... а калі ты ледзьве ад зямлі адрос, паскудная матка рыдлёўкай цябе па галаве ўдарыла.
Суровасць ягонага твару растаплялася ад болю. Пацалаваў у лоб дзіцятка, і яно абудзілася, абняло ручкамі ягоную шыю:
- Татка, есці!
Адной рукой прытрымліваючы яго каля грудзей, другой сягнуў у бяздонную глыбіню печы і выцягнуў адтуль гаршчок з рэшткамі нейкай ледзьве цёплай стравы. Гэта быў крупнік. Узяў драўляную лыжку і ўліваў ёю крупнік у дзіцячы рот. Частка крупніку вылівалася з лыжкі і з вуснаў дзіцяці, хлопчык круціўся і смяяўся; Сцяпан таксама пачаў усміхацца ўсімі незлічонымі маршчынамі свайго твару. Аднак неўзабаве зноў панура нахмурыў бровы, і з вуснаў яго вылецеў ціхі праклён. Чаму ў ягонай заможнай хаце пануе такая нястача, што вось сваё дзіця павінен карміць халоднымі рэшткамі крупніку, а сам застанецца галодным, бо няма чаго з'есці? Камора ж поўная. Так, але хата пустая. Дзіцятка ў ёй толькі адно, а жонка лётае па свеце з вывешаным, як у сучкі, языком.
- Сучка, - прабурчаў і зноў вылаяўся.
Потым яшчэ раз сказаў дзіцяці:
- Ой, каб тая была тваёй маткай, не так бы ты выглядаў...
Праз нейкі час, пакладзенае бацькам на сяннік, дзіцятка зноў заснула, а Сцяпан, з'еўшы прынесены з каморы скрыль сала з акрайцам хлеба, сядзеў ля сцяны на лаве і драмаў. Сёння ён цэлы дзень араў, таму быў такі стомлены, што ажно ўвесь ківаўся то ўзад, то ўперад. Але спаць не клаўся. Чакаў жонку. Ці гэта была праява сямейнай чуласці? Гэта спазнала Разалька, калі за гадзіну да поўначы вярнулася дахаты. Вярнулася вясёлая. Ашчаслівіла яе тое, што сёння злавілі Пятрусю на гарачым, тады, калі яна рабіла шкоду людзям і што цяпер не толькі ўсёй вёсцы, але і Сцяпану яна стане гідкай. Гэтае апошняе спадзяванне напаўняла яе істоту невыказанай прыемнасцю. Яна ж сама выйшла за Сцяпана не па прымусе, не з-за хцівасці, а кахаючы яго. Асцерагалі яе людзі, што ён надта злосны.
- Я ўжо дам яму рады, - казала. - На злосць ёсць злосць, і невядома яшчэ, хто каго пераможа. Хай б'е, толькі каб любіў.
Але хутка пераканалася, што ён яе не любіў, а ўзяў толькі дзеля таго, каб пасля смерці маці ў хаце была гаспадыня. Тую ж любіў, і яшчэ як! О, калі б не баялася злачынства і суду, то ўжо ж тую сто разоў бы забіла! Але цяпер яна ўжо і так мёртвая. Ведзьма, што шкодзіць людзям, што з нячыстым спазналася. Цяпер ужо і Сцяпан плюне на яе, як толькі ўбачыць. Гэтая надзея зрабіла яе шчаслівай і абудзіла пяшчоту. Усунулася паціху ў хату і, убачыўшы мужа, што яшчэ сядзеў на лаве, скокнула, як вавёрка, і прысеўшы да яго, абняла рукою за шыю. Вочы яе нагадвалі два чорныя вугалькі, вузкія вусны паказвалі ва ўсмешцы бялюткія зубы. Закінуўшы рукі на мужаву шыю, хацела прыціснуцца да яго боку, як раптам ён узняў кулак і ўдарыў яе ў плечы так моцна, што ажно ўпала з лавы каленямі на зямлю. Пачаў крычаць, пытаючыся, дзе так доўга сядзела, чаму не згатавала вячэры, чаму не прыйшла да дзіцяці. Тады яна зноў выбухнула злосцю і, узняўшыся з каленяў, падпёршы бакі рукамі, пачала лезці яму ў вочы, з'едліва смеючыся і крычучы:
- Ведзьма твая Пятруся! Ведзьма твая мілая! Ведзьма твая любачка наймілейшая! Ведзьма, ведзьма!
Сцяпан сарваўся з лавы і, ухапіўшы яе за валасы, кінуў на зямлю. Крык і гвалт пабудзілі малога хлапчука, які, убачыўшы бацькоў, што біліся пасярод хаты, хуценька высунуўся з-пад радна і паціху з перапалоханым выглядам залез пад тапчан. Добра ведаў, што пасля кожнай бойкі з мужам маці хапала яго за валасы ці кашулю і, як шчаня, выкідала з пасцелі на сярэдзіну хаты. Найчасцей тады бацька браў яго на рукі і насіў у абдымках па хаце, тулячы і цалуючы, але часам, калі быў ужо надта раззлаваны, мог таксама ўдарыць яго нагамі...
Пятруся ў гэты час, зазірнуўшы ў кузню і трошкі пагаварыўшы з мужам, вярнулася дадому. Днём напрацавалася ў гародзе, полючы буракі і капусту, а за гадзіну да заходу сонца выбегла ў поле, каб трошкі нарваць сваіх любімых зёлак. Ведала, што паспее яшчэ згатаваць вячэру.
Аксеня, выведзеная ўнучкай у сад, праседзела цэлы дзень на траве, а цяпер ужо заняла сваё звыклае месца на печы. І яе акружылі трое старэйшых дзяцей. Самае малое спала ў калысцы. Летні змрок напаўняў хату. Зоркі заглядалі ў яе праз аконныя шыбы. Амаль пад самай столлю хаты варушыліся, нібы цені, цмяныя абрысы постацяў старой і малых. У цішыні, што перапынялася толькі глухімі ўдарамі кавальскага молата, хрыпеў і шапялявіў голас сляпой, і, як срэбныя званочкі, ліліся тонкія дзіцячыя галасы. Яна нешта ім расказвала, то з вялікай сур'ёзнасцю, то смеючыся сухім, клекатлівым смехам, яны ж перапынялі яе гаворку шматлікімі войканнямі і пытаннямі. Найчасцей і найсмялей адзываўся шасцігадовы Стасюк, самы любімы бацькаў першынец, патрошку ўжо памочнік мацеры ў доглядзе самага малодшага браціка, патрошку таксама ўжо апякун сляпой бабулі, якую часам карміў на печы і вадзіў па панадворку і садзе за руку. Цяпер ён быў надзвычай нечым зацікаўлены і голасам распешчанага дзіцяці закідваў прабабку сваімі пытаннямі.
- Дзе ён быў, бабулька? Дзе Ядамак быў да таго, як прыйшоў у нашу хату? Дзе ён перад тым быў?
Цікавіла яго якраз тое, адкуль з'явіўся наймалодшы брацік, які нарадзіўся месяц таму, і што ён рабіў перад тым, як з'явіўся ў хаце. Старая доўга смяялася, а потым сказала: