Пачала раптоўна рухаць сківіцамі і толькі праз хвілю скончыла:
- І хай ужо цябе Пан Бог ад усялякага няшчасця бароніць...
Рукой, нібыта выразанай з жоўтай косці, зрабіла ў паветры знак крыжа: можа, ад напружанасці павек яе сляпыя вочы дзіка бялелі на жоўтым твары. Пятруся асунулася і села на зямлю там, дзе стаяла; села ўсё яшчэ са сплеценымі рукамі і прыадкрытым ротам. Міхалка ўжо не так зняважліва, як раней, буркнуў:
- Ужо і я ад усялякага няшчасця яе бараніць буду... Але якое там з гэтага можа быць няшчасце? Не дай Бог няшчасця!
Было відаць, што хоць і менш за іншых надаваў падобным рэчам увагі, аднак словы бабулі зрабілі і на яго пэўнае ўражанне. Яна ж, крыху памаўчаўшы, зноў пачала гаварыць:
- Даўно ўжо, ой, даўно я на гэтым свеце жыву, шмат па свеце пахадзіла, многіх людзей чула і такое чула, што на свае вочы бачылі яшчэ ў старыя часы, такія даўнія часы, што зараз пра іх і памяць паміж людзьмі знікла. От, калі я з маленькай Пятруськай у чужы свет пайшла, то зайшла раз у адну вёску, у якой жыў адзін такі старэнькі чалавек, што ўжо на твары зялёны мох вырас, а людзі казалі, што яму, можа, ужо больш за сто гадоў было. У маладыя гады ён, падобна, салдатам быў і ў дварах служыў, і дужа па свеце пахадзіў, то як зачне, бывала, расказваць і расказваць, то ўсе раты параскрываюць і слухаюць; усе... хто б ні быў... паны нават і вельмі вучоныя людзі прыходзілі, бывала, і просяць яго, каб ім розныя рэчы расказваў... І я, бывала, прашу і слухаю... Ой, стары Захар! Ужо зараз і костачкі яго рассыпаліся ў магілцы, і душа перад Панам Богам стала, а тое, што ён гаварыў і расказваў, такі па свеце ходзіць, як жывое... От, я сляпая, а як жывое стаіць перад маімі вачыма тое, што нам пра тую ведзьму апавядаў, а чуў гэта ён сам ад свайго бацькі, каторы яе ўжо на свае вочы бачыў. А мне гэта ўсё, як жывое, перад сляпымі вачыма стаіць...
Зноў змоўкла на хвіліну. Успаміны, што стаялі перад яе сляпымі вачмі і варушыліся, як жывыя, вывелі яе з папярэдняй нерухомасці. Калыхалася сваёй тонкай касцістай постаццю то ўзад, то ўперад, і перш чым зноў пачала гаварыць, некалькі разоў голасна ўздыхнула. Бельмы яе вачэй ужо не свяціліся на жоўтым твары так, як раней, бо перастаў падаць на іх бляск агню, які, паволі згасаючы ў печы, кідаў па хаце бледныя палосы святла, што калыхаліся ў змроку. У адной з такіх асветленых палос сядзела на зямлі Пятруся, ужо з закрытым ротам, абхапіўшы рукамі калені, і з неспакойным засмучаным тварам. Пад другой сцяной распасцерлася на стале і лаве магутная постаць каваля. Напэўна, з-за ашчаднасці патушыў ён лямпу, галаву абапёр на далоні і ўважліва слухаў гаворку старой. Ён заўсёды слухаў яе казкі і апавяданні з вялікай увагай і з пэўным задавальненнем, адплачваючы ёй узаемна сваімі апавяданнямі пра вандроўкі па свеце і пра розныя вядомыя і невядомыя рэчы... Так яны часта бавілі нядзельныя надвячоркі і шмат зімовых вечароў. Цяпер, хоць яму і хацелася спаць, аднак слухаў, а сляпая бабка ў змроку, што ахінуў печ, сваім хрыплаватым, шапялявым, але дужым яшчэ голасам так пачала расказваць:
- Жыла-была ў тым людным і багатым сяле дзяўчына, на чырвоную маліну падобная, гнуткая, як таполя, і такая прыгожая, што дзіваваліся на яе ўсе людзі. Маладыя парабкі дык ужо проста шалелі за ёй, а і панічы да яе прыходзілі і казалі, бывала: «Хоць зірні ты на мяне, Марцыся! Хоць разік ручку мне сваю падай!» Але Марцыся нікога не хацела, ні селяніна, ні пана. Пойдзе, бывала, да студні, як якая каралеўна, у спадніцы, стужкамі абшыванай, у каралях і бурштынах на шыі, кветкамі сабе валасы ўпрыгожыць і толькі смяецца з усіх, паказваючы белыя зубкі. І ўжо пачалі людзі злаваць на яе, і абзываць яе рознымі словамі, і надта ж да яе прыглядвацца, што яна такое робіць, што ўсе да яе ліпнуць, як тыя мухі на мёд, а яна сама дык нікога не хоча. Аж тут глядзяць, глядзяць і бачаць, што Марцыся не заўсёды вясёлая і не заўсёды дурэе з панічамі ці хлопцамі, але часам вельмі сумная ходзіць, на людзей зверам глядзіць, ідзе ў лес і сядзіць там дзень, два, тры дні, а як вернецца, нейкія таемныя зёлкі варыць, шэпчучы над імі і робячы дзіўныя знакі, а потым ужо розным людзям піць дае тыя зёлкі ад болю, ад колікаў, і ад нуды, і ад згрызоты, і ад усялякага гнёту, які толькі ёсць. Былі такія людзі, што ў яе гэтыя зёлкі куплялі і потым дзякавалі ёй і хвалілі яе перад усімі, кажучы, што яна вельмі цікаўная, і таму шмат рэчаў ведае, і ад цікаўнасці сваёй то ўжо і кахання ніякага ведаць не хоча. Мілейшай ёй была зёлка ў лесе, чым селялін на зямлі, ці паніч у дварэ. І жыла б сабе спакойна Марцыся, і рабіла б сваё, бо нікога не мела, хто б яе да чаго-небудзь прымушаў, а ў вёсцы ўжо і прывыклі да таго, што яна іншая была, чым усе дзяўчаты. Бывала, кажуць пра яе: «З іншым сэрцам, з іншымі думкамі нарадзілася». І пакідалі яе ў спакоі. Але вось на Марцысіна няшчасце закахаўся ў яе адзін дворскі чалавек, губернёр ці пісар, ці нешта такое. А яна сабе толькі жартавала з яго, як і з іншых. Стане, бывала, перад касцёлам, там, дзе і ён стаіць, як якая каралеўна, у спадніцы, стужкамі абшыванай, у тонкай кашулі, у каралях і бурштынах на шыі і смяецца з губернёра, паказваючы белыя зубкі. Ён доўга цярпеў і ўсё прасіў яе, каб яго пакахала. Але калі ўбачыў, што нічога з гэтага не будзе, страшна раззлаваўся, паехаў у горад і перад ксяндзамі і вялікімі ўраднікамі скардзіўся, што от так і так, Марцыся - ведзьма. У гэты час у вёсцы стала - як у пекле. Паз'язджаліся ксяндзы і вялікія ўраднікі і пачалі рабіць над Марцысяй следства. Сабралі людзей з вёскі і пыталіся: а што яна робіць, а чаго ў лес ходзіць? А што яна шэпча, калі зёлкі варыць? А якія гэта зёлкі? А ці не ходзіць да яе ў госці чорт? А адкуль у яе столькі стужак, і караляў, і бурштынаў, і ўсялякага ўбранства? Выпытаўшы пра ўсё, звязалі Марцысі рукі і ногі, паклалі яе на воз і павезлі ў горад. А ў горадзе на рынку паказалі яе ўсім людзям і сказалі, што яна ведзьма. Так і так, казалі, так і так. Нячыстаму сваю хрысціянскую душу прадала, казалі, з нячыстым у лесе размаўляла, казалі, нячысты ёй праз комін стужкі, каралі і ўсялякае багацце насіў. А потым пасярэдзіне рынку налажылі шмат дроў, і кат у чырвоным адзенні схапіў Марцысю за валасы і кінуў у агонь. Полымя шуганула так высока, што амаль да неба дастала, а Марцыся гарэла ў ім, як трэска, так жахліва лямантуючы, што яе енк разлятаўся па цэлым свеце і амаль даставаў да неба, а ад яе цела, што гарэла ў агні, разыходзіўся смурод па ўсім горадзе, а ксяндзы на хвалу Богу святыя песні спявалі і сам кароль, што сядзеў на троне, цешыўся і ўсім людзям цешыцца загадаў, што так пакараная была ведзьма, якая нячыстаму сваю хрысціянскую душу прадала...
Аксеня змоўкла, і глыбокая ціша запанавала ў хаце. У каваля, які слухаў аповесць пра ведзьму, знікла ўсялякае жаданне спаць. Верыў ён ці не верыў у існаванне д'ябла і ведзьмаў? Сам добра не ведаў. Проста вясёлы тэмперамент і перавага практычных інстынктаў схілілі яго да зняважлівага стаўлення да падобных прымхаў і нават да вясёлых кепікаў з іх. Аднак такія аповяды, як гэты, што цяпер выслухаў, рабілі на яго ўражанне, падрывалі ягонае нявер'е, абуджалі ў ім жывую цікаўнасць. Так было з Міхалкам. Што ж да Пятрусі, дык тая з шырока адкрытымі вачыма і пабялелым ад страху тварам слухала апавяданне бабкі, і калі ішла ў ім гаворка пра агонь, што амаль даставаў да неба, выпусціла з грудзей стлумлены ўскрык перапалоху, а калі пачула пра смурод, які разыходзіўся ад спаленага цела Марцысі па ўсім горадзе, моцныя дрыжыкі прайшлі па яе целе з галавы да ног. І толькі праз некалькі хвілін пасля таго, як бабка змоўкла, азвалася да яе тонкім і перапалоханым галаском, такім, якім ніколі не гаварыла:
- Бабуля! Ці яна сапраўды была ведзьма? Ці толькі так - злосныя людзі на яе прыдумалі?..
- Гэта ўжо невядома, - з роздумам і паволі адказала Аксеня. - Гэтага ўжо і старэнькі Захар не ведаў. Можа, была, можа, не была. Калі была, то ў яе на плячах чырвоны знак ад чартоўскага капыта павінен быць. Гэтага знаку я ніколі не бачыла. І Захар не бачыў, але казаў, што дзед ягоны бацьку ягонаму расказваў, што бачыў і што так павінна быць...
Пасля непрацяглага маўчання закалыхалася зноў на змрочнай печы касцістая постаць сляпой бабкі і яе хрыплаваты голас замармытаў:
- Ой, стары Захар, стары Захар! Костачкі твае ўжо рассыпаліся ў магілцы, і душа твая перад Панам Богам стаіць, а тое, што ты казаў і расказваў, усё па свеце ходзіць, як жывое...
Каваль устаў з лавы.
- Ат! - прамовіў. - Глупства! Я ж таксама па свеце пахадзіў і нямала бачыў і чуў, а ніколі не чуў і не бачыў, каб дзе ведзьму палілі. Цяпер гэта рабіць ужо нельга. Цяпер ужо гэтага няма. Пойдзем спаць, зязюлька!
Пятруся ўстала павольна і неяк цяжка, а ў яе ясных вачах была трывога. Шчокі яе трошкі пабялелі і выглядалі не такімі румянымі, твар ад напружаных думак выцягнуўся. Праз некалькі хвілін поўная цішыня агарнула хату. Парушыў яе неўзабаве гучны храп каваля, і амаль адначасова пачуўся лёгкі шоргат крокаў і, відаць, нехта ўзабраўся на печ. У цемры зашэмраў шэпт:
- Бабуля! Ці ты спіш, бабуля?
Аксеня спала, але яе стары сон быў вельмі чуйны і нямоцны. Зрэшты, яна прызвычаілася да таго, што сярод ночы яе будзілі праўнучкі, што спалі пры ёй. На гэты раз, аднак, абудзіла яе не праўнучка, а маладзіца, якая, прылёгшы побач, абняла гарачай рукой яе сухое цела.
- Дык гэта ты, Пятруся?
- Я, толькі ціха, бабуля, каб Міхалку і дзяцей не пабудзіць.
- А чаго ты сюды прыйшла? Ці цябе колікі, як летась, схапілі? Ці табе Адамка спаць не дае?
Доўгую хвіліну не было адказу, потым, яшчэ цішэй, чым раней, прагучала пытанне:
- Бабуля, калі я нарадзілася, ці насілі мяне бацька і маці ў касцёл на святы хрэст?
- Ну а як жа? - адказаў шапялявы голас старой. - Як жа б ты без святога хрышчэння жыла? Вядома, што насілі...
- Бабуля, а калі я была маленькая, ці жагнала ты мяне на ноч святым крыжам?
- Ну як жа? Жагнала, кожны вечар жагнала...
- Дзеля таго, каб нячысты не меў да мяне доступу?
- Дзеля таго, каб нячысты не меў да цябе доступу і каб Пан Бог Найсвяцейшы апекаваўся табой, бедная сірацінка...
- Бабуля! Мне здаецца, што я перад Панам Богам вялікага грэху не маю...
Праз хвілю маўчання старая шэптам адказала:
- Мне здаецца, што ты перад Панам Богам такая чыстая, як тая белая лілея, што ў касцёле перад алтаром стаіць...
Пачуўся працяглы ўздых палёгкі. Потым малады голас зноў пачаў ціхую гаворку:
- Бабуля! Дык чаму ж я сёння на той агонь прыйшла?
Доўга не было адказу. Пытанне змяшчала ў сабе загадку, нялёгкую для вытлумачэння. Толькі праз некалькі хвілін Аксеня шапнула:
- Бо, можа, гэта і не ведзьма тое малако каровам адабрала?
- А хто ж, калі не ведзьма?
- Можа, рапуха...
- Ага!
Гэта быў радасны ўскрык.
- Канешне, рапуха. Рапухі, калі раззлуюцца на людзей, таксама малако ў кароў адбіраюць.
- Але!
- Угу, дык гэта, канешне, рапуха.
- Вядома, рапуха, бо каб не рапуха, то б ведзьма на агонь прыйшла... не ты!
- А-л-е. Спі ж з Богам, бабуля.
- Спі спакойна, зязюлька ты мая, спі...
Назаўтра была нядзеля, а вядома, што селяніну і сялянцы ў нядзелю ўсё на свеце выглядае ясней і прыгажэй, бо хоць і ў гэты дзень знойдзецца такая-сякая работа, але, адбыўшы яе, не трэба схіляць ужо галовы над загонам ці токам у стадоле, над балеяй ці над напятымі на кроснах нітамі. Прынамсі палову дня можна глядзець сабе на сонца, на неба і на ўсё, што расце на зямлі, можна хадзіць, сядзець, смяяцца, размаўляць і спяваць - хто што хоча. У тую нядзелю надвор'е было цудоўнае. Пятруся прынесла вады са студні і распаліла ў печы агонь яшчэ тады, калі над бярозавым гаем ледзь-ледзь паказалася ружовая палоска ўсходу, а першыя промні сонца, страляючы знізу ўверх, золатам падсвечвалі лісце ў садзе. Потым пабегла да стаўка і прынесла адтуль пук пахучага аеру, раскідала яго па падлозе ў хаце, чыста вымеценай і пасыпанай белым пяском. Калі каваль прачнуўся, старая бабка ўжо сядзела на пасцелі і дзеці шчабяталі. У хаце пахла аерам, як на лузе, праз два адчыненыя акны ліліся патокі сонечнага святла, а Пятруся ў белай кашулі, зашпіленай ля шыі бліскучым гузікам, у квяцістай паркалёвай спадніцы і чырвонай хустцы на галаве, стоячы ля агню, скрабла бульбу і лупіны старанна скідвала ў цэбар, каб не брудзілі нядзельную падлогу. Каваль, расплюшчыўшы вочы, агледзеў хату, паглядзеў на жонку і, распраўляючы пад радном свае магутныя плечы, яшчэ шырока пазяхаючы, усклікнуў:
- Ой, зязюлька ты мая, зязюлька!
Яна ж у адказ гучна засмяялася і кінула на яго жменю бульбяных лупін, так, што засыпалі яны яму твар і грудзі. Амаль да самага паўдня Пятруся завіхалася ў хаце. Карміла ўсю сям'ю, памыла, расчасала і пераапранула ў чыстае адзенне бабулю і старэйшых дзяцей, маленькага Адамку накарміла грудзьмі і закалыхала на руках, выпраўляючы на цэлы дзень у мястэчка мужа, падрыхтавала яму запас ежы і разважна і па-сяброўску з ім пагаварыла, што там прадаваць і набываць. Толькі апоўдні Стасюк у чыстай, падпяразанай каляровым паяском кашулі вывеў бабулю ў сад. Трымаючы сваёй маленькай рукой яе жоўтую, касцістую руку, ён сур'ёзна і ўважліва, з надзьмутымі вуснамі і моўчкі выконваў ролю правадніка. У даматканым сінім капоце, у нізкіх чаравіках і святочным чапцы, бліскучы галонік якога свяціўся на сонцы, старая ішла за ім, мацаючы кіем перад сабой зямлю. Села на траве пад дзікай яблыняй як заўсёды выпрамленая і нерухомая, падобная да скульптуры, зробленай з дрэва ці косці. Яна нічога не бачыла, але адчувала цёплыя павевы ветрыку, што лашчылі яе твар і галаву, чула шчэбет птушак і галасы праўнукаў, а пад сваёй рукой свежую мяккасць травы. Шырокая ўсмешка расцягнула яе вузкія бясколерныя вусны, а бельмы вачэй, здавалася, з напружанасцю і задавальненнем ўглядаліся ў гэты прыгожы свет. Пятруся вынесла пад хату радно з назбіранымі ўчора зёлкамі і, усеўшыся на нізкім камені тут жа ля парога хаты, пачала разбіраць іх і раскладваць паводле гатункаў. У асобную купку клала чабор, брунельку, крываўнік, дзіванну, падбел і яшчэ іншыя розныя травы і кветкі. Занятая гэтай працай, час ад часу напявала сабе напаўголаса, часам, гледзячы на зёлкі, задумвалася і позірк яе блукаў па пустым полі, дзе ўжо не было збожжа, а сёння і людзей. Ціхае і заспанае, ляжала яно пад жоўтымі промнямі сонца, нібы гледзячы на людзей адпачывала ў нядзелю. Затое ад вёскі даносіўся водгалас людскіх галасоў і рыканне кароў; перад карчмой, якую здалёк можна было адрозніць ад іншых сядзіб, шумеў і варушыўся людскі тлум. Гледзячы ў бок вёскі, Пятруся трошкі замаркоцілася. Вузкая звілістая сцежка, якая паміж гумнамі і платамі садоў вяла ад вёскі да хаты каваля, сёння была пустая. Толькі каноплі, што сохлі ў садах, высоўвалі з-пад платоў свае раскудлачаныя галовы, альбо вызірала з-за іх жоўтая кветка піжмы, ці голасна кудахтала курыца, і певень лапатаў крыллем і гучна спяваў. Але сама сцежка сёння была пустая. А, бадай, кожную нядзелю кабеты з Сухой Даліны адведвалі Пятрусю; адны прыходзілі параіцца, іншыя так сабе - пагаварыць і з сімпатыі. Звычайна ў нядзелю прыходзіла сюды маладая Лабудзіха і прыводзіла з сабой да Стасюка сваіх хлопцаў, прыходзіла дачка Максіма Будрака, якой Пятруся калісьці давала ад цяжкай хваробы сваю дзевяціранку, і яшчэ іншыя. Сёння ніхто не прыйшоў, і жонцы каваля нешта сціснула сэрца.
Нядоўгі ўжо жнівеньскі дзень збліжаўся да вечара, сонца было амаль на захадзе. Зараз па сцежцы, што вілася пад платамі, павінны ісці дзяўчаты. У святочныя дні дзяўчаты прыходзілі да Пятрусі паспяваць. Ніхто ва ўсёй вёсцы не спяваў такім моцным і чыстым голасам, як яна, ніхто не ведаў столькі песень. Была яна звычайна кіраўнічкай хораў, тых хораў, якія амаль кожную летнюю нядзелю сядзелі ў змроку на траве і каменнях перад хатай каваля і аж да позняга вечара поўнілі паветра звонкім спевам. Сёння не прыйшла ніводная. Сонца ўжо заходзіла, калі Пятруся ўбачыла жаночую постаць, што кіравалася да яе хаты. Здалёк пазнала Франьку, унучку Якуба Шышкі. Крыкліва, але бедна апранутая, трошкі таўсматая дзеўка з непрыгожым, але свежым тварыкам і бліскучымі блакітнымі вачмі, нейкім пісклівым голасам павітаўшыся з Пятрусяй, не чакаючы запрашэння, уселася тут жа каля яе на прызбе. Гэтыя дзве жанчыны ведалі адна адну з малых гадоў і часта жалі на адным загоне, граблі на адным лузе, разам спявалі, танцавалі і жартавалі ў карчме ці на зладжаным пад адкрытым небам гулянні. Учора, калі каваліха першай прыйшла на агонь, Франька пра нешта так глыбока задумалася, што нават забылася на момант пра блізкую прысутнасць Клеменса. З твару яе ўжо тады можна было здагадацца, што нешта сцяміла, снавала ў галаве нейкія надзеі і планы. Зараз з тым прыйшла да каваліхі і, трошкі памаўчаўшы, пісклівым голасам пачала: