Прыгажуня Будракова стаяла чырвоная, як рак. Яна ведала, што Клеменс чапае бедную і непрыгожую Франьку, і хацела неаднойчы моцна раззлавацца на яго за гэта, але ніколі не магла. У яе натуры не было злосці. Цяпер толькі зноў адвярнулася да акна і гучна высмаркалася. А потым уважліва слухала, што будзе далей.
- Ну, - дапытваў Пётра сына, - піў ці не піў?
- Піў! - стогнучы, адказаў Клеменс. - Дык што ж тут такога, што піў?
Пётра роспачна махнуў галавой.
- Ну, - сказаў, - дык ты з тым мёдам і хваробу сваю выпіў. Дзеўка табе ў яго зелля паскуднага насыпала. На смерць, не на жыццё, на пагібель, не на каханне зелле тое ведзьма людзям дае...
Некалькі кабет пляснулі ў далоні. Змучаныя, сплаканыя вочы Петрачыхі ашалела глядзелі на мужа.
- Ведзьма! - раздаўся ўсеагульны крык.
- Каваліха! - праз сціснутыя зубы дакончыў Пётра, пасля ўстаў з лавы і пайшоў у камору.
Неўзабаве вярнуўся, несучы тое самае Евангелле, з дапамогай якога некалі Пятруся адгадвала злодзея. Падышоў да хворага сына і, учыніўшы ў паветры старой кнігай знак крыжа над самай яго галавой, паклаў яе на падушку.
Робячы гэта, шаптаў:
- Можа, яшчэ Пан Бог злітуецца з нас няшчасных. Можа, Боская сіла пераможа чартоўскую. Можа, ты, сынку, паправішся і сам гэтай непрыяцельцы людскога роду сваю крыўду адпомсціш! Можа, я яшчэ вясной араць з табой разам пайду; можа, я яшчэ на тваё вяселле глядзець буду...
Крэсліў у паветры над сынам бясконцыя крыжы, прыціскаў да ягонай галавы святую кнігу, і некалькі вялікіх слязін выцекла з ягоных вачэй на схуднелыя пабялелыя шчокі. Клеменс страшна перапалохаўся і расхваляваўся ад бацькавых слоў і пачутай весткі, галава ягоная стала гарэць яшчэ мацней, вочы заіскрыліся пранізлівым бляскам, ён пачаў траціць прытомнасць і страшна стагнаць. Кабеты ўсчалі крык і плач, галасілі, што ўжо канец, што трэба пасылаць па ксяндза, што нават ксяндза хворы не дачакаецца. Лабудзіха запаліла грамніцу і ўціснула яе ў руку хворага; Будракова ўпала перад акном на калені і, моцна галосячы, пачала крычаць:
- Вечны супакой ягонай душачцы дай, Пане!
Пётра, разгубіўшыся, ужо ішоў запрагаць каня, каб ехаць па ксяндза, і, ідучы, увесь дрыжаў ад жальбы і ад злосці, час ад часу кідаючы з-пад сціснутых зубоў страшныя праклёны.
- Каб ёй ногі паламала! Каб яна свету за плачам не бачыла, ведзьма тая праклятая, непрыяцелька Божая, што душу хрысціянскую чартоўскай сіле прадала!
Петрачыха, пабачыўшы ў руках сына запаленую грамніцу, першы раз пранізліва закрычала і тут жа з маланкавай хуткасцю накінула хустку на ўскудлачаную галаву і выбегла з хаты. Бегла вясковай вуліцай, а потым павярнула на вузкую сцежку, што паміж гумнамі і платамі садоў вяла да сядзібы каваля.
Былі гэта ясныя дні бабінага лета. Над зямлёй вісеў блакіт неба, бледны, але такі чысты, што нельга было заўважыць на ім ніводнай самай лёгкай хмурынкі. З пабялелага і быццам зменшанага сонечнага круга незамутнёная плынь сонечнага святла падала на цёмныя палі, пустату якіх не прыцямнялі нават рэдкія купкі дрэў, што ўжо напалову згубілі лісце. Гаі, раскіданыя па ўзгорках, стаялі ў золаце і ў самых разнастайных адценнях пурпуру, а ў паветры, насычаным свежасцю і сухім холадам, было так ціха і чыста, што самае лёгкае дрыжанне не парушала срабрыстага павуціння, якое вісела на галінах дрэў, палявых кустах і бадылях гароду; і ўсё наваколле выглядала, як круглы дыск, запоўнены выпуклымі скульптурамі і накрыты засняй з самага празрыстага крышталю. У ціхім крышталі паветра і лагодным святле сонца, паміж палоскай узаранай зямлі і гародам, поўным засохлага былля, сядзіба каваля ўяўляла карціну глыбокага спакою, што ажыўляўся мігценнем на сонцы шыбаў малых вокнаў. Ціша ляжала на полі і гародзе, за гародам бялела выспа пяску, а за пяском срэбна паблісквала шыбіна ставу. Перапынялі гэтую цішу толькі два водгаласы людской працы: раўнамерныя, моцныя і дужыя ўдары кавальскага молата і таксама раўнамерныя, але значна хутчэйшыя і менш гучныя стукі церліцы, якой труць лён. Гэтыя апошнія, здаецца, былі ва ўнісон першым; а з цяжкіх удараў молата і хуткага стуку церліцы, з дыму, што віўся над комінам хаты, і з полымя, што бліскала з-за расчыненых дзвярэй кузні, са звонкіх дзіцячых галасоў у садзе і гучнага спявання пеўняў, якое іх часам заглушала, - у лагодную гармонію і ціхі супакой навакольнай прыроды ўваходзіў лад чыстага, здаровага, працавітага жыцця.
Міхал папраўляў у кузні плугі, пашкоджаныя восеньскім ворывам, Аксеня, седзячы на ссохлай траве пад залацістай яблыняй у садзе, грэла ў апошнім сонечным святле свае старыя косці, а каля яе малы Стасюк, на радасць дзвюм меншым дзяўчынкам, дзьмуў у драўляную свісцёлку, з якой выляталі гучныя і прарэзлівыя гукі. У самой хаце, прыцемненай нізкай столлю, квяцістымі фіранкамі на вокнах і некалькімі вазонамі з геранню, міртам і мускатнікам, апрача немаўляці, што спала ў калысцы, нікога не было. На зямлі, лавах і сталах, нават на трох парадных крэслах разлегліся цёмныя снапы вымачанага і высушанага лёну, адзін жа кут вялікіх сяней запаўнялі белыя галовы капусты. Нездарма тыя апошнія дні добрага надвор'я і сонца маюць назву бабінага лета. Якраз тады на вясковую працаўніцу спадаюць самыя розныя работы. Сёння на досвітку Пятруся ссякала капусту і зносіла яе ў дом, а зараз, паставіўшы пад сцяной хаты доўгую і плоскую прыладу, укладала ў яе лён і, удараючы дошкай, з прыбітым да яе ўзгалоўем, агаляла мяккія валокны расліны з іхняй сухой і цвёрдай павалокі. У трошкі падаткнутай спадніцы і тоўстай кашулі, босая, у акруглым каптуры з чырвонай бавоўны, з-пад якога выбіваліся на лоб і шыю цёмныя і густыя валасы, усё хутчэй і хутчэй біла дошкай церліцы, і сухая кастрыца ўзвівалася ў паветра, асыпала адзенне і акружала яе ўсю залацістым на сонцы пылам. Праца была цяжкая, працаўніца душылася сухім пылам, дыхала хутка і шумна, вялікія кроплі поту з'явіліся на яе лбе і шчоках, адна рука ў некалькіх месцах крывянілася. Аднак ні на хвілю не прыпыняла сваёй працы і была так захоплена ёю, што не пачула ані як адчынілася брамка на малым панадворку, ані паспешлівых крокаў кабеты, што набліжалася да яе, і толькі тады ўзняла галаву, калі за некалькі крокаў пачула ахрыплы ад плачу і гневу жаночы голас:
- Хай чорт памагае! Каб жа ты з гэтага лёну сабе і сваім дзецям кашулі на смерць саткала!
Узняла галаву, і вочы яе спаткаліся з гарачымі вачыма Агаты. Выпрасталася, і рукі яе апалі ўздоўж цела. Словы Петрачыхі, відаць, перапалохалі яе. Ужо ўчора да яе прыбягала Франька з весткай пра хваробу Клеменса. Раней ужо даўно б да сваіх старых гаспадароў пабегла, каб даведацца, што там чуваць, суцешыць, можа, дапамагчы, але ведала, што дрэнна там пра яе гавораць і што яе адведзін зусім не жадаюць; Петрачыха прыйшла сама і пачала з праклёнаў. Нязвыклая да лаянкі і крыкаў, спакутаваная ў адчаі маці са зжоўклым і нібы здрабнелым тварам стаяла і зараз у сваіх нізкіх чаравіках і вялікай хустцы на галаве, не кідаючыся, як бы рабілі іншыя, а амаль без руху, толькі глядзела на яе сярдзітым паглядам. Гэта нерухомасць, гэты сярдзіты позірк і праклёны так уразілі Пятрусю, што яна ажно войкнула і, быццам ад здані, адскочыла на некалькі крокаў.
- Што вы хочаце, цётка? - выціснула з сябе.
Петрачыха хітала галавой і па некалькі разоў, быццам ёй не хапала дыхання для слоў, паўтарала:
- Ой ты! Ой ты! Ой ты! Ой ты, нягодная! - І нарэшце выбухнула: - Гэта ж ты праз столькі гадоў хлеб наш ела, гэта ж мы цябе, як добрую, столькі гадоў любілі і галубілі... За што ж ты нам зараз сына атруціла?.. Га?
Пятруся пляснула рукамі.
- Я вам сына атруціла? Я?
Агата ступіла наперад і наблізілася да яе так, што падзяляла іх толькі вузкая церліца. Выцягнула шыю і ўпілася ў твар маладой жанчыны ядавітым позіркам. З працяжным сыкам з яе вуснаў выляталі словы.
- Што ты яму зрабіла? Скажы, што зрабіла? Якое зелле той дзеўцы дала, каб яна ім яго напаіла? Можа, не давала, га? Скажы, што не давала! Скажы, ці ж табе зашкодзіць? Ты ўжо і так сябе загубіла, чорту прадалася, Бога абразіць не баішся! Скажы, што не давала!
На паружавелым ад працы твары Пятрусі з'явіліся чырвоныя плямы, яна заламала рукі і крыкнула:
- Ага!
Цяпер зразумела, чаму ў Пётравай хаце ёй прыпісвалі хваробу Клеменса, раптоўны страх скалануў яе сэрца, і яно пачало гвалтоўна біцца. А можа, гэта і ад таго зелля, можа, сапраўды ад таго зелля ён захварэў? Слёзы набеглі на яе спалоханыя вочы, яна павярнулася да Агаты бокам і стаяла анямелая і нерухомая, як слуп.
- Ага! - крыкнула ўжо цяпер Петрачыха. - Не пабожышся ты, што не давала! Бо і дала! Я ўжо з твайго твару бачу, што дала, і што праўда тое, што Разалька казала! Ну, калі так, то адрабі ж цяпер, што зрабіла! Чуеш! Дай што-небудзь такое, каб яму атруту з цела выгнала. Калі ты ведзьма, дык ты ўсё ведаеш... Калі ты злое можаш рабіць, дык і добрае можаш... Адрабі, што зрабіла! Чуеш? Адрабі...
Выцягваючы абедзве рукі над церліцай, Агата шкуматала за кашулю і плечы анямелую маладзіцу, і ў яе паглядзе апрача гневу і нянавісці пачала з'яўляцца трывога і просьба. То з нянавісцю, то з просьбай у голасе яна паўтарала:
- Ведаеш, можаш... Як зрабіла, так і адрабі...
Пятруся хітнулася, вырвала з яе рук сваю кашулю і, заломваючы рукі, крыкнула:
- Што я зраблю?.. Адчапіцеся вы ад мяне.
Тады Петрачыха, хоць і аслабла ад перажыванняў і плачу, падскочыла, як лань, і, асунуўшыся перад ёй на зямлю, абхапіла яе калені.
- Пятруся, міленькая, зязюлька! Ратуй ты яго! Дай яму што-небудзь такое, каб тая атрута яму з цела выйшла... ты ж сама яе давала... Як зрабіла, так і адрабі... Я табе за гэта ўсё аддам... што толькі захочаш... лёну дам і воўны, і яек, і палатна, і грошы, калі захочаш; абое з Петруком не пашкадуем, толькі адрабі, што зрабіла... няхай ён жывым застанецца, наш галубочак міленькі, наша падпора пад старасць... Ты ведаеш... Ясюк наш такі, што да нічога... А гэты - наша правая рука... работнік найлепшы... Ратуй ты яго... ведаеш, можаш... Як зрабіла, так і адрабі...
Абдымала яе калені, пачала цалаваць край спадніцы. Гэты мацярынскі жаль і гэтыя роспачныя просьбы Пятрусю раздзіралі на часткі. Сама ж была маці, а з гэтай жанчынай некалі столькі гадоў пражыла ў зычлівасці і згодзе. Падняла рукі да галавы і загаласіла:
- Ой, Божа ж мой! Божа! Што я магу! Не рабіла я і адрабіць не магу...
Агата ўскочыла з каленяў і сыклівым голасам спыталася:
- Не зрабіла! Можа, пабожышся, што не зрабіла?
Пятруся зноў адвярнулася ад яе і як анямела. У галаве яе зрабілася цёмна, як у восеньскую ноч, і толькі віхрам тлуміліся словы:
- І зрабіла, і не зрабіла... Можа, гэта не ад таго, а можа, і ад таго...
Гэткіх пакутаў не змагла доўга вытрымаць, адскочыла ад кабеты, што пагражала ёй, і са шкадобай, змешанай з гневам, крыкнула:
- Адчапіцеся, цётка... Чаго вы ад мяне хочаце... Ідзіце рады для сына ў знахаркі якой прасіце, а не ў мяне!
Цяпер Петрачыха ўзарвалася і бясконцую колькасць разоў назвала яе ведзьмай. Праклінаць надта не ўмела і не было ў яе такой звычкі, толькі Божы гнеў заклікала на яе галаву і галовы яе дзяцей, а потым пагражала помстаю Пётры і ўсіх прыстойных людзей. Трасучы кулаком, праз сціснутыя зубы казала:
- Пачакай! Пачакай! Будзе табе калісьці за ўсе нашыя крыўды, і чорт, твой прыяцель, не выратуе цябе, калі на тваю галаву людская помста ўпадзе...
Раптам згадалася ёй, што ў той час, калі яна тут сварыцца з ведзьмай, яе сын, можа, там ужо і нежывы ляжыць. Яна абедзвюма рукамі ўхапілася за галаву, вылецела з панадворка і пабегла да вёскі. Пятруся ж там, дзе стаяла, асунулася на зямлю і, закрыўшы рукамі твар, расплакалася гучна і горка. Аднак плакала нядоўга. У хаце пачуўся плач абуджанага немаўляці; ускочыла і пабегла ў хату. Нейкі час карміла і гушкала там дзіця, бо было чуваць, як пяшчотна гаворыць з ім, пачынала спяваць нейкія песні, але перапыняла іх кароткім смехам і звонкімі пацалункамі. Дзіцятка, відаць, сваім голасам і рухамі маленькіх ручак рассмяшыла яе і абудзіла пяшчоту. Потым чуваць быў мерны стук калыскі, а потым у хаце запанавала ціша. Адамка зноў заснуў, а Пятруся са стосам вымытай бялізны выйшла на панадворак. Дзень быў прыгожы, трэба было да вечара прапаласкаць бялізну ў ставе. Заледзьве некалькі соцень крокаў аддзяляла гэты ставок ад апошніх сядзіб Сухой Даліны. З аднаго ягонага боку слалася пясчаная выдма, дзе паводле парады старой Аксені гуляў некалі цэлымі днямі хворы сын Пётры Дзюрдзі, далей ужо абдымаў яго паўкругам вузкі луг, за якім цямнелі і ўспіналіся на блізкія пагоркі ворныя землі. З таго лугу ўжо даўно была зроблена паша для статку. Летам бераг стаўка з гэтага боку быў месцам, поўным зялёнай гушчэчы, шчэбету птушак, квакання жаб, блакітных і жоўтых кветак, чырвоных ягад каліны, разлапістых вярбовых галін, у цені якіх паблісквала белая кара стройных бяроз. Цяпер пад бярозамі, якія вымалёўваліся на фоне неба, як далікатныя, выразаныя з золата калоны, пад заружавелым і вечна дрыготкім лісцем асін, пад вербамі, што мачылі ў вадзе свае пасівелыя галіны, на ссохлай траве, якая шамацела пад нагамі і была засеяна ссохлым лісцем і сівым пухам кавылю, - некалькі жанчын пахіліліся над ціхай і гладкай вадой. Яны мылі альбо паласкалі вымытую дома бялізну, а водгалас іх размоў і сухія рытмічныя ўдары пранікаў разлягаліся далёка па наваколлі. На полі, як сягнуць вокам, былі відаць толькі двое людзей: мужчына, які араў плугам, і жанчына, якая, ступаючы на пэўнай адлегласці за ім, збірала ў фартух выараную бульбу, а напоўніўшы фартух, ссыпала яе ў пастаўленыя ў разоры мяшкі. Селянінам, які ішоў за плугам, быў Сцяпан Дзюрдзя, жанчына, што збірала бульбу, - Сцяпанава жонка, Разалька. Гэта была панурая пара. Ён, трошкі схіліўшыся над плугам, ішоў моўчкі, дужы і хмурны, час ад часу толькі басістым голасам падганяў каня:
- Но! Гоо! Гоо!