- Добра было б, каб пайшоў. Разам бы памаліліся і паспавядаліся, каб ранейшае дабро вярнулася...
Зноў замаўчалі, паглыбленыя ў роздум. Дзеці ў куце пачалі шаптацца паміж сабой і з гучным хрупаннем есці сырую бручку, якую Стасюк знайшоў дзесьці ў сенях. І ніхто не звярнуў увагі на мужчынскія крокі, што пачуліся за дзвярыма. Каваль увайшоў у хату, і толькі тады Пятруся ўзняла галаву з каленяў бабулі. На Міхалкавым твары не было ўжо ранейшай бясхмарнай, бесклапотнай весялосці. Незадавальненне і неспакой прыцьмявалі бляск ягоных чорных вачэй; трохі надзьмутыя вусны пад чорнымі вусамі выяўлялі схільнасць да папрокаў і гневу. Дзяцей, што кінуліся да яго, пагладзіў па галовах і, азірнуўшыся на хату, здзіўленым голасам усклікнуў:
- А што ж гэта? То ж гэта вячэры і заводу няма!
Сапраўды, толькі смаляк кідаў на хату скупое і мігатлівае святло, у чорнай глыбокай сярэдзіне печы агню не было.
- А Езус! - саскокваючы з печы, крыкнула Пятруся. - Гэта ж я сёння пра вячэру забылася, усмерць забылася!
І з такой паспешлівасцю, што ажно калаціліся рукі, пачала распальваць агонь і наліваць у катлы ваду. Першы раз у жыцці надарылася ёй забыцца пра хатнія клопаты, а прычыны гэтага мужу сказаць не магла. Ён таксама пра іх не распытваў. Сеў на лаве і толькі сказаў:
- Ужо хвала Богу пра яду для мужа забываешся, а дзеці сырую бручку з тваёй ласкі грызуць... нібыта ў іх бацька жабрак які...
Узяў на калені Стасюка, адабраў у яго з рук бручку і кінуў яе ў кут. Папрок жонцы не быў зласлівым, але жанчына, можа, хацела б, каб лепш раззлаваўся, а потым зноў па-добраму загаварыў з ёй. Але ён ужо больш не загаварыў да яе і толькі часам перакідваўся словам-другім з дзецьмі. Яна спяшалася з вячэрай, сыпала крупы ў гарнак, прынесла трошкі яек і пачала рабіць яечню са скваркамі, каб можна было як найхутчэй што-небудзь падаць мужу. Аксеня некалькі разоў загаворвала з мужам унучкі: а што сёння ў кузні рабіў? а каго бачыў? а ці пойдзе заўтра на фэст? Ён адказваў ёй нешматслоўна, і ў адказах яго не было ані няветлівасці, ані зычлівасці. Калі што і гаварыў, дык от так, абы збыць, няўважліва і буркліва. Пятруся, запальваючы лямпу, рыхтуючы, а потым падаючы вячэру, рухалася жвава, але выглядала, як нежывая. Сцяўшы вусны, хадзіла ціха і баязліва, а калі падыходзіла да мужа, апускала вейкі. Калі ён на яе глядзеў, Пятруся дзервянела ад страху. Ведала ж добра, што ні біць, ні нават лаяць яе не будзе. Чаго ж так баялася? Можа, ягонага позірку, які, калі глядзеў на яе, рабіўся надзіва праніклівым, часам злосным, а часам такім сумным, што яна ледзь стрымлівала слёзы. Штосьці стала паміж імі сцяной. Яна добра ведала, што гэта было. Як надта патрэбны рамеснік, Міхалка ўвесь час быў на людзях і чуў усё, пра што яны гаварылі. Цікаўны і гаваркі, ён столькі заўсёды ведаў, што некаторыя, смеючыся, казалі пра яго: ён чуе, як расце трава. Значыць, чуў усё пра сваю жонку і дом. Людскія плёткі пра Пятрусю давялі яго неяк да бойкі і колькі разоў да зацятых сварак. Потым ён перастаў ужо сварыцца і ўдаваў глухога, але тое, што рабілася ў ягоным сэрцы, адбівалася на ягоным твары, а таксама ў выразных, не навучаных скрытнасці, вачах. Быў вельмі амбітны і галоўным чынам таму так дбайна працаваў, упрыгожыў і напоўніў усялякім дастаткам сваю хату, марыў аддаць Стасюка кудысьці ў школу. А тут напаткаў яго вялікі сорам! Ды хто ведае, якія там яшчэ згадкі і сумненні блукалі ў ягонай галаве? Верыць - не верыў у тое, што людзі гаварылі пра ягоную жонку, але глядзеў на яе так, нібы прагнуў працяць позіркам наскрозь, збліжэння з ёй унікаў, нібыта адштурхоўваў яго нейкі інстынкт. Часам нейкая пяшчота падымалася яму з сэрца да горла і вачэй, і тады рабіўся такі сумны, нібы вяртаўся з бацькоўскіх хаўтур. Але паказаць гэта ніколі не хацеў; калі гэта надаралася, альбо выходзіў з дому, альбо як хутчэй клаўся спаць. Цяпер Пятруся, паставіўшы на стол яечню, стаяла насупраць яго і, апусціўшы вейкі, чакала, пакуль ён пакладзе яе сабе на талерку, каб раздаць рэшту дзецям і бабцы. Ён, утапіўшы алавяную лыжку ў поўную міску яечні, утаропіў у жонку пранізлівы і разам з тым трошкі жаласлівы позірк.
- Ой, Пятруся, Пятруся! - пачаў, ківаючы галавой. - Што з табой сталася? Да каго ты зараз падобная? Валасы такія ўскудлачаныя, як быццам з кім білася, а вочы апухлі ад плачу. Чаго плакала? Га?
Нічога не адказваючы, хутка адвярнулася і стала каля агню, плячамі да яго. Гэтае маўчанне, якім адказала на ласкавае яго пытанне, відаць, абразіла яго, бо, калі пад рукой не аказалася хлеба, павышаным і грубым голасам крыкнуў:
- Хлеба дай! Чуеш? Чаго там стаіш з апушчанымі рукамі, як пані якая?
А калі зрабіла яму жаданую паслугу, крыкнуў зноў:
- Дзецям дай есці! Не жабракі яны, каб праз чорт ведае якую маці да паўночы галодныя былі.
Гэта ўжо была няпраўда, і надта балючая, бо кінутая ў бок яе мацярынскага сэрца, але яна і на гэта нічога не адказала. Раздала ежу дзецям і бабцы, пасля вячэры вымыла начынне і парасстаўляла на паліцы, выцерла стол, згасіла лямпу і смаляк і, сеўшы на тапчанік, схіліўшыся над калыскай, накарміла грудзьмі разбуджанага Адамку. Агонь у печы яшчэ гарэў, і ў хаце панавала рухомае паўсвятло. Аксеня ціха ляжала на сваім сенніку на чарані печы. Спала ці не спала, але маўчала і ляжала не варушачыся. Дзеці адразу ж пасля вячэры заснулі. Міхалка спаць не ішоў. Шмат еў за вячэрай, потым, распасцёршыся на стале, паліў адну за другой цыгарэты, пару разоў нават нешта насвістваў сабе пад нос. Звонку здавалася, што яго нішто не абыходзіць. Аднак класціся спаць і не думаў. Усё паліў і, падпёршы лоб рукой, думаў. Пятруся пачала гайдаць калыску, каб немаўлятка заснула. Стала напяваць. Не спявала, але напаўголаса цягнула манатонную сумную ноту, якая ў глыбокай цішыні хаты і ў мігатлівым паўсвятле плыла і калыхалася, як жалобная, нясмелая хваля. Дзіцятка заснула, кабета ўстала з тапчана і басанож ціха падышла да мужа. Гэтак жа ціха сказала:
- Міхалка!
- Га? - спытаўся, узнімаючы галаву з далоні і гледзячы на яе.
- Я хачу заўтра на досвітку ў мястэчка ісці...
- Чаго?
- У касцёл на адпушчэнне. Папрашу Франьку, каб хату і дзяцей папільнавала.
Ён усё глядзеў на яе, але выраз ягоных вачэй у змроку не магла ўбачыць.
- Чаму гэта табе так у касцёл захацелася? - спытаўся.
Трошкі памаўчаўшы, адказала:
- Паспавядаюся і прыму найсвяцейшую камунію. Няхай мне сам Пан Бог перад людзьмі добрым сведкам будзе.
Устрымала рыданні і выцерла фартухом слёзы, якія градам пакаціліся на шчокі.
- Зноў плачаш, - заўважыў Міхалка, - от, плаксівая ты зараз зрабілася... зусім не такая, як была...
- Не такая, - паўтарыла жанчына, а праз хвіліну нясмела дадала: - І ты не такі, як быў...
- А не такі, - пацвердзіў муж.
У гэтых кароткіх сказах, якімі прызнаваліся адно перад другім пра страту ранейшага шчасця, гучаў глыбокі смутак. Ён усё прыглядаўся ўважліва да яе.
- Такі і праўда паспавядаешся заўтра і прымеш найсвяцейшую камунію?
- А як жа, - адказала і зрабіла рух, каб адысці.
Але ён яе аклікнуў:
- Пятруся!
- А што?
- Сядай каля мяне, пагаворым.
Здзіўленая і нясмелая, села каля яго на беражок лавы. Ён пачаў казаць:
- Паслухай, Пятруся. Ці гэта мы ўжо заўсёды будзем паміж сабой так жыць, як тыя нямыя стварэнні?.. Толькі таго не хапае, каб мы пачалі такое абурэнне і смех у людзей выклікаць, не раўнуючы, як Сцяпан Дзюрдзя са сваёй жонкай... Так нельга, Пятруся. Так не трэба. Ты маці дзяцей, і я цябе шанаваць мушу...
Слухала яго так уважліва, нібыта кожнае ягонае слова павінна было быць для яе прысудам, а калі змоўк, склала рукі на фартуху і шапнула:
- То і што ж я зраблю, калі ты, Міхалка, любіць мяне перастаў...
Сказаўшы гэта, стаіла дыханне, відаць, чакаючы адказу. Але каваль нічога не адказаў. Моцна засоп, уздыхнуў, кінуў недакураную цыгарэту на сярэдзіну хаты і зноў, падпёршы рукой галаву, маўчаў. Тады яна, не дачакаўшыся пярэчання, з енкам асунулася на зямлю і горача зашаптала:
- Міхалка, любенькі, я ўжо даўно бачу, што ты мяне любіць перастаў, што я табе зрабілася нямілай, што я табе, от так, як той цяжкі мех на плячах ці той камень, што да ног прывязаны... Няма тваёй весялосці! Няма тваёй гаворкі! Няма твайго смеху! Маркотны ты часам такі, што калі я гляджу на цябе, хацела б ужо пад зямлёй ляжаць... Шкадую я цябе, больш як сваё жыццё, і не хачу, каб ты праз мяне марна прападаў... калі ты мяне не любіш, то пайду я сабе з хаты, ад цябе, у шырокі свет пайду, куды вочы глядзяць... Толькі бабулю да смерці дагледзіш... Няшмат ёй ужо засталося на гэтым свеце быць, і адно дзіцятка ўзяць мне дазволіш... на ўспамін, ой, на адзіны ўспамін! Як бабуля са мной калісьці па свеце хадзіла, тай на нас дваіх працавала, так і я з дзіцяткам сваім хадзіць буду, тай на абодвух нас запрацую... А як зайду куды далёка, гэт, далёка, аж на край свету, то і вестка пра мяне назаўсёды згіне, людзі падумаюць, што ўжо сярод жывых мяне няма, а табе можна будзе ўзяць сабе іншую жонку і іншую гаспадыню і ўсё рабіць паводле сваёй волі... Любенькі, Міхалка, пайду я сабе ад цябе, пайду я сабе з хаты ад цябе, на край свету пайду, з адным дзіцяткам сваім... калі ты мяне ўжо не хочаш... ой, пайду...
Гаворачы так, абдымала ягоныя калені і, пахіляючы да іх галаву, цалавала. Але калі часам узнімала галаву, то на яе твары апрача глыбокай тугі выяўлялася столькі шчырасці і рашучасці, што магло падацца, вось зараз, зараз сарвецца з зямлі, падхопіць на рукі якое дзіця і выбежыць з хаты... Аднак не ўскочыла з зямлі сама, а паднялі яе і пасадзілі на лаву мужчынскія рукі. Сціскаючы як клешчамі яе плечы ў сваіх агромністых руках і, відаць, жадаючы яе развесяліць, каваль пачаў казаць:
- Што ты пляцеш? Што ты тут гаворыш? Ой, такая дурная, як вар'ятка! З хаты яна пойдзе! На край свету пойдзе! Ці ж бы я пусціў цябе з хаты? От, хутчэй бы развітаўся з гэтым жыццём...
У імгненне вока павісла на ягонай шыі.
- То я табе, відаць, не надта нямілая...
- Ты мне такая самая мілая, як і раней...
Пры смузе бледнага святла, якое падала на іх, зблізку паглядзелі адно аднаму ў твар. Яна ўбачыла, што ягоныя словы былі праўдай, і яе вочы высахлі ад слёз, засвяціліся, сталі зноў такія вясёлыя, шэрыя, выразныя, як і раней.
- Ой, ты, ты пляцюха! Ці ты думаеш, што я які лотр ці разбойнік, каб так ужо адразу пра ўсё забыўся і сэрца перамяніў? Ці ж гэта не ты, у чужых людзей гаруючы і людскія насмешкі церпячы, шэсць гадоў мяне чакала і дзеля мяне ад багатай гаспадаркі адмовілася?
- Але, - шапнула кабета.
- Альбо я цябе зганьбаваную ўзяў ці якую нявартую? Чыстая ты была і без ніякай плямы, як тая шклянка, вымытая ў крынічнай вадзе, свежая ты была і вясёленькая, як тая птушка, што на небе лятае...