Аднак вопратку, атрыманую ад Ульяны, за якую Павел прывёз з мястэчка прыгожае рудое цяля, Франка надзела толькі праз два тыдні пасля вяселля. Дагэтуль яна ўсё адкладвала гэтае пераапрананне і хадзіла па гразнай вясковай вуліцы і па полі ў прунэлевых чаравіках і гарадской сукенцы з фальбонкамі. Аднак цяпер не было ўжо іншага выйсця: чаравікі яе і сарочкі падзёрліся ўшчэнт, а сукенкі знішчыць да рэшты яна не хацела. Грошай, за якія яна раней купляла сабе вопратку, цяпер не атрымлівала, а што Павел будзе для яе купляць, ёй і ў галаву не прыходзіла, бо яна не прывыкла, каб хто-небудзь ёй у чым дапамагаў, і ніякіх рахункаў у адносінах з людзьмі не вяла. Наадварот, яна сама аддавала людзям, якія ёй падабаліся, усё, што мела. І цяпер таксама, хоць і ведала, што Павел зарабляе добра, а старая Марцэля нашаптала ёй, што ў хаце пад печкай схаваны гаршчок са срэбнымі рублямі, які закапаў яшчэ ягоны бацька, - Франка не разлічвала на грошы мужа і, паклаўшы ў скрынку сваю гарадскую сукенку, каб ездзіць у ёй толькі ў касцёл, апранулася нарэшце па-вясковаму. Надзеўшы грубыя скураныя чаравікі, даматканую спадніцу ў рознакаляровыя палосы, накінуўшы на зрэбную сарочку паркалёвую квяцістую хустку, Франка агледзела сябе і пачала галасіць:
- Вось я і мужычкай стала! Цяпер бы і родны бацька мяне не пазнаў, а маці, каб убачыла мяне, перавярнулася б у магіле! Вось і няма мяне! Пахавалі мяне, закапалі навекі, і не будзе больш для мяне іншага жыцця, апрача мужыцкага, якога я ніколі не ведала і не хацела ведаць!
Закрыўшы далонямі твар, яна плакала на ўсю хату. Гэты выбух роспачы пасля яе бурнай весялосці так здзівіў Паўла, што нейкую хвіліну ён стаяў на месцы, разявіўшы рот. Пасля ўсміхнуўся і махнуў рукой.
- Дзіця, дый годзе! - сказаў ён. - Невядома часам, чаго смяецца, і невядома, чаго плача! Набілі тваю галаву глупствам, а ты верыш і паўтараеш. Розуму ніхто не навучыў, а глупству рознаму навучылі. Даруй ім, Божа!.. А ты паходзіш крыху ў гэтым адзенні, прызвычаішся і зразумееш, што паміж панамі ці паміж мужыкамі жыве чалавек, а цэлая сарочка заўсёды лепшая за дзіравую.
Ён устаў, сеў побач з Франкай, абняў яе і прытуліў да сябе:
- Ну, годзе, Франка, годзе... Сціхні, супакойся... Няма чаго бедаваць!
Франка раптам перастала плакаць, прыпала да яго ўсім сваім целам і, абхапіўшы рукамі за шыю, пачала прагна цалаваць. Павел падхапіў яе на рукі, як пёрка, і падняў пад самую столь. Яго блакітныя вочы, заўсёды такія спакойныя і ясныя, успыхнулі. Шчаслівы смех Франкі і звонкія пацалункі напоўнілі хату.
Праз гадзіну яны разам сышлі на бераг Нёмана, селі ў човен і паплылі, а неўзабаве можна было бачыць, як на тым беразе ракі яны закідвалі ў ваду свае вуды.
У вёсцы даўно ўжо заўважылі, што Павел з таго часу, як ажаніўся, меней бывае на рацэ і радзей ездзіць у мястэчка і панскія двары прадаваць рыбу. Зрэшты, нікога гэта асабліва не дзівіла, бо ўсе ведалі, што, жывучы самотна і сціпла і маючы нядрэнны заробак, ён мог назапасіць крыху грошай, ды і гэты бацькаў гаршчок, закапаны пад печчу, ні для кога не быў таямніцай. Не маючы патрэбы, Павел яго дагэтуль не адкапваў. Сястру ён і без гэтага па-людску і па-бацькоўску замуж аддаў, а пасля жыў адзін, як воўк, і абыходзіўся малым. Гаршчок гэты, магчыма, хаваў на чорны дзень ці на пабудову некалі новай хаты, або пасля смерці збіраўся ахвяраваць на касцёл. Досыць таго, што бедным ён не быў, грошы ў запасе меў, дык чаго б яму, напрацаваўшыся і нагараваўшыся праз усё жыццё, і не адпачыць крыху пад старасць, узяўшы маладую жонку?
Слухаючы гэта, хлопцы з маладосці Франкі пасміхаліся:
- Ат, якая яна маладая, - казалі яны. - Павел маладзей за яе выглядае.
І сапраўды, усе бачылі, што ранейшы спакой Паўла цяпер перайшоў у няспынную гарачую радасдь. Праўда, як і раней, ён быў паважны, але з людзьмі цяпер гаварыў ахвотней і больш, а ў вачах і ўсмешцы яго заўсёды свяцілася ціхая весялосць, і таму ён выглядаў цяпер маладзейшым. Сустрэўшы яго неяк з вёдрамі на беразе ракі, старая Аўдоцця, падпёршы падбародак рукой, з цікаўнасцю спытала:
- Ну што, куме, добра табе цяпер? Ці рады, што ажаніўся, га?
Румяную, хоць ужо і старую, чарнавокую Аўдоццю ўсе ў вёсцы любілі і паважалі. Была яна, праўда, цікаўная, гаваркая, любіла ўлезці часам у чужыя справы, але вясёлая, спагадлівая, вопытная і вельмі часта патрэбная людзям. Сама яна жыла ў сына, паважанага і заможнага гаспадара. Паўла любіла і назаляла некалі сваім сватаўством. Павел таксама яе паважаў і некалькі разоў хрысціў з ёю суседскіх дзяцей.
Цяпер ён паставіў вёдры, выпрастаўся і з усмешкай адказаў:
- Добра! Ой як добра! Чаго хацеў, тое і маю, дык чаму ж мне не будзе добра?
- Дык ты, відаць, таму і не жаніўся, што хацеў мець такую, як гэта? - запытала Аўдоцця.
- Але, відаць, таму...
- Дык чаму ж ты раней маўчаў... Можа б, я табе даўно знайшла такую, - засмяялася Аўдоцця.
- Дык хіба ж я ведаў, чаго я хачу і якую хачу. А цяпер, калі знайшоў, дык і даведаўся...
- Ну, добра, дай Бог, каб заўсёды так было! - добразычліва пажадала Аўдоцця, але Павел перапыніў яе. Раней ён ніколі нікога не перапыняў, ды і да гаворкі быў неахвочы. А цяпер сэрца яго было перапоўнена радасцю, і словы нібыта самі вырываліся:
- Ведаеце, кума, усё добра: ёсць да каго ў хаце слова сказаць, ёсць з кім павесяліцца. Ды і сябра на ўсё жыццё маеш... Але найбольш я дзякую Богу за тое, што душу людскую выратаваў...
І таксама, як і Аўдоцця, падпёршы рукой падбародак, ён задуменна дадаў:
- Душу людскую ад пакут на гэтым свеце і ад пагібелі на тым выратаваць... Хіба гэта малая справа? О, божа, якая вялікая!
- Яно так, - падтрымала Аўдоцця, хоць відаць было па ёй, што не зусім разумела, аб чым ён гаворыць. - Добра, добра! Дай божа, каб было так заўсёды! - паўтарыла яна, заўважыўшы, што твар Паўла пасвятлеў.
- Ну, ну, - дзівілася яна. - Цябе, Паўлюк, нібы другі раз маці на свет нарадзіла!
Увечары Аўдоцця са смехалі расказвала аднавяскоўцам, які гэты Паўлюк шчаслівы, як задаволены жонкай, як памаладзеў.
Зрэшты, аднавяскоўцы ІІаўла, якіх спачатку вельмі цікавіла з'яўленне сярод іх зусім чужой, непадобнай да іншых, кабеты, неўзабаве пераканаліся, што ў хаце Паўла нічога надзвычайнага не адбываецца. Там было ціха, як і даўней, толькі на панадворку ў Казлюкоў часта чуўся голас і звонкі смех Франкі. Яна гаманіла з Ульянай і весела жартавала з Данілкам. На вясковай вуліцы бачылі яе рэдка, да суседзяў яна не хадзіла зусім і шмат часу праводзіла з мужам на рацэ. Цяпер яна ані не баялася вады, наадварот, з уласцівым для яе захапленнем, любіла плыць у чаўне і лавіць рыбу. І калі Павел марудзіў, збіраючыся на раку, яна хапала яго за рукі і выцягвала з хаты, прапануючы бегчы на раку навыперадкі. І заўсёды на бераг прыбягала першая. Павел быў дужы, крочыў шырока, але яна, як пёрка, лёгкая, бегала так хутка, што здавалася, ляцела, не дакранаючыся да зямлі. Яна шырока, як крылы, раскідала рукі і крычала прарэзліва і звонка, як птушка. Веславаць яна навучылася хутка, але доўга веславаць не магла, бо не хапала сілы. І ўсё ж яны часта выплывалі на раку двума чаўнамі, якія злучаліся прывязанымі да іх сецямі. Чаўны, як неразлучныя блізняты, не спяшаючыся, плылі па ціхай рацэ, сеці паміж імі, апушчаныя ў ваду, цяжэлі ад рыбы, а Франка, паволі заграбаючы вяслом ваду, з цікаўнасцю аглядала раку і берагі і прыходзіла да думкі, што рыбачыць удваіх з мужам значна лягчэй і прыемней, чым ставіць самавар, прыбіраць пакоі, прасаваць чужыя сукенкі ў цесных і душных кухнях. А паколькі ўсё, што яна адчувала, апрача яе волі і свядомасці, вылівалася наверх, яна бясконца расказвала Паўлу аб сваіх новых і радасных уражаннях.
- Вось адпачываю сабе! - казала яна. - Жыву, як каралева, і ні аб чым мне не баліць галава. Нібы мяне маці другі раз на свет нарадзіла! Нібы мяне бог перасяліў у нейкі іншы свет!
І сапраўды, гэты свет быў для яе зусім новы. Яна толькі некалькі разоў у жыцці пакідала горад і выязджала са сваімі гаспадарамі на дачу, ды і гэтыя некалькі тыдняў круцілася вакол пакояў і нічога апрача двара і бліжэйшых дрэў не бачыла. Цяпер, калі перад яе вачыма раскрыліся шырокія прасторы і краявіды, поўныя нябачаных дасюль падрабязнасцяў, усё будзіла ў ёй жывую цікаўнасць і здзіўленне. Так, не захапленне, а цікаўнасць і здзіўленне.
Захаваўшы ад мінулага, поўнага ўсялякіх прыгод і лёгкадумных пацех, пякучую прагу да ўражанняў, яна была вельмі цікаўнай да ўсяго новага - ці быў гэта сімпатычны ёй чалавек, ці хваля, якую яна бачыла ўпершыню, ці хмара, ці каляровая бліскучая забаўка.
Яна была настолькі наіўная і недасведчаная, што дзівілася ўсяму новаму гучна, непасрэдна, як дзікун або малое дзіця. Кожнаму магла здацца дзікункай гэта рухавая і шумная сярод вясковага спакою кабета, якая выхоўвалася сярод гарадскіх камяніц і не ведала нічога з таго, што нараджалася, спявала, свяціла пад бязмежным адкрытым небам. Паўлу ўсё, што дзівіла яе, было здаўна знаёмае і звыклае. Ён мог, напрыклад, за некалькі дзён наперад прадказаць надвор'е. Выйдзе, бывала, раніцай з хаты, абвядзе позіркам неба, гляне з-пад далоні на сонца, уцягне носам вецер, а пасля ўсім, каго сустрэне, кажа, каб спяшаліся парадкаваць збожжа, сена або гародніну, бо праз два-тры дні пачнуцца дажджы. Або ў дажджлівае надвор'е, калі неба яшчэ абложана цёмнымі хмарамі, а Нёман коціць пад ветрам свае цёмныя і ўспененыя хвалі, Павел прыйдзе дадому і пацешыць сонную Франку, што праз два-тры дні распагодзіцца і пацяплее. І, калі прадказанні яго здзяйсняліся, Франка, устрывожана пазіраючы на яго, пытала:
- Ці ты прарок, што ўсё наперад ведаеш?
Павел задаволена смяяўся.
- Я не прарок, я рыбак, - адказваў. - А які быў бы з мяне рыбак, каб я не ведаў, калі трэба на раку выязджаць, а калі не трэба, калі перашкоды ў рабоце будуць, а калі не будуць.
Ён добра ведаў, з якой хмары дождж палье, якая спакойна праплыве над зямлёй, а якая прынясе навальніцу або знішчыць градам пасевы. Ён ведаў, дзе вада ў Нёмане глыбокая, а дзе мелкая, у якім месцы дно ракі камяністае, а ў якім услана пяском або доўгімі густымі водарасцямі. Ён ведаў, дзе ловяцца лепшыя печкуры і плоткі, дзе жывуць шчупакі, ля якіх берагоў на падводных каменнях і імхах водзяцца ракі, у якую пару года і дня і на якую прынаду рыба ідзе лепш. Па сіле плёскату і шырыні кругоў на паверхні вады ён вызначаў, якая рыба выскачыла на паверхню, а па напрамку, вышыні і хуткасці хваль адгадваў, ці ўдалая будзе сёння лоўля. Усё гэта ён расказваў Францы, і, калі тое, што ён гаварыў, збывалася, Франку ахопліваў забабонны жах.
- Ці не вядзьмар ты часам? - пыталася яна, а Павел усміхаўся.
- Не вядзьмар я, але гэта рака ўсё жыццё была маёй жонкай. Іншай я не меў і не хацеў, пакуль не спаткаў цябе.
Весела было Францы на рацэ з мужам, не сумавала яна і тады, калі заставалася часам у хаце адна. Прыходзіла тады да яе жабрачка Марцэля, якая ў гэтым годзе ў Казлюкоў займала кут, і расказвала розныя цікавыя гісторыі. Калі яна ўпершыню прыйшла неяк перад полуднем у хату Паўла, босая, грузная і гарбатая ад лахманоў, у якія была апранута, Франка яшчэ ляжала ў пасцелі, пазяхаючы і праціраючы вочы. Марцэлю яна бачыла не раз і на прывітанне яе прыязна кіўнула галавой. Шырокі твар Марцэлі, белы, нібы крэйда, быў пакрыты глыбокімі маршчынамі, з-пад бруднай анучы, якая замяняла ёй хустку, звісалі сівыя пасмы валасоў. Нягледзячы на свае не менш як семдзесят гадоў, Марцэля была яшчэ даволі рухавая. Хадзіла яна, праўда, павольна і цяжка, але гаварыла шмат, і малыя вочкі яе з-пад набрынялых павек глядзелі цікаўна і жыва.
Абапершыся на свой кій, Марцэля спынілася ля парога і адразу загаманіла сваім ахрыплым, рыпучым, як піла, голасам:
- А-а! Дык вы яшчэ не ўставалі, міленькая мая? Людзі даўно ўжо адпалуднавалі і зноў у поле пайшлі. Ды ў вас, я бачу, у печы паліцца, страва гатуецца і ў хаце прыбрана! А хто ж гэта вам вады прынёс, калі вы да гэтай пары спалі?
- Муж, - сеўшы на пасцелі і ляніва аглядаючы свае ногі, адказала Франка. - У мястэчка сёння рыбу павёз, а перад гэтым вады прынёс, у печы запаліў і абед паставіў.
- Бач, які добры з яго чалавек! - здзівілася жабрачка і бліжэй падышла да гаспадыні, якая, усунуўшы ногі ў чаравікі і пазяхаючы, завязвала на сабе даматканую спадніцу. Марцэля паклала на кій рукі, скура якіх нагадвала кару дрэва, і, працінаючы гаспадыню вачыма, лісліва працягвала:
- Але ж ты, мая міленькая, прыгожая, ой, прыгожая! Не дзіва, што твой свету за табой не бачыць. Божа мой, Божа! Ножкі ў цябе бялейшыя, чым у іншых твар, а вочкі, нібы пацеркі, блішчаць. А тонкая, нібы паненка ў гарсэце.
- А хіба ты бачыла калі-небудзь гарсэт? - засмяялася Франка, дрыжучы ўсім целам. У хаце было цёпла, але гэтыя дрыжыкі вось ужо некалькі год даймалі яе кожную раніцу, калі яна ўставала з ложка.
Яна пазяхнула і прысела да агню, акрылася хусткай, а жабрачку папрасіла сесці на лаве. Ліслівыя пахвалы жабрачкі, відаць, спадабаліся Францы. Марцэля села ля сцяны насупраць агню, зноў абаперлася на кій і, адкрываючы ў шырокай усмешцы бяззубыя дзёсны, пачала:
- Пытаеш, ці бачыла я гарсэт? Мой Божа! Чаго я толькі на свеце не бачыла! Колькі багацця, колькі пекнаты! Усё бачыла, усё чула, усё ведаю... Усю сваю маладосць у панскіх дварах служыла... А цяпер вось ужо гадоў пятнаццаць як з кіем па шырокім свеце цягаюся.
Франка жыва павярнулася да Марцэлі, вочы яе заблішчалі.
- У панскіх дварах служыла? - усклікнула яна. - А я думала, што ты такая самая простая сялянка, як усе тут.