Яна адбегла ад паркана, а Ўльяна, пачырванеўшы ад абурэння, кінула ёй услед:
- А ты хамамі нас не абзывай! Якое маеш права вытыкаць нам тое хамства, калі сама была горшая за хамку?
Значэнне апошніх слоў Ульяне падказалі здагадкі Аўдоцці і расказы Марцэлі пасля кожнага яе візіту да Франкі.
Гэта была першая сварка паміж Ульянай і Франкай, якая хутка забылася. Ульяна не хацела псаваць адносін з братам, якога любіла і ад якога сёе-тое ім перападала. Ён і абаранкаў дзецям з мястэчка прывозіў, і частку свайго агарода аддаваў пад бульбу або каноплі, і на падаткі ці якую іншую пільную патрэбу грошы пазычаў.
А Піліп памятаў не толькі пра гэтыя дробныя паслугі швагра, але і пра бацькоўскі гаршчок, закапаны пад Паўлавай печчу. Даведаўшыся пра сварку Ўльяны з Франкай, ён накрычаў на жонку так, як ніколі дасюль не крычаў, і загадаў памірыцца з братавай. Ульяне лёгка ўдалося гэта зрабіць, бо варта было загаварыць з Франкай, як тая адказала ёй весела, без усялякай крыўды, а ўвечары прыбегла да Казлюкоў і, застаўшы там некалькі суседак, нагаварыла ім такіх цудаў, што тыя ажно раты паразяўлялі ад здзіўлення і да самай раніцы гатовы былі слухаць яе балбатню, як самую цудоўную казку.
Усю зіму Франка такім чынам забаўляла суседзяў, якія па вечарах збіраліся ў хаце Казлюкоў. Цікавае гэта было відовішча. У хату, асветленую палаючым на камінку агнём ды лямпай, што стаяла на стале, сыходзіліся мужчыны ў світках або кажухах і кабеты ў сініх суконных каптанах. Мужчыны вязалі сеці, стругалі зубы для бараны, напраўлялі бочачкі і вёдры або проста палілі свае люлькі ці цыгаркі. Жанчыны пралі на калаўротах або гушкалі і кармілі грудзьмі малых. Усе сядзелі на лаўках і тапчанах уздоўж сцен або перад агнём. Францы было нязручна сядзець на вузкай і цвёрдай лаве, і яна, прыхіліўшыся плячыма да сцяны, выцягвала ногі на табурэтку і займала позу асобы, якая бесклапотна выцягнулася на шэзлонгу. Панчохі ў будныя дні яна не насіла, і з-пад саматканай спадніцы выглядвалі яе голыя ногі ў грубых чаравіках. На ёй, як і на іншых кабетах, быў сіні каптан, а на галаве паркалёвая хустка. Але адзенне гэта выглядала на ёй маскарадным убраннем. Чорныя, як вароніна крыло, кучаравыя валасы, выбіваліся з-пад квяцістай хусткі, ападалі на лоб і шыю, упрыгожаную нізкаю пацерак, якіх тут ніхто не насіў. У вушах таксама свяціліся танныя завушніцы. Маленькія і, у параўнанні з рукамі ўсіх прысутных, белыя рукі яе былі ўвесь час у няспынным і неспакойным руху, а худы і прывялы твар, звычайна жаўтавата-бледны, палаў ліхаманкавым румянцам, які тут бачылі хіба толькі ў людзей, што ляжалі ў гарачцы. Ды і байкі Франкі здаваліся прысутным нейкімі ліхаманкавымі снамі, аднак былі яны такія цікавыя, што ў тую зіму на вечарніцах у Казлюкоў не заставалася часу для звычайных песень і казак. Гэтыя змалку вядомыя людзям казкі не ішлі ні ў якое параўнанне з апавяданнямі пра тэатральныя прадстаўленні, якія Франка глядзела ў духаце і цеснаце галёркі, пра маскарады з пачварнымі або смешнымі маскамі, пра балы, якія наладжвалі яе даўнія гаспадары, пра вясёлыя гулянкі ў загарадных парках, з каруселямі, гушкалкамі, чортавымі коламі. Расказвала Франка і пра ўсялякія страшныя злачынствы, самагубствы, любоўныя гісторыі, сваркі і розныя смешныя і жахлівыя падзеі, якія яна памятала і прагна ўбірала ў сябе амаль змалку.
Сярод яе слухачоў былі такія, асабліва жанчыны, якія, апрача сваёй роднай і некалькі падобных да яе суседніх вёсак, ніякіх іншых месцаў ніколі не бачылі. Некаторыя, праўда, у горад, дзе жыла Франка, ездзілі не раз, але апрача базараў і касцёлаў нідзе не бывалі. Іншыя, як, напрыклад, прыгожы і смелы Аляксей Мікула, які перарабіў пад фрак сваю світку, лічылі сябе людзьмі бывалымі і, слухаючы Франку, сцвярджальна ківалі галовамі, але яны не менш, чым іншыя, захапляліся яе апавяданнямі. У нізкай і душнай хаце, у цеснаце, людзі слухалі Франку. Адны - разявіўшы ад здзіўлення рот, другія - насмешліва ці задуменна ўсміхаючыся. Час ад часу ў хаце чуліся воклічы здзіўлення, абурэння, жаху або весялосці. Божа ж мой, Божа, колькі ўсялякага багацця на свеце, як таго смецця ў хаце, калі не падмятаць яе тыдзень. Вось як гуляюць і грашаць людзі па гарадах! Хіба яны ніколі нічога не робяць, што ўсё гэта ім да галавы лезе? І як яны Бога не баяцца, як не саромеюцца? Чалавек у вёсцы можа сто гадоў пражыць у працы ды клопатах і яму ніколі не прыйдзе ў галаву, што на свеце ёсць такія цуды, багацце, пекната і такія грахі.
Ой і грахі! Яны больш за ўсё абуралі і бянтэжылі людзей. І не таму, што чалавек у вёсцы ніколі Бога не зневажаў, асабліва п'яны, сякі-такі грэх на душу не ўзяў. Але гэткае марнаванне дароў божых, распуста, сваркі, забойствы, пра якія расказвае Франка, - гэта ўжо сапраўднае пекла! Часамі ў руках кабет спыняліся верацёны, а мужчыны апускалі сякеры і гэблікі, і ў звонкі і прарэзлівы голас Франкі, нібы парыў ветру, урываліся глухія ўздыхі. Аўдоцця, шырока вылупіўшы свае чорныя разумныя вочкі, праводзіла па твары зморшчанай, але яшчэ моцнай рукой і шаптала сіпатым ад хвалявання голасам, у якім адчувалася збянтэжанасць:
- У імя Айца і Сына і Святога Духа...
Адна толькі Марцэля, якая сядзела ля ног Франкі, адчувала сябе цудоўна. Асветленая чырвоным святлом, якое падала ад печы, яе цяжкая квадратная постаць нагадвала кучу лахманоў, з якой высоўвалася абкручаная анучай галава з разяўленым у шырокай усмешцы бяззубым ротам. У хітрых выцвілых вачах на ўзараным маршчынамі твары ўспыхвалі мігатлівыя агеньчыкі, набрынялыя павекі сцвярджальна моргалі, хрыпаты, падобны да рыпення пілы, голас час ад часу абвяшчаў:
- Але! Гэта ж праўда! Усё - праўда!
Толькі адна яна з прысутных бачыла, чула, зведала ўсё тое, аб чым казала Франка. Яны абедзве былі істотамі іншага роду і свету, закінутымі сюды, у свет грубых, цёмных, наіўных людзей.
Толькі старэйшая з іх была ўжо зусім лядашчая, жыла з ласкі гэтых людзей і не адважвалася расказваць ім аб сваіх прыгодах, а малодшая, фанабэрыстая і заўсёды неўтаймаваная, рабіла гэта з адчуваннем сваёй перавагі над прысутнымі. Яна не магла б назваць гэтае пачуццё, не ведала такіх слоў, як «разумовая перавага», але пачуццё гэта яе вельмі цешыла і павялічвала яе пагарду да «мужыкоў», сярод якіх жыла. Вярнуўшыся з вечарніцы дадому, яна заходзілася ад смеху.
- Вось дурныя хамы! Вось быдла! Я ім пляту пра самыя звычайныя рэчы, а яны раты разяўляюць і дзівяцца, нібы ім самога пана бога або д'ябла паказваюць. Я сярод іх як каралева сярод пастухоў. Але нічога, затое весела! Часамі мне здаецца, што я гляджу ў тэатры камедыю або сама граю тую камедыю. Вось цёмны народ! Вось быдла! Самы апошні дурань у горадзе разумнейшы за іх. Ім толькі свінней пасвіць!
Расказы Франкі ў хаце сястры і вясёлыя кпіны над мужыцкай цемрай і дурнотай Павел слухаў у панурым маўчанні. Ён чуў ад людзей, што недзе на свеце ёсць жыццё багатае, раскошнае, але лічыў яго для сябе недасягальным і непажаданым і ніколі не думаў пра яго. Беднасці ён не ведаў, але і раскошы ніколі не зазнаў. Жытні хлеб ніколі не здаваўся яму горкім, а да прысмакаў яго не цягнула. І калі Франка пачынала апавядаць яму пра цудоўныя, залітыя яркімі агнямі залы, пра смачныя абеды, дарагія ўбранні, Павел слухаў яе абыякава і, махнуўшы рукой, прыгадваў старую сялянскую прыказку:
- Звычайная рэч! Бог з людзьмі робіць ігрыска, аднаго ўзнясе высока, а другога кіне нізка.
Іншая рэч, калі Франка расказвала яму пра гулянкі, злачынствы, сваркі, пра ўсё тое, што ён азначыў адным словам: грэх. Слухаць гэта Паўлу было так прыкра, што ён круціўся на лаве і крактаў як ад болю або, абапёршыся локцямі на калені і засланіўшы далонямі твар, у глыбокім роздуме ківаўся з боку ў бок і часамі праз зубы цадзіў:
- Паганае жыццё, грэшнае! Каб яно скрозь зямлю правалілася!..
Часамі, калі ён слухаў Франку, у яго ўяўленні паўставалі дзівосныя карціны. Калі яна ўспамінала, як весела гуляюць людзі на загарадных каруселях, танцуюць да раніцы і якія на тых гулянках узнікаюць бойкі, п'янства, хваробы, раманы, перад вачыма Паўла паўставала раптам чыстая і ціхая блакітная вада, такая, якая бывае ў Нёмане ў яснае надвор'е, а над ёю або ружовая паласа світанку, або пушыстыя, падобныя на статак авечак, аблокі, або чародкі ластавак, якія бясконца кружацца над гарлачыкамі. А часамі яму раптам чулася буркаванне галубоў над самым вухам, або як аднастайна і лагодна спявалі хвалі. Тады ён узнімаў галаву, і маршчыны на яго сумным і стомленым твары рабіліся глыбейшымі. І калі Франка, вярнуўшыся разам з ім у хату, пачынала смяяцца з мужыцкай дурноты, ён не спрачаўся з ёю, не сварыўся, а толькі прасіў замаўчаць.
- Ну, годзе ўжо! - казаў. - Лепш бы ты зусім забылася пра тое, што было раней, пакуль ты не ўвайшла ў маю хату. Ой, ніхто не навучыў цябе розуму, а глупствам розным так набілі тваю галаву, што ты яго дасюль ніяк забыцца не можаш. Можа, Бог дасць, калі-небудзь забудзеш!
Калі Франка пачынала істэрычна рагатаць, ён супакойваў яе зусім так, як тады, калі яна плакала: садзіў яе побач з сабой, абдымаў і лагодна, па- бацькоўску казаў:
- Ну, годзе ўжо, годзе, дзіцятка!
Ён не спрачаўся, не злаваў, нічым яе не дапякаў, але не выносіў частых вечарніц, дзе Франка адчувала сябе каралеўнай. Асабліва з таго часу, калі яму раптам здалося, што яна заляцаецца да Аляксея Мікулы, самага прыгожага і смелага мужчыны ў вёсцы. Аляксей, хоць і быў некалькі гадоў жанаты і з жонкаю жыў добра, любіў яшчэ часам пацягацца за дзяўчатамі і маладымі кабетамі, вядома, не ўсур'ёз, а проста каб даказаць, які ён зух. Да Франкі, між іншым, ён і не думаў заляцацца, наадварот, часта жартаваў з яе, казаў ёй у вочы, што яна ўжо старая і што перад ім ёй няма чаго выхваляцца сваёй гарадской мудрасцю, таму што ён ведае горад яшчэ больш за яе. Але Францы Аляксей здаваўся адзіным чалавекам у вёсцы, які нагадваў ёй даўніх знаёмых і прыяцеляў. Па сваёй звычцы гаварыць усё, што ёй прыходзіла ў галаву, адкрыта, яна казала, што ёй падабаецца яго гордая пастава і сінія вочы. А аднаго разу, калі Аляксей з яе жартаваў, яна кінула яму ў твар жменю сушаных вішняў, другім жа разам ускочыла раптам з месца, села побач з ім і, ззяючы белымі зубамі і ўстрэсваючы чорнымі кучаравінкамі, якія выбіваліся з-пад яе хусцінкі, зазірнула яму ў твар. У гэты вечар, выходзячы з хаты Казлюкоў, Павел так моцна схапіў Франку за руку, што яна ажно ўскрыкнула ад болю і пачала прасіць, каб пусціў яе, але ён яшчэ мацней сціснуў яе далонь і, не звяртаючы ўвагі на яе скаргі і спробу вырвацца, пацягнуў дадому. Увайшоўшы ў хату, ён зачыніў дзверы, запаліў лямпу і, моцна сціснуўшы ўжо абедзве яе далоні, запытаў:
- Ты прысягала?
Франка ніколі не думала, што вочы Паўла могуць палымнець такім агнём, а прыглушаны голас гучаць так грозна. Забыўшыся на боль у далонях, яна моўчкі, з цікаўнасцю ўглядалася ў яго.
- Прысягала? - запытаў ён зноў.
- Ну, і што з таго? - паспрабавала быць дзёрзкай Франка.
- Адказвай... Хутчэй, хутчэй... Адказвай! Прысягала? - Дзве сінія жылы набраклі на яго звычайна такім пагодлівым ілбе, а вочы пацямнелі і нечым чорным пазіралі з глыбіні. Але Франка не спалохалася. Яна адчула раптам, як у ёй ажывае страсць да яго, якая ў апошні час пачала астываць. Павел падабаўся ёй, вельмі падабаўся ў гэтым зусім незвычайным выглядзе. Было ў ім нешта новае, цікавае: нейкая сіла, якая яе пакарала, палкасць, якая агнём прабягала па жылах. З воклічам любві, са словамі пяшчоты яна кінулася Паўлу на шыю і прыпала вуснамі да яго вуснаў. А ён, як і тады, у цёмным сасонніку ля магільнага крыжа, схапіў яе ў абдымкі і прыпаў да яе, як п'яніца да чаркі. І толькі пасля доўгай хвіліны маўчання запытаў:
- А граху ў цябе ў думках не было? У Аляксея не закахалася, га?
- Хай гэтага хама чэрці возьмуць! Патрэбны ён мне, як леташні снег! Толькі цябе аднаго я кахаю, ты мой міленькі, даражэнькі, залаты, сярэбраны, брыльянтавы!
Павел супакоіўся: ён ведаў, што яна ніколі не хлусіць, не хавае сваіх пачуццяў і думак. Гэтым разам Франка таксама не хлусіла. Да Аляксея, які быў прыгажэйшы і больш свецкі за іншых мужчын, яна пачынала заляцацца па сваёй старой звычцы, ад жадання пакараць. Калі нават яе цягнула да яго, дык цяпер, пасля адноўленай страсці да Паўла, цяга гэта адразу згасла. На вечарніцы пасля таго Франка нейкі час зусім не хадзіла і некалькі разоў сама падмяла хату і зварыла абед. Толькі хадзіць па ваду і даіць карову яна ніяк не хацела. Ды Павел і не настойваў, а на адмову яе паблажліва казаў:
- Ну, ну, глупства! Хай будзе па-твойму, абы табе добра было і абы ты сама была добрая.
Аднойчы ён звярнуўся да Франкі з просьбай, якая вельмі яе ўразіла. Было гэта ў нядзелю, калі тая вярнулася з касцёла. У касцёл, які знаходзіўся ў суседнім мястэчку, Франка ездзіла вельмі часта то з мужам, то з Піліпам і Ўльянай, то лісліва напрошвалася на воз якога суседа. Хоць мястэчка гэта было малое, але ўсё ж не вёска, і яе вельмі цягнула туды. У часе набажэнства можна было паглядзець на людзей, якія сабраліся ў касцёле, пасля пахадзіць па лаўках, паглядзець на тавары, пасмяяцца з чаго-небудзь, пачуць што цікавае або смешнае. Збіраючыся ў мястэчка, яна апраналася па-гарадскому, брала ў рукі малітоўнік, пухлы ад святых абразкоў і віншавальных паштовак, атрыманых некалі на імяніны. Гарадская вопратка нікога тут не дзівіла, а на малітоўнік многія пазіралі з цікавасцю і павагай. Нават Ульяна рабілася больш ветлівай да братавай, якая побач з ёю сядзела на возе, а позірк Піліпа, затрымліваючыся часам на чорнай вокладцы кніжкі, рабіўся больш задумлівы і паважны. Угледзеўшы яго першы раз у руках Франкі, Аўдоцця пляснула ў далоні і ўсклікнула:
- Вось шчаслівая! Вялікую ласку аказаў табе Бог, што па кніжцы хваліць яго можаш!
І нават Аляксей, калі аднойчы разам са сваёй жонкай вёз Франку ў касцёл, убачыўшы малітоўнік, прыціх, перастаў жартаваць з Франкі і, у знак павагі да яе, падклаў больш сена ў тое месца на возе, на якім яна мелася сесці. Аднак нікога гэта кніжачка не вабіла і не цікавіла так, як Паўла. Беручы яе ў рукі, ён заўсёды дзьмухаў на яе з усіх бакоў, кончыкамі пальцаў выціраў з яе рэшткі пылу, а пасля, сеўшы на лаве, паволі, асцярожна разгортваў у розных месцах яе, водзячы позіркам па друкаваных радках, то шчасліва ўсміхаючыся, то моўчкі ківаючы галавой. Ён гатоў быў гадзінамі ўглядацца ў старонкі малітоўніка, а пасля, глыбока ўздыхнуўшы, асцярожна клаў кніжку на самае пачэснае месца ў хаце - на чырвоную альховую шафку паміж лямпай і ззяючым бляшаным самаварам.
Аднаго разу, калі Франка вярнулася з касцёла і, як заўсёды нядбайна кінуўшы на стол малітоўнік, пачала са шчэбетам і смехам кружыцца па хаце, Павел, не адрываючы ад кніжкі позірку, прамовіў:
- Франка... Ведаеш, Франка, я даўно ўжо хачу аб нечым цябе папрасіць.
Франка была ў цудоўным настроі, бо сёння раніцай, калі яна круцілася на рынку, нейкі пан у прыгожым футры, відаць, пісар з суседняга маёнтка, паказваючы на яе другому, сказаў: «Вось прыгожая, шэльма!» А гэты другі, пажылы, - напэўна, аканом, кіўнуў галавой: «А нічога сабе круцёлка!» Кароткая гэта размова вельмі ўзрадавала Франку. У дадатак, на дванаццаць грошай, якія засталіся ад куплі круп і солі, яна купіла сабе карамелек і цяпер, скруціўшыся, што котка на лаве, грызла іх, як вавёрка. На словы Паўла яна адказала ветліва і пяшчотна:
- Для цябе, Паўлючок, я гатова ўсё на свеце зрабіць!
- Ну, калі ты такая добрая, дык зрабі ласку і навучы мяне чытаць.
Пачуўшы гэта, Франка спачатку аслупянела ад здзіўлення, а пасля зрабілася вельмі паважнай. Вось што значыць паходзіць з добрага роду! Калі б яна паходзіла з мужыкоў, хіба ўмела б яна чытаць! Добра. Чаму не? Навучыць яна Паўла чытаць. Вялікая гэта рэч! У дамах сваіх даўнейшых паноў яна бачыла такіх гувернантак, у якіх у галовах было меней розуму, чым ў яе мезенцу, аднак жа яны вучылі. Толькі для гэтага трэба мець буквар. Буквар Павел меўся папрасіць у аднаго знаёмага чалавека і, пачырванеўшы ад хваляваннпя, пачаў настойваць, каб Франка тым часам паказвала яму літары па малітоўніку.
- Пакажы, Франка. Пакажы хоць па малітоўніку! Я так доўга чакаў гэтага шчасця.
Яна зноў здзівілася. Якое ж гэта шчасце - умець чытаць? Але Павел сказаў ёй, што нікому ў жыцці так не зайздросціў, як тым, хто можа ў касцёле па кніжцы маліцца, а ў хаце, калі ёсць час, розныя цікавыя гісторыі чытаць. Бадзяцца па свеце ён ніколі не любіў, а таму амаль нічога не ведае, што робіцца там, за гарамі, за лясамі, а ведаць хочацца. У кніжках пра ўсё гэта напісана. Калі яны з нябожчыкам бацькам працавалі яшчэ ў панскіх маёнтках, ён бачыў шмат кніжак і людзей, якія чыталі іх уголас. У адным маёнтку ўпраўляючы чытаў часам уголас сваёй жонцы. А аканомка, калі была ў добрым гуморы, дык у нядзелю ці свята якое клікала да сябе ў пакой і ўголас з розных кніжак чытала. Ён чуў, як чыталі ўголас паненкі, залазіў пад ганак, на якім яны сядзелі, і слухаў. Ён часта марыў, як бы гэта самому навучыцца чытаць, але не было каму навучыць яго. У іх весцы толькі два чалавекі ўмеюць чытаць, але няма ў іх ні часу, ні ахвоты вучыць іншых. Затое цяпер разам з жонкай прыйшло ў яго хату гэта шчасце! Яна навучыць яго як след маліцца, выведзе з цемры да святла. А можа, ён, калі навучыцца чытаць, будзе лепшым, бо Павел чуў, што ў кніжках пішуць, якім чынам душа чалавечая можа ачысціцца ад граху і стаць белай, як голуб.
- Глупства душа, глупства голуб! - ускочыўшы з лаўкі, усклікнула Франка. - Але што ў кніжках розныя цікавыя гісторыі апісваюць - гэта праўда.
Яна сама любіла часам пачытаць. У некаторых яе паноў было шмат кніжак, яна іх брала і чытала ўночы, лежачы ў ложку, а ў святочныя дні з кім-небудзь са сваіх гасцей у гардэробнай або ў кухні. Адну з гэтых прачытаных гісторый Франка пачала расказваць Паўлу. Чытала яе і памятае так, нібы гэта было ўчора. Чытала з адным лёкаем, якога ў той час кахала. Раман гэты быў поўны незвычайных і страшных прыгод. У ім дзейнічалі забойцы, прастытуткі, падкідышы, вельмі добрыя княгіні і высакародныя графы. Франка расказвала цікава, суправаджала свае словы жэстамі і мімікай, аддаючы асаблівую перавагу любоўным прыгодам і злачынствам. Ад захаплення ў яе палалі вочы і ўздрыгвалі мускулы твару. Дык вось на што яна скарыстала сваё ўменне чытаць! І хоць Павел далёка не ўсё ў гэтай, на думку Франкі, цікавай гісторыі зразумеў, а ў нечым яна нават спалохала яго, аднак ад думкі навучыцца чытаць не адступіўся. Зіма была суровая, і на рацэ, скаванай ільдом, рыбакам работы было мала. Вольнага часу ў ІІаўла цяпер было даволі, і ён штодзень то пасля полудня, то ўвечары прасіў Франку, каб яна вучыла яго чытаць. Спачатку тая рабіла гэта ахвотна. Ля маленькага акенца, за якім стаяў заснежаны сад і калела акрытая інеем самотная груша, у слабым зімовым святле за сасновым, старанна выцертым Паўлам сталом сядзелі над разгорнутай кніжкай ці букваром муж і жонка. У гэтыя хвіліны высокі і дужы саракагадовы мужчына ператвараўся ў пакорнага, баязлівага хлапчука. Сагнуўшыся ледзь не ўдвая над сталом і амаль дакранаючыся тварам да старонак, ён так напружана ўглядаўся ў літары, на якія кончыкам пальца паказвала Франка, што здавалася, вочы яго вось-вось выскачаць з-пад шырока расплюшчаных павекаў. Твар яго ў гэтыя хвіліны выглядаў зусім інакш: бровы ўзнімаліся высока ўгару, лоб праразалі дзве глыбокія маршчыны, губы выпіналіся. Калі ён пачаў ужо адрозніваць першыя літары алфавіта і манатонна, паволі вымаўляў: «А... Б... Ц...», гукі яго голасу былі падобныя да стогнаў, якія з цяжкасцю вырываліся з грудзей. Нялёгка яму было адрозніваць гэтыя дробныя чорныя знакі, дасюль зусім незнаёмыя яго вачам, і мозг яго вельмі марудна спраўляўся з гэтай чужой для яго работай.
- Гм... га...
Над кожнай новай літарай ён доўга сядзеў моўчкі і моршчыў узмакрэлы лоб. Нялёгка яму было адрозніць яе ад іншых. Нарэшце паціху і нерашуча вымаўляў:
- Л...
Франка нецярпліва круцілася на табурэце, калі муж доўга сядзеў над новай літарай, нарэшце ўскаквала з месца і крычала: