Сеўшы ля акна, ён пачаў пры святле лямпы папраўляць невад, які быў папсаваны ў часе апошняй рыбалкі. Сталёвы пруток жвава мільгаў у яго пальцах, калі ён старанна і спрытна парваныя вочкі сеці замяняў новымі. З вялікага клубка, што ляжаў ля ног, ён адмотваў шнур, працягваў яго скрозь вочкі, сцягваў іх, і здавалася, што целам і душой быў захоплены гэтай работай. Але часам бывае так, што душа чалавека няспынна чуе нейкі шэпт, які не сціхае ні ў часе яды, ні ў часе працы, ні ў цішыні, ні ў шуме. Не, гэты шэпт не перашкаджае жыць чалавеку яго звычайным жыццём, не замінае ўсім органам цела выконваць уласцівыя ім дзеянні, але з'яўляецца нібы другім жыццём, яшчэ адным патаемна дзейнічаючым органам існавання. Павел спакойна павячэраў, а пасля так захапіўся сваім заняткам, што гучнае яго сапенне напоўніла ўсю хату. Але раптам ён узняў галаву і пачаў пільна да нечага прыслухоўвацца. Гэта забрахаў жоўты калматы Курта на двары Казлюкоў. На каго ён можа брахаць у гэты позні час? Ці не пачуюцца разам з яго брэхам крокі кабеты, нясмелай, стомленай, азяблай? Не, Курта яшчэ некалькі разоў гаўкнуў сваім старэчым хрыплым голасам і заціх. Ніякіх крокаў не было чутно. У пальцах Паўла зноў замільгаў пруток. За яго плячыма, у куце хаты, заскрэбліся мышы. Ён азірнуўся і ўбачыў малое спрытнае мышаня, якое з хуткасцю маланкі прабегла пад сцяной. Павел добразычліва ўсміхнуўся і паківаў галавой:
- Вось дурніца, чаго яна баіцца? Прыйшла б да мяне, дык я ёй бы хлеба накрышыў.
У сенцах раптам зарыпелі дзверы. Павел прыслухаўся. Можа, нехта ўвайшоў у сенцы, стаіць ля парога і не адважваецца ўвайсці ў хату, стаіць у цемры і дрыжыць ад прамоклай адзежы і страху? Паклаўшы сеці з прутком на лаву, Павел устаў і з лямпай у руцэ выйшаў у сенцы. Малая лямпа асвятліла сенцы, лесвіцу, што стаяла ля сцяны, скрыню, у якой ён захоўваў у вадзе рыбу, вядро з вадой, бочачку з кіслай капустай. Нікога ў сенцах не было. Павел падышоў да прыадчыненых дзвярэй. Відаць, калі зайшоў у хату, ён не зашчапіў іх як след, і вецер адчыніў іх. А можа, не вецер? Можа, гэта нехта хацеў увайсці ў хату, але, не ведаючы, як яго сустрэнуць, не ўвайшоў і стаіць цяпер ля сцяны пад дажджом? Павел паставіў лямпу ў сенцах на земляную падлогу, выйшаў з хаты і павольна, агледзеў, абышоў яе наўкол. Прайшоў нават па садзе і двары, выйшаў за вароты і паглядзеў у цемру, якая хавала ад вачэй палі і дарогі. Нідзе нікога. Толькі стары Курта, нават у цемры пазнаўшы яго, пераскочыў нізкі паркан і халодным языком лізнуў яго руку. Павел пагладзіў яго калматую галаву і разам з ім вярнуўся ў хату. Лямпу ён зноў паставіў на акенца і хацеў ужо ўзяцца за работу, калі зноў нешта халоднае і калматае абцёрлася аб яго руку. Курта, узняўшы галаву, глядзеў на яго разумнымі, сумнымі, умольнымі вачыма галоднай, азяблай жывёліны.
- Бедны ты, бедны!
Павел узяў лусту хлеба і, кінуўшы яе сабаку, задаволена глядзеў, як ён есць, а пасля лагодна, але рашуча загадаў яму выйсці з хаты. Бедная жывёліна! Холадна ёй на дажджы і ветры, але што рабіць? На двары мусіць начаваць, вартаваць ад зладзеяў хату, хлеў, свіран, каб гаспадары спалі спакойна.
- У кожнай жывой істоты свая крыўда, сваё гора. Чаму гэта так? Хто яго ведае?
Падпёршы далонню бараду, Павел доўга думаў над гэтым пытаннем. А па сутнасці, ён думаў пра бяздонную чорную загадку ўсеагульнага цярпення свету, толькі разабрацца ў сваіх думках, выразіць іх словамі не мог.
Усе асеннія ночы на акне Паўла, запацелым ад туману або дажджу, дапазна гарэла лямпа. З дарогі і сцяжынак, якія пераразалі мокрыя цёмныя палі, далёка відаць быў трапяткі маленькі агеньчык. У вёсцы гэты агеньчык бачылі хлопцы і дзяўчаты, ідучы да Казлюкоў на вечарніцы, але не звярталі на яго ўвагі. Лёс Паўла перастаў цікавіць аднавяскоўцаў з таго часу, як ён зноў стаў спакойны і пачаў жыць па-даўняму. Нават Ульяна і Піліп рэдка заглядвалі да яго. Яны былі заняты сваімі справамі, а калі не працавалі, спалі або гутарылі з суседзямі. Але дзяўчаты, якія ішлі са сваімі прасніцамі да Казлюкоў карацейшай дарогай - паўз хату Паўла, і хлопцы, якія хаваліся за рогам хаты або за парканам, каб іх напалохаць, не раз чулі з-за акна, у якім цьмяна свяціўся агеньчык, дзіўныя гукі, хутчэй, манатонны гук, падобны да мармытання. Нарэшце Данілка, які быў смялейшы і цікаўнейшы за іншых, падкраўся аднойчы пад акно, зазірнуў у хату, а пасля паведаміў усім у хаце Казлюкоў, што дзядзька Павел сядзіць і чытае.
- Далібог, чытае! - прысягаў ён, удараючы сябе ў грудзі. - З кніжкі чытае.
Зрэшты, мала хто здзівіўся гэтаму, бо людзі ў вёсцы ўжо ведалі, што жонка навучыла Паўла чытаць.
- Ой, жонка! Каб гэтакіх жонак на свеце не было! - плюнуўшы і пачырванеўшы, сказала Ўльяна.
- Толькі ўсёй і карысці ад гэтай яго жоначкі, што чытаць навучыўся, - зарагатаўшы, сказаў Аляксей. Але па сініх яго вачах было відаць, што ён крыху зайздросціць Паўлу. Ой як бы ганарыўся ён, як верхаводзіў бы ў вёсцы, каб умеў чытаць!
І сапраўды, доўгія зімовыя вечары Павел праводзіў над кнігай. Што ён чытаў і як, гэтага, апрача яго самога, мышэй, якія ўсё смялей і часцей бегалі па хаце, ды старога Курты, які часамі, скруціўшыся брудна-жоўтым клубком ля яго ног, гадзіну-другую адсыпаўся ў цяпле, не ведаў ніхто.
А пачалося гэта так. Неяк снежаньскім надвячоркам Павел вярнуўся дадому стомлены і змерзлы, бо ўвесь дзень разам з Данілкам яны рабілі на рацэ жалезнымі ламамі палонкі і запускалі ў іх сеці. Ужо некалькі такіх палонак было зроблена, але ўсё дарэмна. Павел думаў аб тым, што заўтра яму не будзе з чым ехаць у мястэчка да таго купца, які звычайна купляў у яго гуртам рыбу і ўжо сам адсылаў яе ў бліжэйшы горад. Ды гэта не вельмі засмучала яго.
- Бяда невялікая! Не даў Бог сёння, дасць заўтра! - прамовіў ён, махнуўшы рукой, і сеў на лаву. Есці яму не хацелася, бо Ўльяна прыносіла ім абед на раку. Моцны мароз і сіверны вецер прабраў яго так, што ён і ў хаце не скінуў кажуха і высокіх ботаў, абкручаных яшчэ для цяпла мяхамі з войлаку, набітымі сенам. У гэтай вопратцы ён і адпачываў, седзячы на лаве, і павольным позіркам аглядаў хату, якую рэшткі дзённага святла, змешаныя з бляскам снегу, напаўнялі мяккім ззяннем. Прыгаслым поглядам стомленага і невяселага чалавека Павел зірнуў на сцены, якія ў апошні раз былі пабелены перад яго вяселлем і пачарнелі ўжо ад пылу і дыму. Паглядзеў у адзін кут, у якім за мятлой і двума лазовымі кашамі асабліва сваволілі мышы, пасля ў другі, дзе стаяла парожняя скрынка Франкі. Нарэшце позірк яго спыніўся на чырвонай шафцы, што стаяла ў трэцім куце хаты, і на кніжцы, якая ляжала на ёй. Гэта была кніжка ў парудзелай вокладцы, аздобленай цьмянай пазалотай. Ляжала яна паміж лямпай і самаварам, на тым самым месцы, на якім ён паклаў яе тады, калі Франка ў апошні раз вярнулася з касцёла дадому.
Больш трох месяцаў мінула з таго дня, калі ён, вярнуўшыся з ракі, не застаў яе дома. Ён чакаў яе да позняй ночы і толькі тады, калі ўбачыў адчыненую і парожнюю яе скрынку, здагадаўся, што яна ўцякла. Адыходзячы, яна ўзяла з сабой толькі свае ўласныя, гарадскія сукенкі і бразгаўкі, а таго, што належала яму, нават не кранула пальцам, хоць добра ведала, дзе ляжаць харч, вопратка і грошы. Толькі адной сваёй рэчы не забрала - гэтага малітоўніка... І чаму гэта ён дасюль не ўбачыў яго? Павел штодзень лямпу, а некалькі разоў і самавар з шафкі здымаў, а кніжкі не заўважыў. І хоць мінулую зіму ён пад строгім наглядам Франкі, а калі яна капрызіла, дык самастойна ўвесь буквар па складах прачытаў, аднак не прывык яшчэ да гэтай труднай і дзіўнай рэчы, якой было чытанне, і яно не стала для яго прывычным і неабходным. Аднак у канцы гэтага белага зімовага дня, у цішыні, якую гэтым разам не парушалі нават мышы, пасля працы, якая прынесла яму больш стомленасці, чым карысці, глянуўшы выпадкова на кніжку, Павел устаў і падышоў да шафкі. Нягледзячы на свой высокі рост, у кажуху і войлачных мяхах, уздзетых на боты, ён быў падобны на вялікага і нязграбнага мядзведзя. Ледзяшы, што заблыталіся ў яго кароткіх і густых валасах, якімі аброс схуднелы твар, у цёплай хаце расталі і кроплямі сцякалі на каўнер кажуха. Ён узяў з шафкі кніжку, паднёс яе да акна, дзьмухнуў некалькі разоў на вокладку, а пасля кончыкамі чырвоных пальцаў асцярожна сцёр з яе рэшткі пылу. Сеўшы на лаве, ён разгарнуў кніжку і ўтаропіўся вачыма ў вялікія літары загалоўка, надрукаванага на першай старонцы. У той момант літары нейкімі дзіўнымі знакамі замітусіліся перад яго вачыма. Тры месяцы ён іх не бачыў, адвык. Неўзабаве аднак першая літара здалася яму вельмі знаёмай.
- С... - прамармытаў ён.
А пасля, то з даўжэйшымі, то з карацейшымі паўзамі, пачаў вымаўляць кожную з літар і чытаць па складах.
- С-л-у-ж - служ, ба - ба, служба...
Ён нават закруціўся на лаве ад задавальнення і мармытаў далей:
- Б-о - бо, жа - жа, я-я.
А потым, вымаўляючы паасобна і выразна кожны склад, паўтарыў:
- Служ-ба бо-жа-я.
Яму спатрэбілася амаль паўгадзіны, пакуль усе літары ён склаў у гэтыя два словы, але яны вельмі яму спадабаліся. І ён працягваў далей:
- Або - або.
Такім чынам Павел прачытаў усю першую старонку аж да надрукаванага ў самым нізе года выдання кніжкі, якога ён прачытаць не мог, бо лічбы яшчэ не ведаў.
Па памяці ён лічыў добра, але ні прачытаць, ні тым больш напісаць лічбы не ўмеў. І таму гэтыя чатыры незнаёмыя яму знакі ён прапусціў і, перагарнуўшы старонку, пачаў чытаць на наступнай каляндарныя весткі.
- Г-о-д - год, м-а-е - мае, год мае...
З вялікай цяжкасцю, па цэлай хвіліне ўзіраючыся ў некаторыя літары і сціскаючы пад сталом рукі так, што ажно суставы пальцаў трашчалі, ён прачытаў:
- «Год мае дванаццаць месяцаў, або пяцьдзесят два тыдні».
Павел даўно ведаў пра гэта, тым не менш ён вельмі ўзрадаваўся, што прачытаў гэта ў кніжцы. Нарэшце ён узняў ад кнігі галаву і адчуў, што яму вельмі горача, што ён стаміўся значна больш, чым тады, калі працаваў на замерзлай рацэ. У яго нават лоб спацеў. Ён скінуў кажух і пачуў, як спачатку ў хаце Казлюкоў, а пасля ў іншых хатах заспявалі пеўні. Ужо недалёка поўнач. За ўвесь зімовы вечар ён здолеў прачытаць толькі загаловак кніжкі і заўвагу, што год мае дванаццаць месяцаў, або пяцьдзесят два тыдні. Ён памятаў, што, калі разгарнуў кніжку, на дварэ яшчэ было светла, але зусім не памятаў, як і калі запаліў лямпу. Відаць, зрабіў ён гэта машынальна, калі ўся яго ўвага была сканцэнтравана на нейкім вельмі цяжкім складзе.
- Х-р-ы-с...
Ужо пры святле лямпы ён цэлыя паўгадзіны біўся над злучэннем паасобных гукаў у склады, аж раптам падскочыў на лаве і на поўны голас усклікнуў:
- Хрысціянства!
Ён так узрадаваўся, што на яго спацелым ілбе разгладзіліся ўсе маршчыны, а вочы, што на хвіліну адарваліся ад кніжкі, зноў засвяціліся чыстым і ясным, як у дзіцяці, блакітам.
Так ён і праводзіў пасля амаль усе зімовыя вечары. Ён прачытаў ужо і пра піліпаўку, пра вялікі пост, і пра тое, калі касцёл забараняе шлюб і вяселле, і пра абавязкі чалавека перад Богам, бліжнімі і самім сабой і пачынаў ужо раздзел пра таінства прычасця, калі ў хату неяк аднаго вечару ўвайшла Аўдоцця. Было гэта ўжо ў канцы студзеня. Павел за гэтыя шэсць тыдняў ужо паспеў прачытаць па складах восем старонак і чытаў ужо даволі бегла. Ён добра памятаў, як Франка, знудзіўшыся, злосна крычала над яго вухам: «Ну, чытай жа, дурань, адразу чытай, а не па складах!» А калі ён ніякім чынам не мог выканаць яе загаду, вырывала ў яго з рук кніжку і з вялікім пачуццём уласнай годнасці паказвала яму, як трэба чытаць. Цяпер ён сам спрабаваў чытаць бегла, і за гэтым нялёгкім заняткам застала яго Аўдоцця. Унукі ў яе хварэлі, двое паправіліся, а трэці памёр, і цяпер яна прыйшла адведаць кума. Павел пагутарыў з ёю пра памёршага ўнука і пра малодшага сына, якога толькі што ўзялі ў салдаты, пачаставаў грушамі і зноў сеў за кніжку. Аўдоцця сядзела не распрануўшыся, з-пад вялікай хусткі, якой была абкручана яе галава, відаць быў толькі яе задзёрты ўгару нос і чорныя бліскучыя вочкі. Яна не толькі не пакрыўдзілася, што Павел чытае ў яе прысутнасці, а слухала яго спачатку з вялікай цікавасцю, а пасля з такой напружанай увагай, з такім засяроджаннем, што, здавалася, уся ператварылася ў слых, скамянела, і агрызак грушы выпаў з яе рук. У доўгай світцы і шэрай вялікай хустцы, якая тоўстымі складкамі акрывала яе галаву і амаль увесь твар, яна была падобна да зробленай з каменю фігуркі. Павел па складах, а калі трапляліся больш кароткія і лёгкія словы, нават бегла чытаў:
- «...Каб учынкі людзей маглі падабацца Богу, яны павінны быць не толькі добрымі, але надчалавечымі, гэта значыць паходзіць з надчалавечай ласкі божай...»
Каменная фігурка, што сядзела на табурэце, ані нічога не разумела. Каб хто яе біў і забіваў, яна нават прыблізна не магла б вытлумачыць, што азначалі «надчалавечыя ўчынкі людзей». Сэрца яе аднак ужо агортвала туга і скруха, зусім так, як у касцёле, калі ксёндз з амбону нешта казаў, а яна, ані не разумеючы яго, уздыхала і гатова была плакаць. Магчыма, словы, якіх яна ніколі не чула ў штодзённым жыцці і якія здаваліся ёй святымі, будзілі на дне яе душы новыя пачуцці, якіх яна дасюль не ведала, і ўплывалі на яе так, як на іншых людзей уплывае музыка. Калі Павел чытаў пасля аб дваякай ласцы божай, «самаахвярнай» і «пераходнай», Аўдоцця голасна ўздыхала, і ўздыхала яна за кожным разам усё больш часта і працягла, а калі Павел вельмі павольна прачытаў па складах: «Звы-чай-най і най-шчадрэй-шай кры-ні-цай ласкі божай з'яў-ля-юцца святыя дары», яна заплакала ўголас. Сагнуўшыся ўдвая і закрыўшы крылом світкі твар, яна пачала галасіць:
- Ой, узяў Гасподзь Бог ад мяне ў царства нябеснае майго чарвячка маленькага, Тадэвушыка родненькага! Памерла дзіцятка, як тая кветка пад снегам, скацілася са свету, як тая ягадка. А тут людзі і Хвядорку забралі, сыночка майго найменшага, хлапца майго наймілейшага.. У салдаты яму ісці загадалі, цяжкое ружжо насіць на плячах, ад хаты роднай далёка жыць...
Аўдоцця галасіла, а Павел, загарнуўшы кніжку, ласкава і спакойна суцяшаў яе. Казаў, што на ўсё воля Бога, што чалавек і чарвяк - гэта адно і тое, бо чарвяка праглыне рыба, а чалавека - зямля, што Хведар праз пяць гадоў вернецца дадому і што пасля смерці Тадэвуша ў яе засталося яшчэ два ўнукі. І Аўдоцця, слухаючы яго, паступова заціхала і зноў рабілася падобнай да каменнай фігуркі. Нарэшце, у апошні раз яна ўцёрла крылом світкі нос, паглядзела на Паўла і таямнічым шэптам запыталася:
- Ну, а пра тую нічога не чуваць?
У яе вачах, яшчэ мокрых ад слёз, ужо свяцілася цікаўнасць. Яна некалькі тыдняў не бачыла Паўла і цяпер хацела даведацца, ці не адбылося чаго новага ў яго адносінах да Франкі.
Павел даволі доўга маўчаў, а пасля павольна і спакойна адказаў:
- Нічога я пра яе не чуў, нічога не ведаю, адзін толькі Бог ведае, што з ёю... дзе яна...
Хвіліну счакаўшы, ён працягваў:
- Вось бедная і няшчасная! Зноў на валачашчае жыццё пайшла, зноў на ўсялякую людскую і сваю злосць пайшла. Згубіць яна душу сваю і пападзе проста ў пекла! А я думаў, што выратаваў яе ад мукі на гэтым і ад вечнай пакуты на тым свеце... Не хацела. Не вытрымала. Сапраўдная п'яніца, хоць і гарэлкі не п'е! Ой, бедная яна, бедная!
Павел махнуў рукой. Ён глядзеў не на Аўдоццю, з якой гутарыў, а некуды ўбок, на сцяну:
- Ніякай злосці і ніякай крыўды я на яе не маю. На сябе аднаго крыўдую. Відаць, інакш трэба было мне з ёю абыходзіцца...
- А яно так! Інакш трэба было, зусім інакш, - горача зашаптала Аўдоцця. - Вялікую волю ты ёй даў. Да працы не прымушаў. У пасцелі, як тая свіння ў логаве, качалася... Цукеркі, як тая пані, смактала ды чай піла...