- Ат, хлопчык яшчэ! - прамовіла яна. - Малады, дык і прыгожы.
- Дарма, што малады, - глуха прамовіла Франка. - Але такі тонкі і зграбны, як паніч. А я дагэтуль і не заўважала, які ён прыгожы.
Па твары Марцэлі ўсё шырэй расплывалася яхідная ўсмешка. Прыцішаным голасам яна лісліва зашаптала:
- Дык, можа, гэтаму дзецюку перадаць, што ты аб ім казала? Га? Вось узрадуецца! О, Госпадзі Ісусе, Прасвятая Багародзіца, вось пацеха! Яму і не снілася, каб нехта казаў, што ён прыгожы!
- Скажы, мая залаценькая, брыльянтавая, абавязкова скажы! Цікава, ці ўзрадуецца ён і што пра мяне скажа?
Ульяна ў гэтую хвіліну выйшла з аборы, і дзеці, як птушкі, падляцелі да яе. З вясёлай усмешкай яна нешта сказала і, зачарпнуўшы з даёнкі малака ў кубак, па чарзе пачала прыкладваць яго да дзіцячых вуснаў. Трое гэтых малых былі яе, а чацвёрты быў Актавіян. Яна напаіла спярша сваіх, а пасля і яго. Пасля ўсе чацвёра пабеглі за ёю ў хату.
Франка, хоць і глядзела ў акно, але гэтай сцэнкі на суседнім двары не заўважыла. Яна была занята сваімі думкамі і доўга маўчала. Нарэшце, калі ў хаце пачало цямнець, стомлена ўзняла над галавой рукі. Яе вялікія запалыя вочы пад мокрай шматай на лбе напоўніліся чорным смуткам.
- Ой, Марцэлька, мая міленькая! - сумна прамовіла яна паціху. - Так мяне нешта мучыць... Цяжка мне жыць на свеце!
- Чаму ж гэта!? - запытала жабрачка.
- А чаму ж павінна быць добра? - адказала Франка. - Ён хоць і добры, а далікатнасці маёй шанаваць не ўмее, і гаварыць так, як я люблю, не ўмее, і ў грубай вопратцы ходзіць. І такі нейкі... Я і сама не ведаю які...
Яна падумала хвіліну і дадала:
- Вядома, хам... Які б ён ні быў добры, а ўсё ж хам! - І яшчэ цішэй: - І такі ж ён цяпер стары... стары!..
Мінула пара касавіцы і жніва. Шмат чаго адбылося за гэты час у дзвюх хатах, што стаялі побач. Аднаго разу, калі касілі лужок Піліпа непадалёку ад вескі, Павел выйшаў раніцай з хаты і, акінуўшы позіркам неба, сказаў швагру, які нёс у хлеў салому:
- Хутчэй звазі сена з лугу, Піліп, бо не сёння, дык заўтра гасподзь дожджык прышле. І па паветры відаць, што пашле надоўга.
У прадказанні Паўла наконт змен надвор'я Піліп верыў свята, а таму ён паспешна пачаў запрагаць каня, а Данілку загадаў падрыхтаваць граблі і вілы. Ульяна засталася дома, каб, калі каму-небудзь спатрэбіцца паром, самой перавезці таго праз раку. Рака цяпер была вузкая і павольная. Увесну двум мужчынам бывала цяжка ўпраўляцца з паромам, а цяпер гэта было па сілах і адной Ульяне. А калі б давялося перавозіць пару коней або цяжкі воз, дык Павел, які збіраўся сёння лавіць рыбу непадалёку ад берага, мог падскочыць і дапамагчы сястры.
Калі яны так дамаўляліся з Піліпам, які скончыў запрагаць каня, з-за спіны Паўла выскачыла Франка і сказала, што яна таксама паедзе на луг зграбаць сена. Дома яна ўсё ўжо зрабіла: ежу на цэлы дзень згатавала, карову падаіла і хоча дапамагчы Піліпу згрэбці сена. На Францы была белая, як снег, сарочка, блакітная паркалёвая спадніца і ружовы фартух. Чорныя валасы, выбіваючыся з-пад квяцістай хусткі, ападалі на яе лоб і плечы. Яна была сёння нейкая ажыўленая, паблісквала вясёлымі вачыма і белымі зубамі. Піліп сустрэў яе прапанову іранічным смехам:
- Ад гэтай тваёй работы хіба толькі чорту будзе пацеха!
Але Данілка запярэчыў:
- Хай едзе! Утраіх яно лягчэй і хутчэй будзе...
- Хай едзе! Пакажаце ёй, як грэбці, дык і патрапіць! А ўсё ж хоць крыху дапаможа, - сказаў Павел.
Франка села з Піліпам на воз і паехала, а Данілка пайшоў пехатой карацейшай дарогай. Але як толькі воз крыху ад'ехаў, Франка саскочыла на зямлю і пабегла да Данілкі.
- Гэй! - крыкнула яна Піліпу. - Мы той дарогай хутчэй дойдзем, як ты даедзеш!
Вярнуўшыся з лугу, Піліп са здзіўленнем расказваў жонцы, што «гэта вар'ятка» Франка даволі няблага зграбала сена і сапраўды дапамагла ім у рабоце.
- Каб не была гультайка, дык усё патрапіла б рабіць, - заключыў Піліп.
- Яна, як захоча, усё здолее, такая спрытная, - заўважыў Данілка, запіхаючы ў рот кавалак хлеба і пазіраючы праз акно на Франку, якая завіхалася на сваім двары, а вочы ў яго, як у ката, зелена паблісквалі.
З гэтага дня Франка часта дапамагала Казлюкам. У жніво яна з сярпом хадзіла ў поле, і, хоць не ўмела так нястомна і добра жаць, як Ульяна, бо ў яе не хапала сіл і спрыту, а ўсё ж дапамагала ім добра. Піліп у гэты час араў або пры пароме і пры доме заставаўся, а Данілка з дзвюма кабетамі жаў і вазіў снапы ў гумно. Франка таксама часта разам з ім узлазіла на воз і ехала дадому, а пасля яны вярталіся і прымаліся за работу. І хоць жалілася яна на гарачыню і боль у паясніцы, была вясёлая, жвавая, гаваркая і, як ніколі дасюль, ахвочая да працы. Да Ўльяны яна падлізвалася, называла яе залаценькай, брыльянтавай, дзяцей яе насіла на руках і выцалоўвала, а да Данілкі ляпілася, як муха да мёду. Але на гэта доўга ніхто не звяртаў увагі. Калі яна дурэе з хлапцом, а ў нядзелю на некалькі гадзін з ім некуды знікае, нічога дзіўнага. Хоць адумалася, да работы ахвоту адчула і людзям, нібы тая аса, у вочы кідацца перастала. Усе ж глупствы з галавы адразу не выкінеш! Немаладая ўжо, а часамі дурэе, як тое дзіця. Данілка таксама яшчэ дзіця, вось яны адзін аднаму і падыходзяць. Добра ўжо і тое, што яна адумалася, працуе, людзям дапамагае, ветлівая. Жыць у такім блізкім суседстве з ведзьмай - зусім не жартачкі. Хай ужо будзе крыху вар'ятка, абы не была ведзьма. Ульяна таксама добразычліва абыходзілася з братавай, усё часцей туліла да сябе Актавіяна і старалася аддзячыць Францы за дапамогу ў полі рознымі паслугамі ў гаспадарцы: то хлеб ёй замесіць і спячэ, то бялізну ў рацэ пранікам выб'е, то, ідучы па ваду, адно вядро прынясе сабе, а другое Францы.
Так на працягу трох доўгіх месяцаў людзі гэтыя, сумленнае жыццё якіх праходзіла ў цяжкай працы, нічога падазронага не заўважалі. Нішто агіднае не зацямняла ім яркага свету сонца, у якім яны купаліся цэлымі днямі, ніводная кропля гразі не абцяжарвала іх сумлення, калі яны засыналі стомленыя і спалі моцна ўсю ноч.
А Павел увесь гэты час выязджаў далёка на лоўлю рыбы, а вяртаючыся дамоў, заставаў Франку за работай, прыбраную ў белую сарочку і ружовы фартух. І хоць часта яна адказвала яму злосна, а часам адпіхала яго з яўнай агідай, Павел прыпісваў гэта рэшткам д'ябальскіх спакус, якіх малітва і павучанні яшчэ не адолелі. «Хай ужо будзе такая, абы жыла сумленна», - думаў ён і браў на рукі Актавіяна, даваў яму прывезеныя з мястэчка абаранкі. Ён усё болей любіў і песціў хлопчыка. Забаўляючыся з ім, ён не звяртаў увагі на злоснае бурчанне Франкі, тым больш што неўзабаве настрой яе паляпшаўся і яна зноў размаўляла з ім прыязна, і хата поўнілася яе гаворкай і смехам, які Павел асабліва любіў. На працягу гэтых доўгіх трох месяцаў нішто не абцяжарвала яго шырока дыхаючых грудзей і не перашкаджала спакойна і моцна спаць уначы.
І раптам у канцы аднаго жнівеньскага дня ў хаце Казлюкоў закіпела, як у гаршку. Узняўся там пякельны крык дарослых і плач дзяцей. Піліп біў брата.
Было гэта ўвечары. Невядома дзе і адкуль Піліп даведаўся аб тым, за што цяпер біў брата, але даведаўся так нечакана і агідна, што тая агіднасць уразіла да глыбіні душы нават гэтага дужага і простага чалавека. Дагэтуль ён ніколі не крыўдзіў свайго малодшага брата, але зараз нібы звар'яцеў - такі гнеўны быў выраз яго твару і так моцна ён біў брата, адной рукой трымаючы яго за каўнер.
- Садом і Гамора! - крычаў ён, б'ючы яго. - З-за цябе пярун божы спаліць нашу хату! Гэта ж ён табе за роднага дзядзьку быў, на руках цябе насіў, розуму вучыў! А ты яму так аддзячыў! А ты з яго жонкай... За плуг, за цапы, за работу бярыся, а не з лайдачкай цягацца! Кару божую на нас і на дзяцей нашых хочаш наклікаць? Прэч з хаты! Чуеш? Каб тваёй нагі тут не было! Чуеш? Ідзі, бадзяйся па свеце, у парабкі наймайся, а тут каб і следу твайго не было! Прападай ты пропадам, а з маёй хаты прэч! Прэч!
Піліп крычаў, біў брата, піхаў яго да дзвярэй. Ульяна галасіла і ламала рукі, дзеці плакалі. Данілка нарэшце ля самага парога вырваўся з братавых рук і, чырвоны, як півоня, у раздзёртым на плячах каптане, бліскаючы вачыма, дзёрзка закрычаў:
- Ты не маеш права выганяць мяне з хаты! Яна такая ж твая, як і мая! Адных мы бацькоў дзеці!
- А хто табе бацькам быў? - кінуўся зноў да яго і ўсклікнуў Піліп. Я табе бацькам быў, калі ты на маіх руках сіратой застаўся! Хіба для таго я цябе гадаваў і карміў, дабру, розуму навучаў, каб ты Садом і Гамору рабіў? Я цябе навучу! Я табе пакажу, як...
І разам з градам абразлівых слоў на галаву і спіну Данілкі зноў пасыпаліся ўдары. Браты, як звар'яцелыя, тузаліся ля дзвярэй. Ульяна, заліваючыся слязьмі, крычала, ламала рукі і спрабавала іх разняць, дзеці раўлі, што было сілы, у запечку кудахталі куры, і нават Курта працягла завыў пад лавай, а буры кот спалохана мяўкаў і кідаўся па хаце, не ведаючы куды ўцячы. Якраз у гэту хвіліну ўвайшоў у хату Павел, які вяртаўся з ракі, пачуўшы крык і плач у хаце Казлюкоў, устрывожаны і здзіўлены, заспяшаўся туды.
Убачыўшы ў дзвярах Паўла, Ульяна, ці то жалем над няшчасцем брата пранятая, ці то баючыся страціць яго прыязнасць, заходзячыся ад плачу, упала яму ў ногі. Данілка вырваўся з рук Піліпа і выбег з хаты, а Піліп з ускалмачанымі валасамі, з п'яным бляскам у вачах звярнуўся да Паўла з тымі самымі грубымі, агіднымі словамі, якімі лаяў хлопца за яго злачынства. Расказ гэты заняў не больш трох хвілін, і калі Ўльяна, стоячы на каленях, закрычала: «Маўчы, Піліп! Ой, Піліп, што ты робіш? Маўчы!» - Піліп ужо ўсё сказаў, і Павел выйшаў з хаты.
Ён пайшоў да сябе не праз двор, а пераступіў праз нізкі паркан у агарод і пакрочыў проста па градах. Ён быў бледны як палатно, і вочы яго кідалі маланкі. Гнеў і рэўнасць расхадзіліся ў яго мазгу, нервах і ў тым кавалачку цела, які б'ецца ў чалавека ў грудзях і завецца сэрцам. Хістаючыся як п'яны, ён прайшоў праз сенцы і з грукатам расчыніў дзверы. У хаце, ля печы, у цёмнай глыбіні якой свяцілася распаленае вуголле, стаяла Франка. Яна скурчылася, змізарнела і моцна прыціскала да грудзей рукі, а твар яе, асветлены ў змроку хаты агнём, свяціўся крывавай чырванню. Яна добра ведала, што адбылося ў хаце Казлюкоў, бачыла праз акно, як зайшоў туды Павел, калі і як адтуль выйшаў. Ёй было страшна, а яшчэ болей - сорамна. Той сорам, які яна перажыла, калі пасля трохгадовых блуканняў вярнулася да Паўла, быў нічым у параўнанні з цяжкім і пякучым сорамам, які адчувала цяпер. Таму яна так скурчылася, змізарнела, таму і твар яе палаў, як жар у печы. Як толькі Павел пераступіў парог, яна працягнула да яго рукі і ўсклікнула:
- Не вер ты ім, Паўлючок, не вер, гэта няпраўда... Гэта яны знарок...
Упершыню ў сваім жыцці Франка хлусіла, і не ад страху, а ад сораму. Яна адала б зараз палову жыцця, каб толькі ён паверыў яе хлусні. Але Павел падышоў да яе і, не гаворачы ні слова, жалезнымі пальцамі сціснуў яе плячо. Яна прарэзліва ўскрыкнула і прыгнулася да зямлі пад ударамі яго кулака. Яна ўскрыкнула яшчэ некалькі разоў, аж раптам адчула, што плячо яе вызвалілася з жалезнага абруча і што Паўла ў хаце няма. Павел выйшаў тым самым шырокім крокам, якім увайшоў, хістаючыся, з кроплямі поту на лбе. Абышоўшы хату, ён прыпаў тварам да сцяны і зарыдаў. Выбух гневу і рэўнасці, які там, у змрочнай хаце, прымусіў яго дзейнічаць кулакамі, цяпер апаў, растаў у вялікім, разрываючым грудзі болю, у жалю да сябе, да Франкі і ў крыўдзе за тую чалавечую святую справу выратавання, якая двойчы азарыла яго душу нябесным святлом і двойчы скончылася нічым. Заламаўшы рукі і прыпаўшы тварам да шурпатай сцяны, ён, захлынаючыся ад плачу, мармытаў:
- Не, няма ўжо, відаць, для яе ратунку і збавення! Няма ўжо для мяне шчаслівай долі на свеце! Што мне рабіць? Божа мой усемагутны! Божа мой лістасцівы, што мне цяпер рабіць?
Праз гадзіну ён ужо плыў на сваім чаўне, які мільгаў маленькай чорнай кропкай на сталёвай паверхні Нёмана, пад небам, на якім запальваліся залатыя зоркі. За чаўном бегла сярэбраная сцяжынка і журчала сваю адвечную манатонную песню. Усю гэту ноч Павел правёў на рацэ, а можа, на якім самотным узбярэжжы пад старой вярбой або дрыжачай асінай.
А ў хаце, дзе ён пакінуў Франку на падлозе, праз пару гадзін пасля таго, як ён пайшоў, у цемры ішла прыцішаная гаворка, якая перарывалася стогнамі і ўздыхамі.
- Ай-ай! Пабіў! Глядзі ты! Відаць, вельмі раўнуе, калі біцца пачаў. Ён ніколі нікога не біў. Такі спакойны, такі добры... а пабіў?
- Каб яму Бог ніколі гэтага не дараваў, як не дарую я! - рэзка ўсклікнула Франка - Не дарую! Не дарую! Да смерці гэтага яму не забуду. Ой якая крыўда, якая ганьба! Божа ж мой, Божа, да чаго я дажылася, чаго дачакалася! Ці на тое мяне маці нарадзіла, каб хамскія кулакі маю спіну таўклі? Я з добрага роду паходжу, дзядуля мой свае дамы меў, матка адукаваная была, стрыечны брат мой багаты, жыве як той пан, а мне вось як цяпер дастаецца. Хай яго Бог за маю крыўду пакарае! Каб яму дабра не было ні на гэтым, ні на тым свеце!
Так яна кляла Паўла, часам плакала жаласна, як дзіця, а часам, як фурыя, зрывалася з пасцелі, ірвала на сабе валасы, біла сябе кулаком у грудзі.
- Даволі я ўжо аддзячыла яму за яго дабрату, заплаціла сваімі сінякамі і ганьбай! Я памятала яго дабрату, і таму мне было так сорамна, што, здаецца, каб магла, жывая пад зямлю пайшла б, каб толькі ў вочы яму не глядзець. А цяпер мне ўжо ані не сорамна! Ані! Калі яму можна мяне біць, дык мне можна ўсё рабіць! Каб не шкадавала Данілку, дык бы зноў уцякла! А можа, і ўцяку!
- А Хтавіян? - абазваўся грубы, ахрыплы голас з кучы лахманоў.
- Хай і яго д'яблы возьмуць! Хай усё возьмуць д'яблы! - усклікнула Франка, але раптам змоўкла, а праз хвіліну няўпэўнена прамовіла:
- А што? Пакіну тут...