— Антон, — заенчыў Васіль, — з табой кашы не зварыш.
«Не лаві варон. Пашукай дурняў у іншым месцы», — падумаў я, становячыся на прыступку.
Пустыня мяне асляпіла. Куды ні глянь — пяскі. Сонца быццам расплаўленае; здаецца, зліваецца з пяском. Усё ў аднаколерным жоўта-белым тумане. Не верыцца, што тут калісьці раслі дрэвы, бруіліся ручаі, што хтосьці басанож бегаў па зялёнай траве. Такое адчуванне, што гэтая пустыня спрадвеку, што мільёны гадоў жоўта-белае сонца зліваецца з жоўта-белым пяском.
— Сакс, — паціху прамовіў я, — тут жылі людзі? Сакс апусціў галаву, нібы адчуваючы і сваю віну.
— Жылі. А ты не верыш?
— Не верыцца, што так хутка ўсё ператварылася ў пустыню, — прызнаўся я.
— І мне не верыцца, — азваўся Васіль. — Няўжо за дзесятак, за некалькі дзесяткаў гадоў можна знішчыць тое, што было тысячагоддзямі?
— У нас, на нашай планеце Зямля, — сказаў Піліп Макаравіч, — каля берагоў Паўночнай Амерыкі, Паўночнай Азіі і Паўночнай Еўропы гняздзіліся бяскрылыя гагаркі. Яны былі надзвычай даверлівымі. Убачаць, што да берага падплывае рыбацкая шхуна, — бягуць навыперадкі, што дзеці. Людзі забівалі іх кіямі. Чацвёртага чэрвеня тысяча восемсот сорак чацвёртага года тры ісландскія рыбакі на востраве Элдэй забілі апошнюю пару гагарак.
— Такія даты трэба запамінаць, — сказаў Васіль.
— Навошта? — не зразумеў яго я.
— Як людзі, напрыклад, запамінаюць дзень, калі пачалася вайна.
Я не пагадзіўся з Васілём:
— Ну, ты даеш! Калі пачалася вайна і калі загінула апошняя пара гагарак! Гэта рознае.
— Не рознае, а падобнае, — нечакана падтрымаў Васіля Піліп Макаравіч. — Не шкодзіла б ва ўсе календары і школьныя падручнікі запісаць: чацвёртага чэрвеня тысяча восемсот сорак чацвёртага года знішчана апошняя пара гагарак. І побач прозвішчы тых, хто забіў…
— Не, — прамовіў я. — Вайна — гэта страшна.
— А калі прыроду нішчаць, то не страшна?
— Усё роўна не так.
— Глянь на пустыню. Вочы не слепіць? — са злосцю кінуў Васіль.
Я прамаўчаў. На душы было цяжка, тужліва. Такое адчуванне, што вось-вось заплачу. Піліп Макаравіч, відаць, заўважыў гэта. Выцягнутаю рукою ён паказаў Удалечыню.
— Гляньце, хлопцы, нічога там не бачыце?
У жоўта-белай імгле ледзь віднеліся ці то горы, ці то ўзгоркі, падобныя на вялізныя бухманыя сцірты саломы.
— Што гэта? — усклікнуў Васіль.
Горы, — сказаў Сакс. — Там мы гліну здабываем.
— Навошта?
Дарогі вакол горада будуем. У вас дарогі з асфальту і бетону, а ў нас з гліны. Яна цвярдзее пад сонцам і становіцца нібы косць. Роўныя, шырокія дарогі выходзяць. Ды нікому яны непатрэбныя. Карп загадвае, каб будавалі.
Дарогі… Кожная дарога, нават сцяжынка, пратаптаная нагамі, вядзе ці то да другога горада, ці то да другой вёскі, ці то ў лес, ці то да крынічкі… А гэтыя куды вядуць? У пустыню?
— Значыць, там гліняныя горы? — дапытваўся Васіль.
— Гліняныя. Хутка ўбачыце.
Васіль развёў рукі, нібы птушка крылы, калі збіраецца ўзляцець.
— Мы пойдзем туды, дзе горы?
— Пойдзем. Адтуль да горада недалёка.
І мы рушылі туды, дзе ледзь віднеліся дзіўныя гліняныя горы. Уперадзе — Сакс з палаткай на плячы, за ім — Васіль, пасля я, а ззаду Піліп Макаравіч. Калі б хто-небудзь паглядзеў на яго збоку, то адно з двух: альбо ад смеху пакаціўся б, альбо за кіламетр абмінуў бы. Уявіце сабе. За плячыма балончык, спераду трубка-рагулька, на галаве рукзак. Так, так, цяпер Піліп Макаравіч нёс рукзак на галаве. Нездарма трэніраваўся. Спатрэбілася. А збоку паглядзець — не чалавек ідзе, а нібы нейкі танк па пяску рухаецца. Рукзак, нібы вежа, трубка-рагулька, нібы ствол кулямёта, балончык, нібы бак з-пад бензіну. Сапраўдны танк.
— Піліп Макаравіч, вам цяжка? — пытаюся.
— Можна трываць. Афрыканскія жанчыны і не такі цяжар на галаве носяць.
Шчыра пазайздросціў яму. Гаваркі, вясёлы. З'явіцца хмурынка на твары — стараецца прагнаць. А хіба яму лёгка? Я без рукзака іду, і ўсё роўна пот залівае вочы.
— Піліп Макаравіч, давайце я рукзак паднясу.
— Тупай, Антон, тупай, — прагаварыў Піліп Макаравіч. — Для мяне гэта звычайная трэніроўка.
Калі б быў асфальт, то тупаў бы. Нібы вожык, тупаў бы. А па пяску не патупаеш. Цягнешся, нага адна адну даганяе.
Успомнілася, як у школе расказвалі, што ў бязлюднай пустыні міжволі стараешся адзначыць кожную новую рысачку, кожны адбітак на пяску. Падобнае бывае і тады, калі па незнаёмай дарозе едзеш. Ручай цячэ — зірнеш на яго, вёсачка з'явіцца — ва ўсе вочы разглядаеш. Пачынаеш думаць: «А хто ў той вёсачцы жыве?
Ці ёсць там школа? Ці гуляюць у футбол?» Безліч розных пытанняў.
Вядома, у пустыні ні крынічкі, ні вёсачкі. Ды ўсё роўна нешта адметнае адзначаеш. Вось нейкія звілістыя лініі, адбіткі лап.
— Піліп Макаравіч, чые гэта сляды? — пытаюся.
— Лінейчатая яшчарка пакінула. Ох і хуткая яна! Бачыш, як хвастом прачарціла?
— Выходзіць, тут, у пустыні, ёсць жыццё?
— Есць. Падобнае, як і ў нашых пустынях. Мне Сакс казаў.
— Але ж тут кіслароду зусім мала.
— Жывёльны свет прыстасоўваецца да навакольнага асяроддзя, нават калі ўмовы самыя жорсткія. Чаму так? Загадка прыроды. Возьмем асу. Яна жыве і ў нашых пустынях, дзе таксама няма ніводнай кветачкі. Лятае, мітусіцца, ні на секунду не спыняецца. Яе энергія нібы не мае межаў. Некаторыя вучоныя лічаць, што восы ў пустынях выкарыстоўваюць энергію сонечных промняў.
«Сонечнай энергіі тут не толькі для асы, але і для слана хапіла б, — падумаў я. — Каб выкарыстаў усю, то ўсе пяскі абегаў бы».
— А чый той след? Бачыце? Быццам хтосьці тоўстую вяроўку цягнуў.