— Вольга Пятроўна, да нас ідзіце, — паклікаў ён. — Я гістарычны здымак зраблю.
Вольга Пятроўна развіталася са Шпачыхаю, падышла да нас.
— Гістарычны здымак? — запытала ў Ігара.
— Канешне, гістарычны, — упэўнена прагаварыў Ігар. — Як мы раней у класе жылі? Кожны як у сваёй норцы сядзеў. Хутчэй дамоў спяшаўся. А цяпер разам Косцевы клеткі вязём. — Ігар падміргнуў мне: — Весялей, Максім.
Вольга Пятроўна стала каля нас, усміхнулася і сказала:
— Нарэшце вы разам сабраліся. Як добра, што разам! З малой крыніцы вялікая рака пачынаецца…
Ігар навёў свой фотаапарат.
— Весялей усміхайцеся!.. Вольга Пятроўна… І пстрыкнуў адзін раз, другі…
Гэты фотаздымак і сёння ёсць у мяне. У самым цэнтры, пасярэдзіне, стаіць, усміхаючыся, Вольга Пятроўна, да яе туліцца, ганарліва задраўшы ўгору кірпаты нос, Рая Салевіч, вельмі сур'ёзна глядзіць Дзяніс, увесь наструніўся, здаецца, вось-вось узляціць Косця Цітоў, а каля Косці стаю я. Калі ўважліва прыгледзецца да здымка, то на маім твары можна заўважыць ледзь прыкметныя пісягі ад слёз. Гэты фотаздымак для мяне самы дарагі.
Мінуў дзень самакіравання. У нашым класе, як і абяцала Вольга Пятроўна, арганізавалі жывёлагадоўчае звяно, але мяне звеннявым не прызначылі. Не паверылі, што змагу звяном кіраваць. Рая Салевіч мне проста ў вочы сказала: «Несур'ёзны ты чалавек, Талерчык. І самастойнасці ў цябе няма».
Самастойнасці няма… Чаму гэта няма? Я ўжо і штаны сам прасую, і сам да ўрокаў рыхтуюся. Ніхто мне не дапамагае. Хіба мала гэтага? Але я прамаўчаў. Усе роўна Раі не дакажаш. І нікому не дакажаш, бо ў дзень самакіравання не зусім добра ў мяне выйшла.
«Адзін дзень — гэта яшчэ не ўсё, — думаў я. — Вы яшчэ пабачыце, ці ёсць у мяне самастойнасць. Пачакайце. Няхай толькі школу закончу. Тады такіх трусоў выгадую, што пазайздросціце. Іх на выстаўку нават павязуць».
А звеннявым прызначылі майго сябра Косцю Цітова. Я адразу здагадаўся, чаму яго прызначылі: ён клеткі ў школу прывёз. Тыя, што для нутрый рабіў. Вось як бывае.
Косцевы клеткі паставілі каля хлеўчыка, у якім паліва ляжала: дровы, брыкет.
Не спадабалася мне, што клеткі на двары паставілі. «Змерзнуць трусы зімою, — думаю. — Нікому галава не баліць».
Аднаго разу я сустрэў Мікалая Аляксандравіча.
— Мікалай Аляксандравіч, няўжо ніхто не ведае, што хутка зіма? Пакалеюць трусы на марозе. Трэба клеткі ў хлеўчык унесці. Частку брыкету на двор выкінем, а на гэта месца клеткі з трусамі паставім, — кажу яму.
А Мікалай Аляксандравіч мне:
— Вільгаці брыкет не любіць. Пойдзе дождж — увесь рассыплецца. Чым печкі будзем паліць?
Не падумаў я пра гэта. Але і трусам не спадабаецца, калі пойдзе дождж. Ды гэта яшчэ, як гаворыцца, паўбяды. А вось калі мароз прыцісне…
Пэўна, не зразумеў мяне Мікалай Аляксандравіч.
— Мікалай Аляксандравіч, трэба штосьці прыдумаць. Замёрзнуць трусы зімою.
— Не хвалюйся, Максім, — супакоіў мяне Мікалай Аляксандравіч. — Трусы не баяцца холаду, у іх поўсць цёплая. Канешне, трэба ў хлеўчыку іх трымаць. Што-небудзь прыдумаем.
І я стаў чакаць, калі Мікалай Аляксандравіч што-небудзь прыдумае. А пакуль клеткі з трусамі стаялі на двары. Клетак было дзве. Па пяць трусоў пасадзілі мы Ў кожную клетку.
Добрыя клеткі змайстраваў Косця. Спераду сетка. Сядзяць трусы, на школьны двор пазіраюць, чакаюць, калі корм прынясём.
Корму ім нямала трэба. Толькі паспявай прыносіць. Мы не адзін раз дзівіліся: як гэта сківіцы ім не забаляць? Ядуць яны і траву, і лісце капусты, і лопух, і бульбу, і буракі, нават галінкі дрэў абгрызаюць.
Цяпер усе мы ўзяліся за работу. Дзесяць трусоў пракарміць — не жартачкі. З самага ранку ў нашым класе чулася:
— Я сёння два кашы травы прынёс.
— А я на агародзе лісцяў назбірала. Ад капусты засталіся.
— Я каля сваёй хаты ўвесь лопух вырваў. Тата мяне пахваліў.
— Калі пасля Новага года ёлкі на вуліцу выкінуць, то ў школу цягніце. У галінках елкі шмат кальцыю і фосфару.
Добра не памятаю, хто пра гэтыя ёлкі сказаў. Здаецца, Косця. А я задумаўся: чым мы сваіх трусоў зімою будзем карміць? Навагоднімі ёлкамі? Дык не хопіць іх. А ў газетах папярэджваюць: загадзя рыхтуйцеся да зімы.
Чаму ўсе такія бесклапотныя? Корм можна за некалькі дзён нарыхтаваць. Сказалі б на лінейцы, каб кожны вучань вядро бульбы прынёс ці ахапак сена. Усе прынеслі б. Ахапка сена ніхто не пашкадуе. Няма ў нас сапраўднага арганізатара. Гэта факт.
Гэтак разважыўшы, я вырашыў дзейнічаць. Спачатку напісаў на паперы (каб пасля не заблытацца), хто які корм павінен прынесці. Вось як у мяне выйшла:
першакласнікам і другакласнікам — па вядру бульбы;
трэцякласнікам — па вядру буракоў;
чацвёртакласнікам — па ахапку сена;
пяцікласнікам — па ахапку канюшыны ці цімафееўкі;
шасцікласнікам — морквы (хто колькі зможа);
сямікласнікам, васьмікласнікам і дзевяцікласнікам — зерня ячменю, жыта, пшаніцы (хто колькі зможа).
Яшчэ на першых уроках я склаў гэткі спіс, а пасля чацвёртага ўрока, калі першакласнікаў і другакласнікаў адпускалі ўжо дамоў, я прыйшоў да іх у клас і сказаў, каб яны сабраліся на школьным двары, каля хлеўчыка.
«З малых пачну. Малыя мяне паслухаюцца, — думаю. — Ім толькі слова скажы».
Сабраліся першакласнікі і другакласнікі каля хлеўчыка, гамоняць, на мяне пазіраюць: чым ты нас парадуеш?
Я падняў руку. Маўляў, увага, слухайце. Зразумелі яны мяне, паціхлі.
— Ведаеце, якія тут звяркі сядзяць? — паказваю на клеткі з трусамі.
А хтосьці з малых:
— Няпраўда, гэта не звяркі. Гэта свойскія жывёлы. Звяркі — зайцы.
Бач ты, якія разумныя. Ім палец у рот не кладзі.
— Цяпер яны свойскія жывёлы, а калісьці, сотні гадоў назад, былі звяркамі,— не разгубіўся я. — Па палях бегалі, па лесе, у норках жылі. У старажытнасці іх людзі прыручылі. Вось так. А вы яшчэ папраўляеце мяне.