Яна хацела суцешыць яго, сказаць, што няма нiякага пекла ў Буды, што пекла i рай у свеце чалавечым, толькi рай вельмi ўжо далёкi i знайсцi яго цяжка... Хацела яна сказаць, але... прамаўчала.
Воiн, Такэда было яго iмя, пайшоў, а потым вярнуўся. Кiнуў даспехi i застаўся ў яе келлi. Нярэдка ў тыя часы, у часы смуты i мiжусобiц, манахiнi-пустэльнiцы служылi ўцехай воiнам, але ўсё ж Хама адчувала боль, калi ў вёсках, куды яна хадзiла жабраваць, на яе паказвалi пальцамi i гаварылi: "Глядзiце, вось гэтая рабыня Буды завяла сабе мужчыну i трымае яго ў сваёй келлi!" I пагарда людзей была вялiкая, а мiласцiна iх - малая. Зiмой давялося ёй разам з Такэдам, каб падмануць голад, сёрбаць полiўку з глiны, прыпраўленую драўнянай карой.
Але як толькi насталi цёплыя днi, пачала яна выкопваць маладыя парасткi каранёў бамбука, якi рос за хацiнай, ды вырошчваць сякую-такую гароднiну на маленькiм, з кошчын лоб, агародзiку. Яна старалася дагадзiць мужчыну, нават валасы адпусцiла сабе на голенай галаве...
- Падумаць толькi, як мы з табою жывём - цiха ды непрыкметна... I гэта ў наш час, i ў нашым смутным свеце... - гаварыў Такэда, гледзячы на яе з галерэi. I позiрк у яго быў мяккi i задумлiвы, зусiм не такi, як у тую першую ноч. - Магчыма, падобнае жыццё i ёсць iсцiна. Такая ж iсцiна, як сама старажытнасць. Мудрасць вучняў Буды вартая здзiўлення.
I Хама ў такiя хвiлiны смяялася. Весела, як дзяўчынка. I прыкрывала рот запэцканай агароднай зямлёю рукой, i камячкi плоднай зямлi прылiпалi да яе ружовых вуснаў.
- Мудрасць вучэння Буды тут нi пры чым, - адказвала яна. - Гэта мудрасць самога чалавека, якая ўвайшла ў яго яшчэ ў тыя далёкiя часы, калi Сак'я-Мунi яшчэ не нарадзiўся. Чалавек вучыўся, як трэба жыць, каб не крыўдзiць iншых i самому не быць пакрыўджаным. А потым недарэчная сквапнасць i звярыная ненасытнасць прымусiлi яго забыцца на першародную мудрасць. I не людзям вучыцца ў Буды веры i праведнасцi i спакою душэўнаму. Буда сам запазычыў з душы чалавечай дадзены ёй спрадвеку светлы спакой, якi ўсiм дапамагае i ўсiх вылечвае ад непатрэбных пакут.
- Хто ведае, хто ведае... - задуменна кiваў галавой мужчына. - Магчыма, надыдуць такiя часы, калi нават з цябе не злiтуецца бурлiвы паток часу. I навакольны свет уварвецца ў тваю келлю ў аблiччы здзiчэлага разбойнiка, якi падобна зверу блукаў па дарогах...
- Няхай... Цi звяры, цi разбойнiкi - што мне да iх? - яе голас спяваў, як сярэбраны званочак, а пальцы яе абрывалi лiставую капусту. - Калi знойдуць у маёй келлi што ўзяць - няхай бяруць. Я i сама аддам. А жыццё будуць патрабаваць, таксама аддам, не шкада. Усё роўна ж памру калi-небудзь. Не павiнен чалавек скупiцца на падарункi. Табе я падарыла лона сваё, а iншаму, можа, падару жыццё...
I тады мужчына ўстаў, i працягнуў рукi, i павёў яе ў келлю. А на галерэю, якая караблём плыла ў сонечным патоку, прыляцелi птушкi нябесныя, збеглiся малпы з блiжняга лесу i раскiдалi насенне лiставой капусты, пакуль iх не напалохаў воклiч радасцi Хамы.
А мужчына з сумам думаў, што сiла яго сыходзiць, што ён старэе...
I меў ён рацыю, калi гаварыў пра неспакойнасць смутнага часу. Мiжусобiцы не сцiхалi, правiцелi падаўлялi народ, народ бунтаваў, i кожны - крыўдзiцель i пакрыўджаны караў нi ў чым не вiнаватую зямлю агнём i мячом. Вёскi гарэлi, i сяляне, якiя ўзнялiся з выгарэлай зямлi, iшлi бадзяцца па дарогах.
Аднойчы натоўп здзiчэлых людзей, якiя выпадкова праходзiлi мiма, уварваўся ў хацiну i збiў мужчыну да смерцi, таму што ён не хацеў аддаць дзве дзяругi, што закрывалi ўваход у келлю.
Мужчына, некалi магутны воiн, нядоўга супрацiўляўся: быў ён ужо не малады i сiла яго згасла. Труп яго, раздзеты дагала, кiнулi ў снег.
А Хамы не было - яна пайшла ў сяло па мiласцiну...
3
А потым...
Хама ўспамiнала. Яе пальцы, якiя прывыклi перабiраць ружанец, цяпер перабiралi пажоўклыя лiсты паперы - памятныя нататкi пра былое.
А потым насталi ўжо зусiм страшныя часы. Ода Набувага напаў на князя Асакуру. Услед за гэтым Тоетомi Хiдресi пайшоў уцiхамiрваць паўночныя правiнцыi. Як жа любяць мужчыны займацца забойствам, войнамi i пралiваць кроў. Хiба ёсць у гэтым сэнс - адбiраць адзiн у аднаго па чарзе землi i плацiць сваiм жыццём за чужое жыццё?..
У памятных запiсах было шмат iмёнаў - усё, што засталося ад людзей, якiя былi некалi цёплай i жывой плоццю. Добра, хоць iмёны захавалiся - як бы iначай яна памiнала iх у сваiх малiтвах?
Кiм яны былi, гэтыя людзi, што ўрывалiся ў цiхую душу Хамы, падобна парывам ураганнага ветру? Военачальнiкi i простыя воiны, майстры чайнай цырымонii i простыя падарожныя, якiя збiлiся з дарогi. Iх прыводзiў да яе выпадак, i выпадак час ад часу выкрадаў яе са сцен келлi i пераносiў у якi-небудзь замак, дзе яна рабiлася чарговай наложнiцай князя.
А потым на замак iшоў вайною другi князь i забiваў гаспадара, i Хама вярталася ў сваю келлю.
Былi i незвычайныя сустрэчы.
Аднойчы ў келлю прыйшоў чалавек, якi таксама, як i Хама, прыняў манаства i насiў чорную расу i саламяны капялюш. Яны сядзелi на галерэi, i свет быў сярэбраны ад месяца i звонкi ад спеваў цыкад.
I гутарка ў iх была поўная i чароўная, як круглявы месяц, якi кацiўся па небе. Манах, надзiва дасведчаны ў майстэрстве вершаскладання, гаварыў павольна i спакойна, але ў яго голасе i ў позiрку заўважалася нешта, што прымушала думаць, быццам перажыў ён глыбокае ўзрушэнне i ўбачыў на свае вочы зменлiвасць свету. Сапраўды, чалавечы лёс не больш чым воля рукi гасподняй!
I Хама адчула каханне да мужчыны - гэта здаралася з ёю рэдка, вельмi рэдка, - i пры расставаннi папрасiла што-небудзь на памяць. Ён сумна ўсмiхнуўся, сказаў: "Ну што ж..." i напiсаў на памiнальнай таблiчцы вершы ў стылi "дзеку", а пад iмi дату i сваё iмя.
- Прашу цябе, нiкому не паказвай, - сказаў ён, i яны рассталiся.
Прайшло многа-многа гадоў. На свеце настаў мiр. I так было цiха i спакойна навокал, што ў вёсцы ля падножжа гары сярод заможных сялян завялося нямала аматараў чайнай цырымонii i нават паэзii. Адзiн такi аматар часта падымаўся на гару i прыходзiў у келлю Хамы на чайную цырымонiю. Можа, пустэльнiца абуджала ў iм невыразную цiкаўнасць, а можа, ён i праўда глыбока паважаў яе хатнi алтар - хто ведае, але толькi аднойчы гэты чалавек, асцярожна перабiраючы Хамiны рэлiквii, выпадкова знайшоў таблiчку з вершамi невядомага манаха. Ён уважлiва прачытаў i перачытаў вершы i здзiўлена ўсклiкнуў:
- Не можа быць! Подпiс без сумнення належыць Акэцi Мiцухiда! Без сумнення... Паважаная пустэльнiца, прашу вас, скажыце, як апынулася тут гэтая таблiчка? Але дзiўна... Дата... на тры гады пазней, як Мiцухiда загiнуў у Хонадзi... Што? Вандроўны манах напiсаў?.. Ха-ха-ха! Ну i спрытнюга! Ашукаў вас, панi пустэльнiца, гэты багамолец Буды!
Ёй было ўсё роўна, цi наведаў яе келлю Акэцi Мiцухiда, цi вандроўны манах, якi паставiў яго подпiс, цi яшчэ нехта. Якое гэта мела значэнне? Хiба не было той дзiўнай ночы i дзвюх душ, якiя злiлiся разам у сярэбраным i звонкiм свеце, дзе ўладарылi месяц, цыкады i духмяныя начныя травы?..
А потым... Што ж было потым?.. Ды шмат рознага. Быў багацей з Эда, вялiкi аматар жаночага цела, якi пратаптаў сцяжынку да яе келлi. Доўга ён угаворваў Хаму ўступiць яго страсцi i нарэшце ўсё ж такi звёз яе ў Эда i падарыў ёй дом.
Быў цясляр, прастадушны чалавек. Пажылi яны з iм сям'ёю як мае быць.
Але мужчыны рана цi позна памiралi. I кожны раз, адслужыўшы хаўтуры, Хама вярталася ў сваю келлю.
Iшлi гады. Змянялiся эпохi. Змянялася жыццё. Толькi адна Хама заставалася ранейшай.
- Панi... - ад саду да галерэi падышоў слуга. - Дылiжанс каля варот.
- Зараз iду...
Хама схавала ў маленькi скрутак памятныя запiсы - маёмасць, з якой яна некалi прыйшла ў гэты дом i з якой цяпер адыходзiла, яшчэ раз, набожна склаўшы рукi, пакланiлася таблiчцы з iмем нябожчыка i ўстала.
Гэты апошнi яе муж быў вельмi багаты. Ён атрымаў у спадчыну ад бацькi цэлую флатылiю, якая хадзiла ў кабатажнае плаванне, а з надыходам эпохi Мейдзi яшчэ больш разбагацеў на гандлi рысам. Хама спадабалася яму. Згвалцiўшы яе, ён прымусiў яе пераехаць у Токiо, а калi ў яе адраслi валасы, зрабiў пустэльнiцу сваёй афiцыйнай палюбоўнiцай i падарыў асабняк.
У гэтага багацея было яшчэ шэсць палюбоўнiц, i кожнай - свой асабняк. Законная жонка жыла ў раскошным доме, якi называўся палацам, дзень i ноч аплакваючы здраднiка-мужа. Так яна i памерла - у слязах i раскошы. Дзве яго ўтрыманкi, прыхапiўшы каштоўнасцi, збеглi з маладымi хлопцамi, i тады ён афiцыйна ажанiўся з Хамай. Вяселле, праўда, было сцiплае, нiякiх гасцей не запрашалi.
Яго дачка ад першага шлюбу атрымала ў спадчыну бацькаву лiхую кроў - i аднойчы збегла з рыкшам i з таго часу пайшла па благой дарозе. Сын бадзяўся па прытонах i ўрэшце, згаварыўшыся з некалькiмi гулякамi i гульцамi, якiя праматалi ўсё, скончыў самагубствам. Аднак памёр толькi ён, тыя выжылi. Хамiн муж i сам дрэнна скончыў: за хабар чыноўнiкам сеў у турму, праз тры гады вярнуўся дадому паралiзаваны, у каросце. За гэты час усё яго багацце сплыло, захаваўся толькi асабняк, якi некалi называўся палацам, а цяпер пераўтварыўся ў сапраўдны дом з прывiдамi.
З чэлядзi засталiся толькi двое - слуга i служанка. Хама самааддана даглядала агiднага старога - таксама, як i ўсiх.
4
- Значыць, так... - сказаў начальнiк будаўнiцтва, якi толькi што вярнуўся з сталiцы. - Давядзецца тужыцца i закончыць усе работы на два тыднi раней тэрмiну. Я атрымаў ад мiнiстра добры наганяй. Уся справа ў iншаземцах. Дэлегацыя пажадала прыехаць раней, чым было дамоўлена, i неадкладна агледзець будоўлю.
- Нiчога не атрымаецца, - галоўны iнжынер пацiснуў плячамi.
- Павiнна атрымацца. Нам даюць дадаткова некалькi дзесяткаў звышмагутных экскаватараў i атамных лапат, - начальнiк зiрнуў на наручны гадзiннiк. Па-мойму, мiнiстр гарыць жаданнем устанавiць новы рэкорд у шасэйным будаўнiцтве. Напэўна, у гэту самую хвiлiну ў аэрапорце ўжо прызямляюцца транспартнiкi-цыклопы. А ўжо адтуль абсталяванне нам як бачыш даставяць. На верталётах "Самсон".
- Дарэмна. Спешка тут не дапаможа, - запярэчыў адзiн майстар. - Пракапаць тунель не жарт. Праходчыкi iдуць з двух бакоў, насустрач адзiн аднаму, але ўсё роўна менш чым у дзесяць дзён не ўкладуцца. Гара, а не якi-небудзь узгорачак. Ды днi чатыры на аблiцоўку, бетанаванне, мантаж электроннага абсталявання.
- А мы не будзем капаць! - начальнiк акiнуў прысутных пераможным позiркам. - У праект унесены iстотныя папраўкi. Не марнаваць жа столькi часу на тунель! Дык вось, тунеля не будзе! Мы ўзарвём гару!
- Што? Узрыў?.. Дык гэта ж... - галоўны iнжынер пачаў быў гаварыць, але спалохана змоўк.
На роўным, як стол, полi недалёка ад будаўнiцтва сеў верталёт. З яго гарохам пасыпалiся ўзброеныя салдаты.
- Вось якраз... - сказаў начальнiк будаўнiцтва, кiсла жмурачыся ад яркага сонца i нясцерпнага металiчнага бляску верталёта. - Узрыў... Гэта... - ён махнуў рукой. - Усё зробяць за нас. Вадародная бомба, бамбакрошка... Тэхнiка на мяжы фантастыкi - пякельная машына для патрэб будаўнiцтва. Гара знiкне як дым... Радыяцыi не будзе, а калi нават i будзе, справу завершаць не людзi, а будаўнiчыя аўтаматы.