Думка апалiла Пасько, напалохала неверагоднасцю. Ён гнаў яе прэч, а яна лезла ў галаву, вырастаючы, засланяючы сабой усё астатняе. Пунтус пайшоў раней на цэлыя суткi. Яго кiсларод ужо скончыўся. Пунтус?! Пасько аж зубамi заскрыгатаў ад злосцi на сябе. Як ён мог хоць на iмгненне дапусцiць такое? Хiба Пунтус, з якiм пройдзена столькi касмiчных шляхоў, яго сябар, якi заўсёды падстаўляў плячо дапамогi таварышу, мог рашыцца на гэта? А калi не ён, то хто? Iх тут было толькi двое - Марцалiс i Пунтус. Адчуваючы, што хутка i ён заблытаецца ў гэтай д'ябальшчыне, якая навалiлася на яго, Пасько прысеў каля цела Марцалiса, пастараўся засяродзiць думку на ўбачаным.
Надзея, з якой ён адпраўляўся на пошукi таварышаў, зменшылася напалавiну. Адзiн загiнуў. А другi, магчыма, яшчэ жывы. Можа, ён, Пунтус, натрапiўшы на труп Марцалiса, забраў яго поўныя балоны i цяпер недзе блiзка, побач i чакае дапамогi? Пасько зноў вылаяў сябе: як гэта не прыйшло яму ў галаву раней? Ён нават закрычаў: "ПунтусI Пунтус!"
У шлемафоне ў адказ не пачулася нi гуку. Гэта трохi ахаладзiла ўзбуджанага Пасько. Ён пастаяў хвiлiну над целам таварыша, потым, каб не згубiць гэтае месца, паставiў на скалу пусты кiслародны балон i пайшоў далей.
Дзень увабраўся ў сiлу. Сонца свяцiла ярка i, напэўна, горача, бо там-сям трэскалiся скалы, бязгучна апаўзаючы ўнiз па стромкiх схiлах цяснiны. Пасько iшоў асцярожна, стрымлiваючы ўвесь час жаданне пераскочыць цераз расколiны, якiя адна за адной траплялiся на яго шляху. Яны здавалiся вузкiмi, той край блiзкiм. А кiнеш камень, каб праверыць, i толькi тады зразумееш сапраўдную адлегласць i глыбiню - у беспаветранай прасторы ўсё выглядала падманлiвым.
Хутка зноў паказаўся корпус зоркалёта, да часу схаваны гарой. Сам не ведаючы чаму, Пасько насцярожыўся. Потым здагадаўся - Марцалiс ляжаў тварам да зоркалёта.
З таго месца, дзе стаяў Пасько, можна было апусцiцца ўнiз у далiну, якой заканчвалася катлавiна. Можна было дабрацца таксама i да зоркалёта, да якога вёў вузеньк! карнiз, навiслы над бяздоннем. Пасько ўжо вырашыў iсцi па карнiзу, як раптам заўважыў, быццам на зацененым баку ўспыхнуў i адразу згас слабы агеньчык. Пасько паморгаў вачыма, баючыся, што гэта яму здалося, i палез унiз.
Ён быў упэўнены, што Пунтус там, i не вельмi сачыў за дарогай. I толькi азiрнуўшыся, спынiўся як укапаны. Пад скалой, на якой узвышаўся зоркалёт, ляжаў Пунтус. Ён быццам аступiўся i пакацiўся, затрымаўшыся на момант на вострых каменнях. Але... I ў яго быў адкiнуты гермашлем, як у Марцалiса.
Пасько ахапiў жах. Усё, што ён убачыў тут, было падобна на нейкую страшэнную казку. Апошнiя сумненнi знiклi: побач з зоркалётам павiнен быць нехта трэцi. I, нiбы пацвярджаючы яго думку, прыёмнiк, аўтаматычна настроiўшыся, выхапiў з цiшынi ўрывак фразы - невыразнае мармытанне. Голас быў бясстрасны, як нежывы.
Пасько паслухаў яшчэ i з палёгкай уздыхнуў: робат. Усё тлумачылася вельмi проста. Аўтаматы надоўга перажылi экiпаж i прывялi зоркалёт на гэтую планету - яна трапiлася на iх шляху выпадкова. Запраграмiраваныя на дзеянне, робаты пакiнулi карабель i разбрылiся. Адзiн з iх уцалеў да гэтага часу. Толькi, вiдаць, нешта ў iм сапсавалася, бо, спачатку забiўшы людзей, ён потым спрабаваў дапамагчы iм i зрываў з iх гермашлемы, пускаў у твар струмень кiслароду.
У галаве Пасько варухнулася думка - цi не вярнуцца назад? Агледзець зоркалёт - i на базу. А сапсаваны робат хай ужо дажывае свой век тут, у каменнай пустынi. Гэта было б самым простым i лёгкiм, але Пасько ўсё жыццё баяўся iменна такiх рашэнняў.
Тым часам робат зноў даў аб сабе знаць. Яго голас прагучаў амаль выразна. Вiдаць, ён быў ужо недзе побач. Пасько пазнаў англiйскую мову, яму здалося, ён нават разабраў два знаёмыя словы: "...знайду цябе..." Ён не быў да канца ўпэўнены, што гэта iменна так. Але ж яму трэба было гаварыць зараз з робатам, якому не крыкнеш: "Што за сiстэма аптымiзатараў у тваiм мозгу?" I Пасько, пакапаўшыся ў сваiх небагатых моўных запасах, знайшоў толькi:
- Хэллоў, фрэнд!
Мармытанне сцiхла, быццам робат прыслухоўваўся ц! гадаў, хто б гэта мог яго аклiкнуць. I раптам, раздзiраючы вушы, у шлемафоне загрукатала:
- Га-га-га! Пачвара!
Азадачаны Пасько не адразу знайшоўся i толькi пасля замiнкi вымавiў:
- Робат, я чалавек! Ча-ла-век!
- Хэллоў, стары! I даўно?
- Што даўно?.. - Пасько разгубiўся зноў.
- Гэта самае... Чалавек... Чалавек!.. Га-га-га!
Пасько падумаў, што робат зусiм сапсаваны, i асцярожна выглянуў з-за каменя. Робата ён убачыў адразу. Убачыў яго i робат, бо iмгненна ўскiнуў руку. Блiснула маланка, i Пасько адчуў, як па скафандру забарабанiлi каменныя асколкi. Ад нечаканасцi ён падаўся наперад i, страцiўшы раўнавагу, распластаўся на адкрытай тэрасе.
Да робата было метраў пяцьдзесят. не больш. Ён стаяў спакойны, трохi заклапочаны i вельмi ўважлiва разглядаў пiсталет, з якога iмгненне назад вылецеў смертаносны зарад. Побач з магутнай скалой ён выглядаў нiкчэмным, нават бездапаможным. Пасько цiхенька, каб не заўважыў робат, выпростваў руку з плазменным нажом. Рызыкаваць больш не хацелася. Пасько вырашыў секануць гэтага механiчнага разбойнiка па руках.
Робат, пакруцiўшы пiсталет, прывычным рухам засунуў яго ў кабуру i павярнуўся да Пасько. Пасько зiрнуў i пахаладзеў ад жаху. Праз пластык на яго глядзелi... жывыя вочы. Пастаяўшы з хвiлiну, нiбы ў роздуме, робат зрабiў крок, другi...
Пасько ляжаў i думаў, што яму рабiць, бо нацiснуць кнопку нажа ён ужо чамусьцi не адважваўся. А робат, прабегшы трохi, раптам заскакаў на адной назе, выкрыкваючы нешта незразумелае. Потым, крутануўшыся, сарваў шлем скафандра...
Пасько закрычаў. Гэта быў... чалавек. Блiснулi i замерлi, ашклянеўшы, вар'яцкiя вочы. Галава некалькi разоў сутаргава перасмыкнулася, адкрыты рот хапаў яшчэ пустату, а ногi падкасiлiся, i тулава асунулася ўнiз. Пасько не паспеў нават падхапiцца, як усё скончылася.
Ён загiнуў, забраўшы з сабой тайну гiбелi Пунтуса i Марцалiса. Загiнуў бессэнсоўна, хаця i перажыў, дзякуючы субсветавой хуткасцi зоркалёта, сваю эпоху. Яго смерць з'явiлася завяршэннем яго вар'яцтва. Хутчэй за ўсё з каманды таго карабля ён быў апошнiм. Пасько дапускаў, што чалавек, страцiўшы надзею вярнуцца на Зямлю, можа звар'яцець. Але чаму вар'яцтва набыло такiя чалавеканенавiснiцкiя, крыважэрныя формы? Пасько адчуваў, што не зможа вярнуцца на базу, не высветлiўшы гэтай акалiчнасцi.
Накрыўка ўваходнага люка зоркалёта была адкiнута - яшчэ адно сведчанне гiбелi экiпажа. Пасько па трапе падняўся ў дэзакамеру. Пераступiўшы парог, ён апынуўся ў цёмнай кабiне. Пастаяў, нiбы праходзiў там дэзiнфекцыго, вобмацкам знайшоў дзверцы i перабраўся ў калiдор. Аварыйная электрастанцыя, напэўна, ужо таксама не працавала. У калiдоры цемра здавалася яшчэ гусцейшай. Пасько пасвяцiў лiхтарыкам. Вузкi, доўгi калiдор нахiленага зоркалёта крута падымаўся ўгару.
Трымаючыся за парэнчы, Пасько зрабiў крок i спынiўся. Яму здалося, што ўся шматтонная аграмадзiна зоркалёта быццам зацiскала яго шэрымi металiчнымi сценамi.
Святло лiхтара выхоплiвала з цемры дзверы кают, якiя цягнулiся ўздоўж калiдора. Пасько прайшоў да рубкi ў самым носе карабля, адкрываючы адну за другой каюты i не адважваючыся заходзiць у iх.
Дзверы рубкi былi зачынены. Гэта яго здзiвiла. Падумаўшы крыху, ён падняў плазменны нож.
Чырванаватая нiтачка быццам абматала ручку дзвярэй, варухнулася i прапала. Аўтаматычны запор бясшумна вывалiўся на падлогу, слiзгануў па назе i пакацiўся ўнiз, мiгаючы апалiнай. Пасько нацiснуў на створкi i ўвайшоў у рубку. Iлюмiнатары былi занавешаны няшчыльна. Вузкiя палоскi святла лiлiся ў памяшканне, ствараючы ўражанне, што ўсе прадметы навокал пярэстыя. Пасько адсунуў фiранкi. У рубцы пасвятлела, на яго патыхнула запусценнем.
У кутку ляжаў на крэсле скамечаны свiтэр. На стале i пад сталом былi раскiданы плёнкi, карты, з iмi побач - кансервавыя бляшанкi, нейкая ежа... Ходавая рубка, напэўна, была апошнiм прыстанiшчам апошняга члена экiпажа.
Кароткi сiгнал напомнiў, што ў балонах засталося роўна палавiна кiслароду. Гэта вярнула Пасько да рэчаiснасцi. Досыць сузiрання! Трэба дзейнiчаць, i ён падышоў да пульта. Толькi тут яшчэ цеплiлася жыццё, самастойнае, незалежнае ад былых гаспадароў. Мiгцелi рознакаляровыя iндыкатары, дрыжалi стрэлкi на асветленых цыферблатах, жывячыся з нейкай крынiцы энергii. I не было iм нiякай справы да таго, што ўжо нiхто не паверне стартавы тумблер, не прагучыць па ўсяму зоркалёту прызыўны загад: "Гатоўнасць нумар адзiн".
Перад пультам два крэслы - пiлота i штурмана. Пасько сеў на штурманскае. У iм яму здалося больш прывычна, ён нават памацаў некаторыя кнопкi, нiбы там у сябе на "Валдаi". Хутчэй выпадкова, чым па натрэнiраванасцi, трапiў пальцам на патрэбную кнопку. Штурманскi экран раптам засвяцiўся. Некалькi секунд на iм чарнела нерухомае неба Бальдара, знаёмае Пасько па нядаўнiх назiраннях, потым паплыло, быццам зоркалёт зрушыўся з месца. Адно за другiм на экране ўзнiкалi невядомыя сузор'i, праз якiя цягнулася тонкая сiняватая лiнiя з мiнiяцюрным зоркалётам на канцы. Па яго руху Пасько здагадаўся, што кадры з трасай палёту плывуць у адваротным парадку. Цяпер гэта не мела iстотнага значэння. Шлях можна было прасачыць.
Зоркалёт нiдзе не рабiў пасадкi, Толькi зусiм нямнога не даляцеўшы да сiстэмы Сiрыуса, ён на нейкi час спынiўся i чамусьцi павярнуў назад. Напэўна, здарылася нешта непрадбачанае, калi каманда прыняла такое рашэнне, не выканаўшы задання. Пасько стаў шукаць вахценны дзённiк - можа, ён растлумачыць прычыну.
Гуказапiсы назiранняў дзяжурных ён знайшоў у невялiкай скрынцы з палiцамi, уманцiраванай у сцяну побач з пультам. Дзённiк быў звычайны, падобны на тыя, якiя здаўна вялi на марскiх, а потым i на касмiчных караблях. Дата. Каардынаты. Паказаннi прыбораў. I нiводнага слова, якое выказвала б эмоцыi або давала якую-небудзь ацэнку падзеям.
Павольна круцiўся дыск, на розныя галасы паведамляючы амаль адно i тое ж. Пасько слухаў, паступова трацячы ўважлiвасць пад уплывам безлiчы абстрактных для яго лiчбаў i кодаў. I раптам адна фраза вярнула яго да рэчаiснасцi. У шлемафоне, падключаным да гуказдымальнiка, пачулася нешта новае: "Памёр Майкл. Цяпер нас толькi трое".
У голасе адчувалася разгубленасць. Пасько паскорыў рух дыска. Праз трыццаць запiсаў зноў: "Здаравяк Бент, непахiсны Бент не прачнуўся. Не разумею". Пасько стала не па сабе: столькi адчаю было ў гэтых словах. А пазней той самы касманаўт зазначыў: "Непакоiць Ральф. Чаму на планетах павiнны быць пачвары ў вобразе чалавека?.. А дадому так далёка".
Вiдаць, аўтар запiсу быў моцны чалавек. Да канца плёнкi Пасько не пачуў больш нiводнай скаргi. I гэтага моцнага чалавека, мабыць, таксама не стала. Запiс абарваўся, нiчога не паведамiўшы пра пасадку. Значыць, выжыў толькi Ральф, той самы звар'яцелы Ральф?
Пасько ўявiў сябе на месцы Бента i таго, другога, што застаўся з Ральфам сам-насам, i скалануўся. Няўжо iх таксама напаткаў лёс Пунтуса i Марцалiса? Ён паклаў на месца плёнку, зачынiў скрынку i, кiнуўшы апошнi позiрк на пульт, выйшаў з рубкi. Адчуваў, што больш ужо нiколi не зможа вярнуцца сюды. Такое вiдовiшча яму не пад сiлу. Але перш чым назаўсёды развiтацца з караблём, ён павiнен быў пайсцi яшчэ на адно выпрабаванне наведаць каюту Ральфа. Ён не хацеў верыць, што космас можа давесцi чалавека да такога стану, i пераканаць сябе ў гэтым яму было надзвычай важна.
Знайшоўшы замкнёную каюту, Пасько спынiўся, упэўнены, што гэта iменна i ёсць жыллё Ральфа. Невялiчкае памяшканне было захламлена. На падлозе кучай ляжалi старыя скафандры, пустыя балоны з-пад кiслароду, свiтэры касманаўтаў. Быццам Ральф нацягаў iх сюды з усiх кают. Пасько прайшоў да стала - ён, гэты стол, бадай, з усяго i заслугоўваў тут увагi. Гэта нават быў не стол масiўны, стальны, ён больш нагадваў сейф. Пасько пацiснуў плячыма, якi ж рэальны сэнс у такiм сховiшчы на касмiчным караблi, дзе жыццё кожнага чалавека адкрыта перад другiмi? I ўсё-такi паводзiны Ральфа выяўлялi адсутнасць цвярозага сэнсу. Можа, памiж iмi была сувязь? Пасько паспрабаваў адкрыць сейф. Дзверцы не паддавалiся. Ключоў таксама нiдзе не было. Вiдаць, Ральф трымаў iх пры сабе. Пасько паласнуў па стальной сценцы сейфа плазменным промнем.
Сейф адкрыўся. У левай тумбе ляжалi плёнкi мiкрафiльмаў. Касмiчныя войны, сустрэчы з пачварамi на iншых планетах, нашэсцi чужынцаў на Зямлю. Чытаючы гэтыя назвы, Пасько скрывiўся, быццам узяў у рот нешта агiднае. А некалi ж людзi ўсур'ёз ставiлi такiя фiльмы. Але прычынай вар'яцтва яны наўрад цi маглi стаць, нават калi б Ральф глядзеў iх дзень пры днi. Ды наўрад цi для iх захоўвання ўстанаўлiвалi на зоркалёце сейф.
Ля самага верху правай тумбы стала-сейфа Пасько выпадкова намацаў невялiкую кнопку. Нацiснуў i адчуў, што аднекуль з глыбiнi тумбы высоўваецца невялiкая шуфляда. Ён накiраваў на яе прамень святла i ад здзiўлення ледзь не выпусцiў лiхтар. У шуфлядзе ляжаў пiсталет. Даўнi, такi цяпер на Зямлi сустрэнеш хiба ў музеi: бясшумны, здольны страляць хiмiчнымi кулямi. Гэтыя кулi, трапiўшы ў ахвяру, выклiкалi iмгненную смерць, не пакiдаючы, аднак, слядоў забойства. Цi не пасля такой кулi не прачнуўся Бент? Iнакш навошта было хаваць гэты пiсталет ад вачэй экiпажа?
Пасько пакорпаўся ў паперах, накiданых у шуфлядку, i раптам яму ў рукi трапiлася невялiчкая кнiжачка, пасведчанне, з выцiснутымi на вокладцы залацiстымi лiтарамi: "Служба бяспекi".
Пра тую пару, калi гэты зоркалёт стартаваў у прастору, Пасько ведаў толькi па кнiгах. Многае ў паводзiнах людзей таго часу яму здавалася дзiўным, невытлумачальным. I вось ён нiбы сутыкнуўся з самой гiсторыяй, неразумнай, дзiкай. Яму стала балюча i крыўдна за тых людзей, што рыхтавалi ў дарогу "Тэхас". Iх мары былi светлымi, шчырымi, i не iх вiна, што вынiк атрымаўся такi жахлiвы. Былi тады, вiдаць, яшчэ сiлы, якiя хацелi спынiць новае ў жыццi. Яны не давяралi экiпажу, яны хацелi ад гэтай экспедыцыi мець нейкiя свае асобыя выгоды. Таму i паслалi з зоркалётам свайго стаўленiка, даручыўшы, вiдаць, яму сачыць за ўсiмi дзеяннямi экiпажа.
За час блуканняў у Сусвеце, бо "Тэхас" чамусьцi, павярнуўшы ад Сiрыуса, абмiнуў Зямлю i апынуўся ледзь не ў процiлеглым баку прасторы, нешта парушылася ў псiхiцы надзеленага асобымi паўнамоцтвамi Ральфа. Ён паставiў сябе над усiмi, i вось вынiк...
Пасько адчуў сябе разгубленым, знясiленым. Напэўна, i Пунтус з Марцалiсам таксама не чакалi нiчога дрэннага, не ведаючы пра атручаную псiхiку Ральфа.
Пасько выйшаў з зоркалёта. Яму хацелася як мага хутчэй бегчы адсюль. Але ён яшчэ знайшоў у сабе сiлы, каб наладзiць аўтаматычны запор у выхадным люку. I толькi адчуўшы, як уздрыгнуў пад рукой замок, уздыхнуў з палёгкай. Ён яшчэ пахаваў сваiх мёртвых таварышаў. Павагаўшыся, завалiў каменнямi i цела Ральфа.
Капiтан, як i перад адпраўкай Пасько, сядзеў за сталом, стомлены, з яшчэ больш суровым выразам твару. Ён доўга маўчаў, быццам раздумваў - пытаць цi не? Пасько сам сказаў:
- Абвал...