Але якiмi б словамi нi выказваў Джонатан сваю думку, яны гучалi, як прыемная казка, а iм больш за ўсё быў патрэбны сон.
Мiнуў яшчэ месяц, i Джонатан абвясцiў, што прыйшоў час вяртацца ў Чараду.
- Мы не гатовы! - усклiкнуў Генры Кельвiн-Чайка. - Яны не хочуць нас бачыць! Мы Выгнанцы! Хiба мы можам iсцi туды, дзе нас не чакаюць?
- Мы вольныя i можам ляцець, куды пажадаем, быць такiмi, якiя мы ёсць, адказаў Джонатан. Ён узляцеў з пяску i павярнуў на ўсход, туды, дзе знаходзiлася родная зямля Чарады.
Вучнi на хвiлiну разгубiлiся: паводле Закону Чарады Выгнаннiк не мае права вяртацца, i нi разу за дзесяць тысяч гадоў Закон не парушаўся. Закон загадваў заставацца, Джонатан - ляцець, i сам ён быў ужо за мiлю ад iх над морам. Калi яны яшчэ прамарудзяць, ён апынецца сам-насам з варожа настроенай Чарадой.
- Але раз мы не належым да Чарады, дык можам не падпарадкоўвацца Закону, хiба не так? - даволi ўпэўнена зазначыў Флетчар. - Апрача таго, калi пачнецца бойка, там ад нас будзе куды больш карысцi, чым тут.
Восем чаек у шыхце падвойным ромбам, ледзь не дакранаючыся адна да адной кончыкамi крылаў, ляцелi гэтай ранiцай з захаду. Яны наблiзiлiся да Берага Рады Чарады з хуткасцю сто трыццаць пяць мiляў у гадзiну; Джонатан ляцеў наперадзе, з правага крыла ад яго - Флетчар, з левага, стараючыся не адставаць, - Генры Кельвiн. Тут увесь шыхт, як адна птушка, павольна перавярнуўся цераз правае крыло... выраўняўся... потым цераз левае... зноў выраўняўся, а вецер бязлiтасна шкуматаў iх усiх.
Крыкi i сваркi, такiя звычайныя ў жыццi Чарады, адразу ж спынiлiся, нiбы iх адрэзала вялiзным нажом гэтага шыхта, i восем тысяч вачэй, не мiргаючы, утаропiлiся на яго. Адна за адною восем птушак рэзка ўзнiмалiся ўгору, рабiлi мёртвую пятлю i, гранiчна збавiўшы хуткасць, станавiлiся на пясок як укопаныя. Потым Джонатан узяўся разбiраць палёт з такiм выглядам, нiбыта не здарылася нiчога асаблiвага.
- Пачнём з таго, - сказаў ён з ухмылкай, - што ўсе вы крышку прыпазнiлiся на агульны збор...
Нiбы гром з яснага неба ляснуў у Чараду. Гэтыя птушкi - Выгнаннiкi! I яны - вярнулiся! Але ж гэтага не можа быць. Чарада так разгубiлася, што апаска Флетчара наконт бойкi знiкла сама па сабе.
- Падумаеш, Выгнанцы, ну i хай сабе, - сказала нейкая маладзейшая чайка, але дзе i як, лiха на iх, яны навучылiся гэтак лятаць?
Мiнула амаль гадзiна, перш чым усе ў Чарадзе даведалiся пра Загад Старэйшыны: "Не звяртаць на iх увагi. Чайка, якая загаворыць з Выгнаннiкам, сама становiцца Выгнаннiцай. Чайка, якая паглядзiць на Выгнаннiка, парушыць Закон Чарады".
З гэтай хвiлiны Джонатан мог бачыць толькi шэрыя спiны, але ён, здавалася, i не заўважыў перамены. Ён праводзiў заняткi тут жа над Берагам Рады i ўпершыню пачаў прымушаць сваiх вучняў працаваць амаль на мяжы iх магчымасцей.
- Мартын-Чайка! - чуўся ў небе яго голас. - Ты кажаш, што ўмееш лятаць на малой хуткасцi. Гаварыць можна абы-што. Пакуль ты не дакажаш - ты нiчога не ўмееш. ЛЯЦI!
I маленькi, цiхi Мартын-Уiльям ад страху, што трапiў настаўнiку пад гарачую руку, сам сабе надзiва, пачаў тварыць сапраўдныя цуды ў палётах на малых хуткасцях. Ён навучыўся так выгiнаць пер'е, што пры сама лёгкiх павевах ветрыку, нi разу не махнуўшы крыламi, падымаўся ажно пад воблакi i вяртаўся назад на зямлю.
А Чарльз-Роланд даляцеў да Гары Вялiкага Ветру i ўзняўся на дваццаць чатыры тысячы футаў; вярнуўся ён пасiнелы ад холаду, узрушаны i шчаслiвы, з цвёрдым намерам падняцца заўтра яшчэ вышэй.
Флетчар, а ён, як нiхто, палюбiў фiгуры найвышэйшага пiлатажу, адолеў шаснаццацiвiтковую вертыкальную запаволеную бочку, а ўжо на другi дзень завяршыў яе трайным пераваротам цераз крыло. Яго белае пер'е так i ззяла на сонцы, калi ён праносiўся над берагам, адкуль за iм крадком сачыла не адна пара вачэй.
Джонатан увесь час не разлучаўся са сваiмi вучнямi: паказваў, падказваў, прымушаў, павучаў. Усе разам яны ляталi з любовi да палётаў i ўночы, i ў непагадзь, i ў шторм, тады як астатнiя чайкi з Чарады тужлiва тулiлiся адна да адной на зямлi.
Пасля палётаў вучнi адпачывалi на пяску i з яшчэ большай увагай слухалi Джонатана. Не ўсе яго шалёныя iдэi ўспрымалiся iмi, але шмат якiя зусiм ясныя думкi былi iм зразумелыя.
З цягам часу вакол гурту вучняў паступова ўночы ўтваралася яшчэ адно кола: цiкаўныя чайкi з Чарады гадзiнамi слухалi Джонатана, але паколькi кожная з iх не хацела бачыць суседзяў i сама баялася, што суседзi ўбачаць яе, перад свiтаннем усе яны знiкалi.
Мiнуў месяц, перш чым першая чайка з Чарады пераступiла мяжу i папрасiла навучыць яе лятаць. Просьба гэтая наклiкала праклён на чайку па iменi Тэранс Лоўэл, паставiла на яго кляймо Выгнанца i... зрабiла яго восьмым вучнем Джонатана.
У наступную ноч з Чарады прыкульгаў, валакучы па пяску левае крыло, Кiрк Мэйнард i павалiўся каля ног Джонатана.
- Дапамажы мне, - папрасiў ён цiха, быццам вось-вось канае. - Больш за ўсё на свеце я хачу лятаць...
- Вось i добра, - сказаў Джонатан. - Узнiмайся разам са мною ў паветра, i пачнём.
- Ты не зразумеў. Маё крыло. Я не магу паварушыць крылом.
- Мэйнард-Чайка, ты вольны, каб стаць самiм сабою, найсапраўднаю чайкаю Кiрк Мэйнард, i нiшто не мае сiлы табе перашкодзiць. Такi Закон Вялiкай Чайкi, такi Закон.
- Ты хочаш сказаць, што я магу лятаць?
- Я кажу, што ты вольны.
I Кiрк Мэйнард лёгка i хутка, без анiякiх намаганняў, распасцёр крылы i ўзняўся ў цёмнае начное неба. Ад яго крыку з вышынi пяцьсот футаў прачнулася ўся Чарада.
- Я магу лятаць! Слухайце! Я МАГУ ЛЯТАЦЬ!
На досвiтку вакол гурту вучняў Джонатана стаяла каля тысячы чаек, усе яны з цiкаўнасцю глядзелi на Мэйнарда. Iм было ўжо ўсё роўна, бачыць iх хто-небудзь цi не, яны слухалi i старалiся зразумець Джонатана.
А ён гаварыў пра рэчы зусiм простыя: пра тое, што лятаць для чайкi - гэта яе звычайны занятак, што воля, свабодны палёт дадзены ёй самой прыродай, а ўсё, што перашкаджае волi, павiнна быць адрынута i адкiнута - звычаi, забабоны, забароны - усё, што абмяжоўвае волю.
- Адкiнута, - пачуўся голас з натоўпу, - нават калi гэта Закон Чарады?
- Адзiны правiльны Закон гэта той, што вядзе да волi, - адказаў Джонатан. - Iншага не iснуе.
- Хiба можна спадзявацца, што мы навучымся лятаць не горш за цябе? пачуўся другi голас. - Ты - асаблiвы, таленавiты, незвычайны, не падобны на астатнiх птушак.
- Паглядзiце на Флетчара! На Лоўэла! На Чарльза-Роланда! На Джудзi Лi! Яны таксама асаблiвыя, таленавiтыя i незвычайныя? Анi не больш, чым вы i чым я. Адзiная, адна-адзiная рознiца ў тым, што яны пачалi ўсведамляць сябе, разумець, хто яны такiя, i трэнiравацца ў гэтым усведамленнi.
Усе вучнi Джонатана, апрача Флетчара, памулялiся ад няёмкасцi. Дагэтуль яны яшчэ самi не ўразумелi, што займаюцца менавiта гэтым.
З кожным днём натоўп павялiчваўся; прыходзiлi, каб распытаць, каб выказаць сваё захапленне, прыходзiлi i каб пакпiць.
- У Чарадзе кажуць, што калi ты не Сын Вялiкай Чайкi, - загаварыў Флетчар да Джонатана аднойчы ранiцай пасля трэнiроўкi ў хуткасных палётах, - дык, значыцца, ты на тысячу гадоў апярэдзiў свой час.
Джонатан уздыхнуў. "Вось яна - цана неразумення, - падумаў ён. - Цябе называюць або д'яблам, або богам".
- А як думаеш ты, Флетч? Апярэдзiлi мы наш час?
Флетчар доўга маўчаў.
- Гэтак лятаць, як лятаем мы, можна было навучыцца заўсёды i любому, хто пажадаў бы зрабiць такое адкрыццё, - прамовiў ён. - А да часу гэта не мае нiякiх адносiн. Хiба што мы апярэдзiлi моду. Апярэдзiлi той спосаб, якiм лятае большасць чаек.
- Гэта ўжо нешта значыць, - сказаў Джонатан, перакулiўся i паплыў у паветры дагары нагамi. - Гэта ўжо напалову лепш, чым апярэдзiць час.
Гэта здарылася роўна праз тыдзень. Флетчар паказваў прыёмы хуткаснага палёту групе навiчкоў. Ён якраз выходзiў з пiке, якое рабiў з вышынi сем тысяч футаў, i тонкай шэрай палоскай праносiўся за некалькi дзюймаў ад пляжа, калi на дарозе ў яго апынулася нейкае птушаня, што з крыкам "Мамачка!" выконвала свой першы ў жыццi палёт. Птушаня ляцела наперарэз. Каб пазбегнуць сутыкнення, Флетчар Лiнд за дзесятую долю секунды рэзка рвануўся ўлева i на хуткасцi дзвесце мiляў у гадзiну ўрэзаўся ў гранiтную скалу.
Яму здалося, што гэта была не скала, а вялiзныя акаваныя дзверы ў iншы свет. Удар - i выбух страху, шок, цемра, а потым ён кудысьцi плыў у дзiўным незнаёмым небе, памяць то вярталася да яго, то знiкала, ён чагосьцi баяўся i нечага шкадаваў, страшэнна шкадаваў.
Як i ў дзень першай сустрэчы з Джонатанам Лiвiнгстанам, ён пачуў голас:
"Сакрэт заключаецца ў тым, Флетчар, што мы стараемся пераадолець межы нашых магчымасцей паступова i цярплiва. Калi прытрымлiвацца праграмы, дык нам яшчэ рана прабiвацца праз скалы".
- Джонатан!