Эл паглядзеў на брата.
- Паедзеш? - папытаўся ён як мага больш абыякава.
- Не, не магу, - адказаў Том. - Трэба тут памагчы. Яшчэ будзем разам... у дарозе.
Эл не стрымаўся, запытаў:
- Ты... ты ўцёк? З турмы?
- Не, - адказаў Том. - Адпусцiлi па падпiсцы.
- А-а... - Эл быў крышачку расчараваны.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ
У маленькiх дамках людзi варушылi i перабiралi сваё дабро, дабро бацькоў сваiх i дзядоў. Выбiралi, што везцi з сабой на Захад. Мужчыны распраўлялiся са сваiм скарбам бязлiтасна - усё роўна мiнулае жыццё пайшло прахам, але кабеты ведалi, што мiнулае яшчэ не раз горка абзавецца.
Мужчыны iшлi ў свiрны i павецi. Вось плуг, вось барана - не забыў, як сеялi гарчыцу ў вайну? А памятаеш, прыязджаў адзiн, усё ўгаворваў нас каўчукавы хмыз разводзiць - нейкую гваюлу? Разбагацееце, казаў. Ану давай сюды вунь тыя прылады - некалькi даляраў за iх атрымаем. За гэты плуг аддалi васемнаццаць даляраў ды яшчэ за перавозку - па каталогу крамы "Сiрз Роўбак".
Збруя, двухколкi, сеялкi, матыкi ў звязках па некалькi штук. Нясi iх сюды. Валi ў адну кучу. Грузi на фургон. У горад завязеш. Колькi дадуць - аддавай. Коней i фургон таксама прадасi. Больш ужо не спатрэбяцца.
Пяцьдзесят цэнтаў за такi добры плуг малавата. Сеялка каштавала мне трыццаць восем даляраў. Два даляры малавата. Ды не цягнуць жа табе ўсё гэта назад... Добра, забiрай, i маю горыч таксама. Грузi помпу калодзежную i вупраж. Аброцi, хамуты, гужы, пастронкi. I гэтыя шкляныя падвескi на налобнiк, бачыш - пад шклом чырвоныя ружачкi. Гнядому купiў. Памятаеш, як ён падкiдваў ногi на рысi? Старызна, зваленая ў кучу пасярод двара. Ручны плуг цяпер нiхто не купiць. Пойдзе на лом - жалеза цэнтаў на пяцьдзесят пацягне. Цяпер у хаду толькi дыскавыя плугi да трактароў.
Добра, бярыце ўсё... усё гэтае жалеззе i давайце пяць даляраў. Вы купляеце не толькi гэтае ламачча, але i зламанае жыццё. Мала таго... самi пераканалiся... вы купляеце маю горыч у прыдачу. Купляеце плуг, якi засыпае сваiм адвалам вашых дзяцей, вы купляеце зброю i волю, якiя маглi б уратаваць вас. Не чатыры, а пяць. Не цягнуць жа мне ўсё гэта назад... добра, няхай чатыры. Але папярэджваю - вы купляеце тое, што заарэ вашых дзяцей. Не заўважыце, як гэта здарыцца. Не паспееце заўважыць. Бярыце за чатыры... Ну, а колькi дасце за коней з фургонам? Зiрнiце, якiя конi! Абодва гнядыя, масць у масць, i хада ў iх аднолькавая, нага ў нагу. Як нацягнеш лейцы - сцёгны i крыж напружацца ў абодвух у адно i тое ж iмгненне, у долю секунды. А пры ранiшнiм святле адлiваюць золатам. Паглядаюць цераз перагародку, пасопваюць прынюхваюцца, навостраць вушы i стрыгуць iмi - прыслухоўваюцца, цi не iдзе гаспадар. А чубкi зусiм чорныя! Ёсць у мяне дачка. Дык яна любiць заплятаць iм грывы i чубкi - запляце коску i завяжа чырвонай стужачкай. Дужа ёй падабаецца гэта. А цяпер - усё, канец. Я мог бы расказаць вам забаўную гiсторыю пра дачку i таго вунь прыпражнога. Вось вы пасмяялiся б! Прыпражному восем гадоў, а гэтаму гнядому - дзесяць, а зладзiлiся працаваць, быццам жарабкi аднаго прыплоду. Во, бачыце? Зубы. Нiводнага гнiлога. Лёгкiя глыбокiя. Капыты роўныя i чыстыя. Колькi? Дзесяць? За абодвух? I яшчэ фургон?.. О, Езус! Ды лепш я прыстрэлю iх сабакам на корм. Ат, бярыце! Хутчэй бярыце, мiстэр. Вы купляеце заадно i маленькае дзяўчо, якое заплятала iм чубкi - знiмала ў сябе з галавы стужачкi i завязвала iм коскi банцiкам; адыдзе назад, галава набок палюбуецца i патрэцца шчочкай аб мяккiя цёплыя ноздры. Вы купляеце доўгiя гады працы, цяжкай працы на санцапёку, вы купляеце скруху, якую не выказаць словамi. Але беражыцеся, мiстэр. Вы атрымаеце надбаўку за ўсю гэту кучу хламу i за гнядых коней... за маiх прыгажуноў... - пакецiк гневу, якi прымецца ў вашым доме, пойдзе ў рост i калi-небудзь забуяе пышным цветам. Мы маглi б стаць вашымi збавiцелямi, але вы падсеклi нас; настане дзень, калi i ваша жыццё падсякуць, i не будзе каму ратаваць вас.
I арандатары вярталiся пеша дамоў, засунуўшы рукi ў кiшэнi, апусцiўшы капелюшы на самыя вочы. Некаторыя куплялi бутэльку вiскi i тут жа апаражнялi, каб аглушыць сябе адразу. Але, выпiўшы, яны не смяялiся, не пускалiся ў скокi. Не спявалi, не перабiралi струны гiтар. Вярталiся на свае фермы, трымаючы рукi ў кiшэнях i нiзка апусцiўшы галовы, i з-пад iх чаравiкаў узнiмаўся чырвоны пыл.
Мажлiва, пачнём жыццё нанава ў новым багатым краi - у Калiфорнii, дзе растуць фрукты. Пачнём з самага пачатку.
А хiба можна пачынаць спачатку? Спачатку пачынае жыццё толькi дзiця. А мы з табой... у нас ужо ўсё ззаду. Хвiлiнныя ўспышкi раздражнення, тысячы карцiн мiнулага - гэта мы. Палi, чырвоныя палi - гэта мы; дажджлiвыя гады, пыльныя гады, засушлiвыя гады - усё гэта мы. Нам нанава жыццё ўжо не пачаць. Азлабленне, якое мы прадалi скупшчыку старызны, - яно будзе з iм, але i нас не пакiне. I тое, як гаспадары загадвалi нам выбiрацца, таксама з намi; i тое, як трактар з ходу парушыў дом, застанецца з намi да самай смерцi. У Калiфорнiю цi яшчэ куды - мы, як тамбур-мажоры на парадзе, павядзём за сабой нашы крыўды, наша абурэнне. I настане дзень, калi ўсе армii абураных пойдуць адным шляхам. I будуць яны крочыць у нагу, i поступ iх будзе грозны.
Арандатары брылi дамоў, на свае фермы, праз чырвоны пыл.
Калi ўсё, што можна было прадаць, было прададзена - плiты i ложкi, крэслы i сталы, маленькiя кутнiя буфеты, тазы i бакi - засталiся яшчэ кучы хатняга скарбу; i жанчыны сядзелi сярод iх, перабiралi рэч за рэччу, азiралiся назад, у мiнулае - малюнкi, квадратныя люстэркi, а вось ваза...
Ты i без мяне ведаеш, што можна ўзяць з сабой, а што нельга. Мы ж будзем рабiць прывалы ў полi - спатрэбiцца посуд гатаваць яду i мыць бялiзну, матрацы i прашываныя коўдры, лiхтары, i вёдры, i брызент... З яго зробiм навес. I бiтон з-пад газы. Ведаеш, што з яго будзе? Печка. А адзежа - адзежу ўсю бяры. Стрэльба?.. Без стрэльбы як без рук. Калi не будзе ўжо нi чаравiкаў, нi адзення, нi ежы, нi нават надзеi, у нас астанецца стрэльба. Калi дзед прыйшоў сюды, здаецца, я расказваў табе, у яго з сабой былi толькi перац, соль i стрэльба. Больш нiчога. Гэта пойдзе. I яшчэ бутэлька на ваду. Ну, здаецца, больш ужо няма куды. Вышэй бартоў. Малыя залезуць на паклажу, а бабку пасадзiм на матрац. Прылады - рыдлёўку, пiлу, гаечны ключ, абцугi. I яшчэ сякеру. Сякера гэтая служыць гадоў ужо сорак. Бачыш, як лязо сцерлася? I вяроўкi, канешне. Астатняе? Кiнь тут... цi спалi.
Падыходзiлi i дзецi.
Раз Мэры бярэ ляльку, гэту рваную завэдзганую ляльку, дык я вазьму свой iндзейскi лук. Мне без яго нiяк нельга. I яшчэ палку - яна пад мой рост. Раптам спатрэбiцца. Яна ў мяне ўжо даўно - цэлы месяц цi нават год. Я без яе не магу. А якая яна, Калiфорнiя?
Жанчыны сядзелi сярод асуджаных на пагiбель рэчаў, перабiралi iх, глядзелi скрозь iх, вярталiся ў мiнулае. Вось кнiжка. Бацькава кнiжка. Ён любiў чытаць. "Шлях паломнiка". Часта чытаў яе. Вось яго надпiс. I люлька яго - яшчэ i цяпер пахне тытунём. Малюнак - анёл. Я ўсё на яго глядзела перад першымi трыма родамi... ды нешта не памагло. Можа, узяць гэтага фарфоравага сабачку? Яго цётка Сэндзi прывезла з кiрмашу ў Сэнт-Луiсе. Проста на iм i напiсала. Ды не, не варта. Лiст ад брата - за дзень да смерцi напiсаў. А вось капялюшык старамодны. З пер'ем... Не любiла я пер'е i яго не насiла. Не, месца ўжо няма.
Як можна жыць, калi ў нас забралi жыццё? Як мы пазнаем самiх сябе, калi нас пазбавiлi мiнулага? Не. Кiнь. Спалi.
Яны сядзелi, пазiралi на старыя рэчы i старалiся выпалiць iх з памяцi. Як будзеш жыць, калi за парогам дома - незнаёмая зямля? Прачнешся раптам сярод ночы i ведаеш: вярбы той няма. Ты можаш жыць без вярбы? Не можаш. Вярба - гэта ты. Пакуты на гэтым матрацы... жахлiвыя пакуты... - гэта ты.
А дзецi: раз Сэм бярэ свой iндзейскi лук i доўгую палку, дык i я вазьму дзве рэчы. Ляльку i пуховую падушку. Гэта мая падушка.
I раптам усе пачыналi нервавацца. Трэба хутчэй пускацца ў дарогу. Чаго чакаць? I яны навальвалi пасярод двара астатнi скарб i падпальвалi. Нейкi час стаялi, пазiраючы на агонь, потым з лiхаманкавай паспешнасцю грузiлiся на машыну i ехалi, знiкаючы ў клубах пылу. Пыл яшчэ доўга вiсеў у паветры.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
Калi грузавiк паехаў, напакаваны даверху розным iнвентаром, цяжкiм iнструментам, ложкамi, спружыннымi матрацамi - усёй рухомай маёмасцю, якую можна было прадаць, Том пачаў бадзяцца па ўчастку. Пастаяў у свiрне, зазiрнуў у апусцелыя стойлы, зайшоў у павець для гаспадарчага начыння, падчапiў нагой розны хлам, што застаўся, перавярнуў чаравiкам адламаны зубец касiлкi. Ён абышоў усе памятныя мясцiны - чырвоны берагавы адхон, дзе гняздзiлiся ластаўкi, вярбу, што навiсала над свiнушнiкам. Дзве чорныя свiннi, разамлелыя на сонцы, з рохканнем пацягнулiся да яго рыламi цераз перагародку. Тут яго паломнiцтва скончылася, i ён вярнуўся да дома i сеў на прыступку, куды толькi што перакiнуўся цень. За яго спiнай на кухнi завiхалася мацi - мыла дзiцячую бялiзну ў начоўках; з локцяў яе моцных вяснушкаватых рук падала мыльная пена. Як толькi Том сеў на прыступку, яна перастала церцi, выпрасталася i доўга глядзела на яго збоку, а калi ён павярнуўся i ўставiўся на залiты сонцам двор, - на патылiцу. Потым зноў узялася за бялiзну.
- Спадзяюся, Том, у Калiфорнii някепска, - сказала яна.
Ён азiрнуўся i глянуў на мацi.
- З чаго ты ўзяла, што там можа быць кепска?
- А нi з чога. Толькi неяк задужа ўсё цудоўна. Тут адзiн чалавек раздаваў рэкламныя лiсткi. Чаго толькi там не напiсана - i працы шмат, i плата высокая, i ўсё такое iншае; потым прачытала ў газеце, колькi народу патрабуецца на зборы вiнаграду, апельсiнаў i персiкаў. Работа прыемная, Том, - персiкi збiраць. Нават калi не дазволяць нiводнага з'есцi, усё ж такi якi-небудзь гнiлы ападак праглынеш. А пад дрэвамi добра працаваць - цень. Так ужо ўсё цудоўна, ажно жах бярэ. Не веру я. Баюся, нешта тут не так.
Том сказаў:
- Не заносся вышэй за арла, не будзеш поўзаць разам з чарвякамi.
- То праўда. Гэта са свяшчэннага Пiсання?
- Здаецца, адтуль, - адказаў Том. - Як прачытаў кнiжку "Перамога Барбары Ўорт", у мяне свяшчэннае Пiсанне мiгам з галавы выбiла.
Мацi цiха засмяялася i зноў узялася церцi i паласкаць бялiзну ў начоўках. Пасля пачала выкручваць рабочыя камбiнезоны i кашулi, i мускулы ў яе на руках напялiся, як вяроўкi.
- Дзед твой з бацькавага боку раней таксама ледзь што - выслоўi з Бiблii прыводзiў. Але блытаў страх як. Усё збiваўся на "Веснiк доктара Майлса" медыцынскi даведнiк. Ён яго ад першага да апошняга слова чытаў нам уголас. Там было шмат пiсьмаў ад бяссоннiкаў i ад тых, у каго ламала паяснiцу. Потым суседзям пераказваў iм на навуку i дадаваў: "Гэта прытча з Пiсання". Твой бацька i дзядзька Джон на смех яго падымаюць, а ён з сябе выходзiць. - Яна кiнула на стол выкручаную бялiзну, як бярэмя дроў. - Кажуць, ехаць нам дзве тысячы мiль. Гэта вельмi далёка, Том? Я бачыла карту - высокiя горы, як на каляровых паштоўках, i прабiрацца нам трэба проста праз iх. Як ты думаеш, Том, колькi часу датуль ехаць?
- Не ведаю. Тыднi два, а калi пашчасцiць, дзён дзесяць. Паслухай, ма, кiнь непакоiцца. Вось я раскажу табе, як людзi жывуць у турме. Пра тое, калi цябе выпусцяць на волю, думаць нельга. З розуму кранешся. Думаць трэба пра сённяшнi дзень, пра заўтрашнi, пра бейсбол якi-небудзь у суботу. Так i трэба жыць. Так жывуць турэмныя старажылы. А навiчкi - тыя лбом аб дзверы б'юцца. Усё лiчаць, колькi iм яшчэ сядзець засталося. Навошта табе гэта? Жывi з дня на дзень.
- I праўда так лепш, - сказала мацi, зняла з плiты i налiла ў начоўкi гарачай вады, кiнула туды брудную бялiзну i пачала мясiць яе ў мыльнай вадзе. - I праўда так лепш. А ўсё ж прыемна думаць, як добра, напэўна, будзе ў Калiфорнii. Халадоў там не бывае. Скрозь - фрукты, людзi жывуць у прыгожых мясцiнах, у маленькiх беленькiх домiках сярод апельсiнавых дрэў. Вось каб i нам так... я хачу сказаць: калi ўсiм нам знойдзецца праца... можа, i мы зажывём у адным з гэтых беленькiх домiкаў. Малыя выйдуць за парог i будуць рваць апельсiны проста з галiн. Паспрабуй стрымай iх - зойдуцца ад плачу.
Том глядзеў, як яна важдаецца з бялiзнай, i вочы яго смяялiся.
- Табе, я бачу, ад адных такiх думак лягчэй робiцца. Я ведаў аднаго з Калiфорнii. Ён гаварыў неяк iнакш, чым мы. Па гаворцы адразу пазнаеш, што ён здалёку, не з нашых мясцiн. Дык ён расказваў, што там дужа шмат народу набралася, усе працы шукаюць. I яшчэ казаў, што зборшчыкi фруктаў туляцца там у брудных старых халупах, жывуць надгаладзь. Плата малая, работу знайсцi цяжка.
Па твары мацi прабег цень.
- Не, гэта не так, - сказала яна. - У бацькi ёсць лiсток з такой жоўтай паперы - i там надрукавана, што патрэбны работнiкi. Нiхто ж не браў бы на сябе такi клопат, калi б работы не было. Лiсткi гэтыя немалыя грошы каштуюць. Навошта ж манiць ды яшчэ плацiць за сваю ману?
Том пакруцiў галавой:
- Што я магу сказаць, ма? Зразумець цяжка, чаму гэтак робяць. Можа... - ён глянуў на двор, на залiтую гарачымi сонечнымi промнямi зямлю.
- Што - "можа"?
- Можа, усё добра будзе, як ты кажаш. А куды дзед знiк? Дзе прапаведнiк?
Мацi пайшла з кухнi, несучы ў абярэмку памытую бялiзну. Том адсунуўся, даючы ёй прайсцi.