А мацi сумна ўсмiхнулася:
- Так. Наш Томi дарослы стаў, вырас... так вырас, што да яго i не дацягнешся.
Яны спускалiся па схiле, крута паварочваючы, пятляючы, i то гублялi з поля зроку далiну, то зноў знаходзiлi яе вачамi. Да iх падымаўся гарачы подых далiны з густым пахам зелянiны, смалiстым водарам шалфею i грындэлiй. Уздоўж шашы стракаталi цвыркуны. Праз дарогу паўзла грымучая змяя. Том наехаў на яе, раздушыў пасярэдзiне коламi i пакiнуў курчыцца на шашы.
Ён сказаў:
- Думаю, трэба знайсцi следчага, ён недзе там ёсць. Пахаваць яе трэба прыстойна. Колькi ў нас грошай засталося, та?
- Даляраў сорак, - адказаў бацька.
Том зарагатаў:
- Госпадзi, давядзецца пачынаць з пустымi рукамi! Нi з чым прыехалi, прагiгiкаў ён, i твар яго раптам зрабiўся суровы. Ён нацягнуў брыль кепкi на самыя вочы. А грузавiк кацiўся з гары да шырокай далiны.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ
Раней Калiфорнiя належала Мексiцы, а землi яе - мексiканцам; потым у краiну хлынула арда абадраных, разгарачаных, нецярплiвых амерыканцаў. I так моцна адольвала iх цяга да зямлi, што яны завалодалi ёю - прысвоiлi зямлю Сатэра, зямлю Герэра, захапiлi вялiкiя маёнткi, пашкуматалi iх, сварылiся памiж сабою, рыкалi адзiн на аднаго i бiлiся за свой кавалак - гэтыя ашалелыя, згаладалыя людзi, i пiльнавалi захопленыя ўчасткi са стрэльбай у руках. Яны пабудавалi там дамы, свiрны i адрыны, узаралi зямлю i засеялi. I так у iх паявiлася нерухомая маёмасць, а нерухомая маёмасць - гэта ўжо ўласнасць.
Мексiканцы былi народ слабы i сыты. Яны не аказалi супрацiўлення, бо не было на свеце нiчога такога, да чаго б у iх была такая неўтаймаваная прага, як у амерыканцаў да зямлi.
I з цягам часу скватэры перасталi ўжо лiчыцца захопнiкамi i сталi паўнаўладнымi гаспадарамi; дзецi iх выраслi i парадзiлi сваiх дзяцей на гэтай зямлi. I яны прагналi свой голад, люты голад, якi смактаў i грыз iм нутро, i наталiць яго маглi толькi гэты край, вада, зямля i жыватворнае сонца над ёю, зялёныя ўсходы i набрынялае сокам карэнне. Яны валодалi ўсiм гэтым так непадзельна, што перасталi бачыць што-небудзь вакол сябе. Iх ужо не даймала туга па акры ўрадлiвай зямлi i па блiскучым нарогу плуга, па насеннi i па ветраку, што памахваў крыламi ў паветры. Яны ўжо не падымалiся да святла, каб паслухаць першае цырыканне яшчэ сонных птушак, адчуць ранiшнi ветрык каля дома, пакуль чакалi, як выблiсне сонца i можна будзе iсцi на дарагое iх сэрцу поле. Усё гэта адышло ў мiнулае, i ўраджай падлiчваўся цяпер на даляры, зямля ацэньвалася як асноўны капiтал плюс працэнты, ураджаi куплялiся i прадавалiся яшчэ да сяўбы. I цяпер неўрадлiвы год, засуха цi паводка ўжо не прыводзiлi да замiрання плынi жыцця, а ўсяго толькi да грашовых страт. I праз грошы змiзарнела iх любоў да зямлi, а неўтаймаваную энергiю кропля за кропляй высмакталi працэнты, i фермеры гэтыя сталi ўжо не фермерамi, а дробнымi крамнiкамi - гандлярамi сваiм ураджаем, дробнымi прамыслоўцамi, што прадаюць, перш чым вырабляюць. А потым фермерам, якiя аказалiся няўдачлiвымi крамнiкамi, прыйшлося развiтацца са сваёй зямлёй i ўступiць яе ўмелым крамнiкам. Якiм бы разумным нi быў чалавек, якой бы любоўю нi любiў ён зямлю i тое, што на ёй расце, ён не мог выжыць, калi не быў яшчэ i добрым гандляром. I з цягам часу iх гаспадаркамi завалодалi дзялкi i плошча зямельных участкаў усё большала, а колькасць iх меншала.
Цяпер земляробства стала прамысловасцю, i ўласнiкi пайшлi па шляху Старажытнага Рыма, хоць самi таго i не ведалi. Яны прывозiлi рабоў, хоць i не называлi iх рабамi: кiтайцаў, японцаў, мексiканцаў, фiлiпiнцаў. Людзi гэтыя могуць працаваць на адным рысе, бабах, казалi такiя дзялкi. Iм надта нiчога не трэба. I плацiць iм добра не трэба - яны ведаць не будуць, на што грошы трацiць. Вы гляньце, як яны жывуць. Гляньце, што яны ядуць. А пераборлiвымi зробяцца - гнаць iх у шыю.
Зямельныя ўчасткi буйнелi, а шэрагi ўласнiкаў радзелi. Дробных фермераў зрабiлася да мiзэрнага мала. Пабоi, страх i голад давялi прывезеных нявольнiкаў да таго, што некаторыя пачалi ўцякаць на радзiму, iншыя пачалi агрызацца, i iх перастралялi або выгналi з краiны. А зямельныя ўладаннi ўсё шырэлi, гаспадароў стала яшчэ менш.
I ўраджаi пачалi збiраць ужо iншыя. Гаi фруктовых дрэў занялi месца збожжавых палёў, i ў нiзiнах цяпер расла гароднiна на патрэбу ўсяму свету салата, каляровая капуста, артышокi i бульба - культуры, збiраць якiя даводзiцца сагнуўшыся. З касой, за плугам, з вiламi чалавек працуе стоячы, але яму даводзiцца поўзаць, як казюлька, мiж градак салаты, гнуць спiну i цягнуць з сабой доўгi мех мiж радоў бавоўны i, як грэшнiку на пакаяннi, кленчыць перад каляровай капустай.
I цяпер гаспадары ўжо не працавалi на сваiх землях. Яны вялi гаспадарку на паперы, яны забылiся, што такое зямля, якi ў яе пах, якая яна навобмацак, памяталi толькi, што яна iх уласнасць, памяталi толькi пра прыбыткi i страты. I некаторыя фермы разраслiся да такiх памераў, што аднаму чалавеку было ўжо не пад сiлу абняць iх сваiм розумам, так разраслiся, што спатрэбiлася ўжо цэлая армiя рахункаводаў, якiя падлiчвалi працэнты, прыбыткi i страты, хiмiкаў, якiя даследавалi глебу i абагачалi яе, наглядчыкаў, якiя сачылi, каб сагнутыя ў тры пагiбелi людзi рухалiся ўздоўж градак з такой хуткасцю, на якую былi здольныя. I такi фермер сапраўды рабiўся гандляром i адкрываў краму. Ён плацiў людзям грошы, прадаваў iм прадукты, i грошы зноў вярталiся да яго. Неўзабаве ён пераставаў iм плацiць i гэтым эканомiў на рахункаводстве. На такiх фермах прадукты адпускалiся ў крэдыт. Чалавек працаваў i кармiўся, а калi працу сваю канчаў, высвятлялася, што ён завiнавацiўся кампанii. А ўласнiкi не толькi кiнулi гаспадарыць на сваiх фермах - шмат хто з iх нават i ў вочы нiколi не бачыў iх.
А потым на Захад пацягнуўся разораны люд - з Канзаса, Аклахомы, Тэхаса, Нью-Мексiка, з Невады i Арканзаса - цэлымi сем'ямi, радамi, сагнаныя з месцаў пыльнымi бурамi, выцесненыя трактарамi. У бiтком набiтых машынах, цэлымi караванамi, бяздомныя, галодныя - дваццаць тысяч, пяцьдзесят тысяч, сто тысяч, дзвесце тысяч. Яны патокам пералiвалiся цераз горы, згаладалыя, растрывожаныя, як мурашкi: спяшалiся хутчэй знайсцi работу - падымаць, штурхаць, цягаць, палоць, капаць, збiраць - любую працу, любое ярмо, абы атрымаць ежу. Дзецi галадаюць. Нам няма дзе жыць. Снавалi, як мурашкi, спяшалiся дарвацца да працы, да ежы, а галоўнае - да зямлi.
Мы не чужынцы. Мы ўжо ў сёмым калене амерыканцы, а па паходжанню iрландцы, шатландцы, ангельцы, немцы. Адзiн з нашых продкаў змагаўся ў вайне за незалежнасць, а колькi iх удзельнiчала ў грамадзянскай вайне i на тым, i на другiм баку! Мы амерыканцы.
Яны былi галодныя, злосныя. Яны спадзявалiся знайсцi тут дом, а знайшлi адну толькi нянавiсць. Окi... Гаспадары ненавiдзелi iх, бо ведалi, што Окi народ моцны, а самi яны слабыя, што Окi згаладалiся, а самi яны раз'елiся; i, магчыма, гаспадары чулi яшчэ ад прадзедаў сваiх, як лёгка захапiць зямлю ў слабасiльнага чалавека, калi ты ўзлаваны i галодны i ў руках у цябе зброя. Гаспадары гарэлi да iх нянавiсцю. А ў гарадках iх ненавiдзелi крамнiкi, бо ведалi, што ў Окi няма грошай, каб расплацiцца. Гэта самы пэўны спосаб заслужыць пагарду крамнiка, бо яго сiмпатыю выклiкае якраз процiлеглае. Гараджане, дробныя банкiры ненавiдзелi Окi таксама - на iх не разжывешся. У гэтых Окi нiчога няма. А работнiкi на фермах ненавiдзелi Окi таму, што галодны чалавек павiнен працаваць, а калi ён вымушаны працаваць, не можа не працаваць, значыць, наймальнiк аўтаматычна знiжае плату, i тады на вышэйшую ты ўжо i не разлiчвай.
А пазбаўленыя сваiх гаспадарак фермеры-перасяленцы наваднялi Калiфорнiю дзвесце пяцьдзесят тысяч, трыста тысяч. Там, ззаду, усё новыя i новыя трактары паўзлi па зямлi i зганялi з яе арандатараў. I новыя хвалi выплюхвалiся на дарогi, новыя хвалi беззямельнага, бяздомнага люду, узлаванага, упартага i таму небяспечнага.
Калiфарнiйцы шмат чаго патрабавалi ад жыцця - прымнажэння капiталу, поспеху ў грамадстве, уцех i забаў, раскошы, надзейнага змяшчэння грошай у банках, а новыя варвары патрабавалi толькi дзвюх рэчаў - зямлi i хлеба; на iх разуменне гэтыя дзве рэчы злiвалiся ў адну. I ў той час як патрабаваннi калiфарнiйцаў былi туманныя, неакрэсленыя, тое, да чаго iмкнулiся Окi, ляжала проста пры дарозе, цвялiла вока, распальвала зайздрасць: урадлiвыя палi, дзе можна выкапаць калодзежы, - урадлiвыя зялёныя палi; зямля, якую можна раскрышыць пальцамi на далонi; трава, пах якой можна ўдыхнуць у сябе; сцяблiнкi аўса - пажуеш iх i адчуеш у горле даўкаватую слодыч. Чалавек пазiраў на абложную зямлю i ведаў, у думках бачыў, што гнуць спiну i натужвацца тут можна нямарна - тут вырасце капуста i залацiстая цукровая кукуруза, рэпа i морква.
Бяздомны, галодны чалавек ехаў па дарогах, побач з iм яго жонка, на заднiм сядзеннi схуднелыя дзецi, i глядзеў на абложныя палi, якiя маглi б даць яму не прыбыткi, не - ежу, i ён ведаў, што няўробленае поле - грэх, а незасеяная зямля - злачынства супраць яго згаладалых дзяцей. I калi такi чалавек праязджаў па дарогах, кожнае такое поле было яму спакусай, i яго разбiрала жаданне ўзяць сабе гэтыя палi i вырасцiць на iх тое, што дасць сiлу яго дзецям i прынясе супакаенне жонцы. Спакуса ўвесь час была перад яго вачыма. Палi вабiлi яго, арашальныя канавы з чыстай праточнай вадой дражнiлi яго ўяўленне.
А на поўднi ён бачыў залатыя апельсiны на дрэвах, маленькiя залатыя апельсiны на цёмнай зеленi дрэў, i вартаўнiкоў з драбавiкамi ў прысадах - каб чалавек не мог сарваць плада свайму схуднеламу дзiцяцi, хоць апельсiны пойдуць на звалку, калi цана iх упадзе.
Ён уязджаў на сваёй старой калымазе ў гарадок. Ён бегаў па фермах у пошуках працы. Дзе нам можна тут пераначаваць?
А вунь, у Гувервiлi, ля самай рэчкi. Там ужо цэлая плойма гэтых Окi.
Ён пад'язджаў на сваёй старой машыне да Гувервiля. I потым ужо нiколi не пытаўся пра начлег, бо на ўскраiне кожнага горада быў свой Гувервiль.
Хламны пасёлак звычайна ўзнiкаў каля вады; замест дамоў тут былi палаткi, буданы з бур'яну, загарадкi з кардону - кучы рознай непатрэбшчыны. Чалавек прывозiў сям'ю ў гэты пасёлак i лiчыўся грамадзянiнам Гувервiля - усе такiя пасёлкi называлiся Гувервiлямi. Чалавек ставiў палатку як мага блiжэй да вады; а калi палаткi ў яго не было, ён iшоў на гарадскую звалку, прыносiў адтуль старыя кардонныя скрынкi i з гэтай гафрыраванай паперы будаваў сабе прыстанiшча. А калi лiў дождж, яно размакала i зносiлася вадой. Чалавек атабарваўся ў Гувервiлi i снаваў на машыне па наваколлi, па фермах, шукаючы працы, i тыя мiзэрныя грошы, што ў яго яшчэ заставалiся, ён трацiў на бензiн. Вечарамi мужчыны збiралiся разам i гутарылi. Седзячы на кукiшках, яны гаварылi пра зямлю, якую бачылi ўсцяж дарог.
Вунь там, далей на захад, - трыццаць тысяч акраў. Ляжаць сабе проста так. Госпадзi, што я зрабiў бы з такой зямлёю - хоць з пяццю яе акрамi! Эх, чорт, на стале ў мяне было б усё!
А ты заўважыў? На фермах нi гароднiны не садзяць, нi курэй не трымаюць, нi свiней. Разводзяць толькi адно - бавоўну або персiкi цi салату. А на другой ферме адны куры. Усё астатняе купляюць, а маглi б хоць у агародчыках вырасцiць.
Госпадзi, што б я зрабiў з парачкай свiней!
Ну, гэта ўсё не тваё i нiколi тваiм не будзе.
Што ж рабiць? Гэтак дзяцей не выгадуеш.
У лагерах шэптам перадавалi адзiн аднаму чуткi. У Шэфтары ёсць работа. I сярод ночы грузiлiся машыны, на дарогах цесната - пагоня за работай, як залатая лiхаманка. У Шэфтары стоўпатварэнне, народу наехала ў пяць разоў больш, чым трэба. Пагоня за працай, як залатая лiхаманка. Яны выязджалi цiшком ноччу, апанаваныя нястрымным iмкненнем атрымаць работу. А ўздоўж дарог былi спакусы - палi, якiя маглi даць хлеб.
На гэта ёсць гаспадар. Гэта не наша.
Што ж, можа, усё ж пашанцуе атрымаць тут невялiчкi ўчастачак. Няхай самы маленькi. Вунь там - хоць лапiк зямлi. Цяпер там адзiн смярдзючы дурнап'ян. Госпадзi, з гэтага лапiка я столькi бульбы сабраў бы - на ўсю сям'ю хапiла б!
Яно не наша, Дурнап'ян дык дурнап'ян, няхай сабе расце. Час ад часу хто-небудзь набiраўся смеласцi, пракрадаўся на лапiну зямлi i расчышчаў яе, спрабуючы па-зладзейску прысвоiць сабе крыху яе багацця. Патаемныя агароды, схаваныя сярод пустазелля. Пакецiк маркоўнага насення i трохi рэпавага. Саджалi шалупiнне ад бульбы, увечары крадком прабiралiся матычыць захопленую зямлю.
Пакiнь пустазелле па краях - i нiхто не ўбачыць, што мы тут робiм. I пасярэдзiне таксама пакiнь буйны, высокi бур'ян.
Вечарамi ўпотай працавалi на агародах, насiлi ваду з рэчкi ў iржавай бляшанцы.
I вось адным днём - шэрыфскi памагаты: ты што тут робiш?
Нiчога дрэннага.
Я за табой даўно сачу. Зямля не твая. Ты парушаеш чужое права ўласнасцi.
Тут зямля неўзараная, нiкому нiякай шкоды я не раблю.
Во чортавы скватэры, самачынцы! Як бачыш гаспадарамi сябе адчуеце. Ды горка пашкадуеце. Падумаеш, гаспадар знайшоўся. Ану, давай адсюль!
I маленькiя зялёныя макаўкi морквы пазбiваны нагой, нацiнне рэпы затаптана. I зноў забуяў дурнап'ян. Але прадстаўнiк закону меў рацыю. Ураджай - гэта ўжо ўласнасць. Калi зямля ўскапана i морква з'едзена, чалавек, бадай, будзе бiцца за зямлю, што дала яму харч. Хутчэй гнаць яго ў шыю! Яшчэ ўявiць сябе гаспадаром! Можа, нават насмерць будзе бiцца за гэты лапiк зямлi сярод смуроднага пустазелля.
Ты бачыў, якая ў яго была фiзiя, як мы рэпу тапталi? Чаго добрага i забiць мог. Такiх трэба трымаць у струне, а то ўсю зямлю тут у нас захопяць. Усю краiну.
Прышлыя, чужынцы.
Гавораць, праўда, па-нашаму, але ўсё роўна зусiм iншы народ. Глядзi, як яны жывуць. Хiба хто з нашых стаў бы гэтак жыць? Чорта лысага!
Вечарамi сядзелi на кукiшках, гутарылi. I чый-небудзь усхваляваны голас: а чаму б чалавекам дваццацi з нас не заняць якi ўчастак? У нас ёсць стрэльбы. Зоймем i скажам: зганяйце, калi зможаце. Чаму б так не зрабiць?
Як пацукоў, усiх перастраляюць.