Мы ведаем. Нам трэба паспець зняць некалькi ўраджаяў, перш чым загiне зямля. Потым мы пусцiм яе ў продаж. Шмат сем'яў ва ўсходнiх штатах захочуць купiць тут участак.
Арандатары спалохана падымалi вочы да кабiн. А з намi што будзе? Як мы пракормiмся?
Вам давядзецца пакiнуць свае ўчасткi. Плугi пройдуцца проста па вашых дварах.
I тады арандатары ў гневе падымалiся з кукiшак i станавiлiся ва ўвесь рост. Мой дзед першы прыйшоў на гэтую зямлю, ён ваяваў з iндзейцамi i прагнаў iх адсюль. А бацька тут нарадзiўся i таксама ваяваў - з пустазеллем i змеямi. Потым абрынуўся няўрод, i бацька ўзяў у пазыку крыху грошай. I наша тут таксама радзiма. Вунь, бачыце, у дзвярах нашы дзецi? I яны нарадзiлiся тут, у гэтым доме. Бацька быў вымушаны ўзяць пазыку. I тады зямля перайшла да банка, але мы засталiся на ёй, i нам крыху перападала з таго, што мы вырошчвалi.
Нам гэта добра вядома. Вельмi добра вядома. Мы тут нi пры чым, усё гэта банк. А банк не чалавек. I гаспадар, у якога пяцьдзесят тысяч акраў, таксама не чалавек. Ён - пачвара.
Яно так, казалi арандатары, але ж зямля гэта наша. Мы абмерылi яе, мы ўзаралi цалiну. Мы нарадзiлiся на ёй, на ёй гiбелi, на ёй памiралi. Няхай зямля высiлiлася - усё роўна яна наша. Яна наша таму, што мы на ёй нарадзiлiся, яе ўраблялi, на ёй памiралi. Вось што дае права ўладаць ёю, а не паперка з нейкiмi там лiчбамi.
Нам вельмi шкада, але мы што? Гэта ўсё яна - пачвара. У банку няма нiчога чалавечага.
Яно так, але ж банк складаецца з людзей.
Не, вы памыляецеся, вы груба памыляецеся. Банк i людзi - розныя рэчы. Бывае, што людзям, кожнаму з iх, ненавiсна тое, што робiць банк, i, аднак, банк робiць сваю справу. Паверце, банк - гэта нешта большае, чым людзi. Банк пачвара. Ствараюць яго людзi, але ўправiцца з iм не могуць.
Арандатары абуралiся: дзед тут ваяваў з iндзейцамi, бацька знiшчаў змеяў, змагаючыся за гэту зямлю. Можа, трэба знiшчыць банкi - яны страшнейшыя за iндзейцаў i змеяў. Можа, давядзецца ваяваць за сваю зямлю, як ваявалi нашы дзед i бацька.
I тут пачыналi ўжо абурацца агенты гаспадароў. Прыйдзецца вам ехаць адсюль.
Дык жа зямля гэтая наша, усклiкалi арандатары. Мы...
Не, не ваша. Яна належыць банку-пачвары. Вам прыйдзецца ехаць.
Мы выйдзем са стрэльбамi, як дзед наш выходзiў насустрач iндзейцам. Што тады?
Што ж - спачатку прыйдзе шэрыф, потым - войска. Калi ўчэпiцеся за свае ўчасткi - вы грабежнiкi, а за стрэльбы возьмецеся - вы забойцы, i так i гэтак вы - злачынцы. Банк - пачвара, не чалавек, але можа прымусiць чалавека рабiць, што захоча.
А калi нам iсцi, дык куды? I як мы пойдзем адсюль? У нас грошай няма.
Вельмi шкада, гаварылi агенты. Банка - уладальнiка пяцiдзесяцi тысяч акраў - гэта не датычыць. Вы седзiце на зямлi, якая вам не належыць. Дзе-небудзь у iншых штатах вы, можа, увосень ноймецеся на збор бавоўны. Магчыма, атрымаеце дапамогу. А чаму б вам не падацца ў Калiфорнiю? Там заўсёды ёсць праца i нiколi халадоў не бывае. Там варта толькi руку працягнуць - i рвi апельсiны. У Калiфорнii заўсёды што-небудзь збiраюць - толькi працуй. Чаму б вам не перасялiцца туды? I агенты запускалi маторы i ад'язджалi.
Арандатары зноў апускалiся на кукiшкi i вадзiлi пруткамi па пыле, прыкiдвалi, разважалi. Асмаленыя спёкай цёмныя твары, вылiнялыя ад няшчаднага сонца вочы. Жанчыны асцярожна спускалiся з ганка i шлi да мужоў, за iмi баязлiва кралiся дзецi, гатовыя ў любы момант пусцiцца наўцёкi. Старэйшыя сыны садзiлiся на кукiшкi побач з бацькамi - гэта дае табе адчуванне, што ты ўжо мужчына. Крыху счакаўшы, жанчыны пыталiся: чаго ён прыязджаў?
Мужчыны на iмгненне адрывалi позiрк ад зямлi, i ў вачах у iх таiўся боль. Давядзецца ехаць адсюль. Трактар, упраўляючы - тут будзе ўсё, як на фабрыцы.
Куды ж мы паедзем? - пыталiся жанчыны.
Хто ж ведае? Хто ведае?
Жанчыны таропка i моўчкi вярталiся ў хацiны, гонячы перад сабой чародку дзяцей. Яны ведалi: калi мужчыну бярэ такая крыўда, такая роспач, ён можа сарваць злосць на дарагiх яму людзях. Яны пакiдалi мужчын адных - няхай думаюць, няхай мяркуюць, дапамагаючы сабе чырканнем па пыле.
Неўзабаве арандатар азiраўся навокал - кiдаў позiрк на пастаўленую яшчэ дзесяць гадоў назад вадакачку з доўгай, як гусiная шыя, помпай; на калоду, на якой паклала галаву не адна сотня курэй; на плуг пад паветкай i на падвешаную да бэлькi кармушку ўласнага вынаходства.
А ў хаце жанчын абкружалi дзецi. Што ж мы рабiць будзем, мама? Куды мы цяпер?
Жанчыны адказвалi: нiхто яшчэ нiчога не ведае. Iдзiце, гуляйце. Толькi да таты блiзка не падыходзьце. А то ён можа i набiць вас, калi не ў пару падлезеце. I жанчыны зноў бралiся за працу, але нi на момант не спускалi вачэй з мужоў, што сядзелi на кукiшках у пыле, збянтэжаныя i апанаваныя трывожнымi думкамi.
Трактары ехалi па дарогах i збочвалi на палi - вялiзныя машыны на гусенiчным хаду. Яны паўзлi, як насякомыя, i, як насякомыя, былi неверагодна энергiчныя. Яны паўзлi па зямлi - апускалi гусенiцы, кацiлiся па iх i падбiралi iх ззаду. Дызельныя маторы пафырквалi, калi працавалi ўхаластую, а калi трактары краналiся з месца, маторы ўзнiмалi аглушальны роў, якi паступова пераходзiў у аднастайны рокат. Жалезныя страшыдлы ўздымалi клубы пылу i, пратыкаючы iх сваiмi тупымi рыламi, iшлi напрасткi па мясцовасцi, удоўж i ўпоперак, скрозь агароджы, праз двары, ныралi ў яры i вынырвалi з iх, не адхiлялiся ў бакi. Iм было няважна - ёсць дарога цi няма, яны самi пракладвалi сабе дарогу. Iм было ўсё хоць бы што - узгоркi, лагчыны, канавы, агароды, будынкi.
Чалавек на жалезным сядзеннi не падобны быў на чалавечую iстоту: рукавiцы, вялiкiя акуляры, гумавая маска ад пылу на носе i роце - ён здаваўся часткай гэтай махiны, робатам. Грукат цылiндраў разносiўся па ўсёй акрузе, пранiзваў паветра i зямлю, i зямля i паветра адгукалiся гулам i здрыгалiся ў лад яму. Трактарыст не меў улады над машынай - яна iшла напрасткi, кроячы дзесяткi фермаў, i таксама напрасткi вярталася назад. Лёгкi перавод рычага - i гусенiцы павярнулi б убок, але рука трактарыста не магла перавесцi рычаг, бо пачвара, што стварыла трактар i паслала яго сюды, завалодала рукамi трактарыста, яго мозгам, яго мускуламi, начапiла яму шоры, надзела наморднiк - шорамi зацямнiла яму розум, наморднiкам прыглушыла словы, зацямнiла свядомасць, прыглушыла пратэст. Ён не бачыў зямлi такой, якой яна была, не мог адчуць яе сапраўднага паху; ногi яго не размiналi камякоў гэтай зямлi, не адчувалi яе цеплынi, яе сiлы. Ён сядзеў на жалезным сядзеннi, ногi стаялi на жалезных педалях. Ён не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi лаяць, нi падганяць гэту жалезную сiлу i таму не мог нi падбадзёрваць, нi бiць, нi падганяць самога сябе. Гэтай зямлi ён не ведаў, не валодаў ёю, у яе не верыў, нi аб чым яе не прасiў. Калi кiнутае ў зямлю зерне прарастала, яго гэта не тычылася. Калi маладыя атожылкi вялi ў засуху цi гiнулi ад пралiўных дажджоў, трактарыста гэта хвалявала так мала, як i сам трактар.
Зямлю гэтую ён любiў не болей, чым любiў яе банк. Ён мог захапляцца трактарам - яго адшлiфаванымi паверхнямi, яго магутнай сiлай, выццём яго цылiндраў, але трактар не належаў яму. Трактар цягнуў за сабой блiскучыя дыскi, якiя рэзалi зямлю вострымi лёзамi - не ворыва, а хiрургiчная аперацыя; узняты пласт падаў направа, а другi рад дыскаў крышыў яго i валiў налева. Вострыя лёзы ззялi, адпалiраваныя зямлёй, у якую яны ўгрызалiся. А за дыскамi iшлi бароны, жалезнымi зубамi прачэсвалi зямлю - разбiвалi дробныя камякi i пакiдалi за сабой гладкую паверхню. Следам за бараной цягнулася сеялка дванаццаць жалезных дзетародных членаў, выкаваных на заводзе, па волi механiзмаў вывяргалi семя, метадычна i бясстрасна гвалтуючы зямлю. Трактарыст сядзеў на жалезным сядзеннi i ганарыўся прамымi барознамi, пракладзенымi мiма яго жадання, ганарыўся трактарам, да якога не адчуваў любовi i якi яму не належаў, ганарыўся сiлай, над якой не меў улады. А калi ўраджай выспяваў i яго збiралi, нiхто не размiнаў гарачых камякоў зямлi пальцамi, не прасейваў яе мiж iмi. Нiчые рукi не дакраналiся да насення, нiхто з замiраннем сэрца не чакаў новых усходаў. Людзi елi тое, што яны не вырошчвалi, памiж iмi i хлебам знiкла сувязное звяно. Зямля радзiла пад жалезам i пад жалезам паволi памiрала; яе нi любiлi, нi ненавiдзелi, да яе не звярталiся нi з малiтвай, нi з праклёнамi.
Апоўднi трактарыст спыняўся каля фермерскага дамка i даставаў сняданак сандвiчы, загорнутыя ў васкаваную паперу: белы хлеб з марынаваным агурком, з сырам, з каўбасой i торцiк з кляймом, як на дэталi машыны. Ён еў без смаку. А яшчэ не выселеныя арандатары выходзiлi да яго з дамоў, з цiкавасцю пазiралi, як ён знiмае акуляры i гумавую маску, пад якiмi засталiся белыя кружкi вакол вачэй i вялiкi белы круг вакол носа i рота. Выхлапная труба цiха пафырквала, бо гаручае каштавала танна i не было нiякага сэнсу выключаць дызель, каб потым зноў праграваць яго. Цiкаўныя дзецi абступалi яго чародкай, абарваныя дзецi з аладкамi ў руках. Яны адкусвалi па кавалачку i прагнымi вачамi сачылi, як трактарыст раскручвае з паперы сандвiчы, завостранымi ад голаду насамi ўдыхалi пах агуркоў, сыру, каўбасы. Яны не загаворвалi з трактарыстам, толькi ўважлiва сачылi за рукой, што падносiла ежу да рота. Яны не глядзелi, як ён жуе, - iх вочы не адрывалiся ад рукi, у якой ён трымаў сандвiч. А неўзабаве падыходзiў арандатар, якi адмаўляўся пакiдаць свой участак, прысаджваўся на кукiшкi ў цянi трактара.
- Цi не сын ты Джона Дэвiса?
- Ён самы, - адказваў трактарыст.
- Навошта ж ты пайшоў на такую работу - супраць сваiх?
- Тры даляры ў дзень. Надакучыла поўзаць перад кожным з-за кавалка хлеба. У мяне жонка i дзецi. Трэба ж нешта есцi. Тры даляры ў дзень i пастаянная праца.
- Усё так, - гаварыў арандатар. - Але праз твае тры даляры пятнаццаць цi дваццаць сем'яў сядзяць галодныя. Ледзь не сотнi людзей давялося зняцца з месца, i цяпер усе яны блукаюць па дарогах. Усё праз твае тры даляры ў дзень. Цi ж гэта справядлiва?
Трактарыст адказваў:
- Я пра ўсiх думаць не магу. Мая справа думаць пра сваiх дзяцей. Тры даляры ў дзень i пастаянна. Цяпер зусiм iншы час, мiстэр, хiба не ведаеце? Калi ў цябе няма двух, пяцi, дзесяцi тысяч акраў зямлi i трактара, на жыццё не заробiш. Такой драбязе, як мы з вамi, няма чаго i думаць пра свой участак. Вы ж не станеце скандалiць з тае прычыны, што не можаце выпускаць "форды" альбо кiраваць тэлефоннай кампанiяй? Тое самае i з зямлёй. Нiчога не зробiш. Пашукайце лепш дзе-небудзь работу за тры даляры ў дзень. Адзiнае выйсце.
Арандатар пачынаў разважаць:
- Дзiўная справа: калi ў чалавека ёсць маленькi ўчастак, ён з зямлёю гэтай як бы адно цэлае, яна - частка яго самога, усё роўна - што ён, што яна. Ён ходзiць па сваёй зямлi, прыкладае да яе свае рукi, бядуе, калi яна дрэнна родзiць, калi яе залiвае дажджом, бо ён i зямля - адно цэлае, толькi ён адчувае сябе мацнейшым за яе, таму што ён - гаспадар. Нават калi ўдача яго абмiнае, ён усё роўна, калi мае зямлю, адчувае над ёю сваю сiлу. Вось яно як.
Арандатар працягваў думаць уголас:
- А калi ў цябе вялiкi зямельны ўчастак, ты яго не можаш нават вокам акiнуць, не маеш часу памацаць зямлю сваiмi пальцамi, адчуць яе пад нагамi, i гаспадаром робiцца не чалавек, а зямля. Чалавек не вольны рабiць тое, што хоча, не вольны думаць, як хоча. Зямля мацнейшая за яго, яна - гаспадар. А чалавек робiцца маленькiм. Уладаннi яго вялiкiя, але ён толькi прыслугоўвае iм. I гэта таксама праўда.
Трактарыст дажоўваў аштампаваны торт i кiдаў скарынку ўбок.
- Час цяпер iншы, хiба не ведаеш? З такiмi думкамi ў галаве дзяцей не пракормiш. Зарабляй свае тры даляры ў дзень, кармi сям'ю. Трывожыцца за чужых дзяцей не твая справа. А то пойдзе пра цябе дрэнная пагалоска, i тады не бачыць табе i гэтых трох даляраў. Думай толькi пра свае тры даляры, нi пра што iншае, а не, дык заправiлы не дадуць табе i iх.
- Праз твае тры даляры мо сотня людзей блукае па дарогах. Куды нам дзецца?
- Добра, што нагадаў, - ажыўляўся трактарыст. - Выбiрайцеся хутчэй. Пасля абеду я заару ваш двор.
- Калодзеж ты яшчэ ранiцай завалiў.
- Ага. Баразну трэба весцi роўна. Вось пад'ем i заару двор. Барозны павiнны быць прамыя. I яшчэ... раз ты ўжо ведаеш майго старога, Джо Дэвiса, дык я, няхай сабе, скажу. На выпадак, калi арандатарская сям'я яшчэ не выехала, у мяне ёсць загад... Ну, усякае бывае... сам разумееш: пад'ехаў крыху заблiзка да дома, лёгенька крануў яго трактарам... i за гэта мне якiя два лiшнiя даляры. Малодшанькi мой яшчэ нiколi не насiў чаравiкаў.
- Я сваiмi рукамi будаваў гэты дом. Выраўноўваў старыя цвiкi на абшыўку. Дротам прыкручваў кроквы да бэлек. Дом мой. Я сам яго будаваў. Пасмей толькi яго павалiць! Я стану ў акне са стрэльбай. Толькi паспрабуй пад'ехаць блiзка, i я падстрэлю цябе, як труса.
- А я тут пры чым? Ад мяне нiчога не залежыць. Калi я не выканаю загаду, мяне з работы прагоняць. А цяпер падумай... Ну, дапусцiм, ты заб'еш мяне. Цябе павесяць, але яшчэ задоўга да таго, як на шыю табе накiнуць пятлю, сюды з'явiцца другi трактарыст i павалiць твой дом. Не таго ты збiраешся забiваць, каго трэба.
- Усё так, - гаварыў арандатар. - А хто даў табе такi загад? Я да яго дабяруся. Вось з кiм трэба канчаць.