Люцэфуга вярнуўся ў жончыну вёску. Усюды пуста. Няма Аўрэлi. Паслаў людзей паўсюль, каб даведалiся пра яе. Пасланцы вярнулiся без анiякае весткi. Разышлася пагудка па ўсёй ваколiцы, i нават у горадзе было вядома, што Люцэфугава жонка паляцела з ветрам. Адны спагадалi яму, другiя, чуючы такiя дзiвы, рвалi ад смеху бокi.
Ён не выходзiў з дому, усё разважаў, што рабiць. Аднаго разу сядзеў увечары самотны ў пакоi: шэры змрок i маўчанне былi яму сябрамi. Тут забягае лёкай i паведамляе, што прыехаў нейкi пасланец з лiстом. Ён глянуў на яго з невыказнай радасцю: лiст быў падпiсаны рукою Аўрэлi.
Люцэфуга прачытаў лiст i застыў як скамянелы. Аўрэля жывая, але каханне, што яна мела да мужа, страцiла назаўсёды. Пiша, што закончыла паветранае падарожжа за пяцьдзесят вёрст ад свайго дому, жыве цяпер у маёнтку даўняга свайго прыяцеля i вяртацца да мужа, у якога характар i погляды зусiм iншыя, чым у яе, не думае. I таму яна рупiцца аб разводзе, не шкадуючы на гэта анiякiх грошай.
Люцэфуга хутка страцiў жонку, маёнтак i ўсе надзеi; прыяцелi i знаёмыя, што прыязджалi да яго на гасцiны i на начныя забавы, бачачы яго няшчасным, пагарджалi iм i здзекавалiся з яго. Не маючы сiл трываць гэтыя здзекi, ён схаваўся назаўсёды ад усiх знаёмых.
Мiнула некалькi гадоў. Пра Люцэфугу нiхто нiчога пэўнага не чуў. Успамiналi толькi яго вяселле i развод. Пасля пайшлi пагалоскi, што жыве ён на гэтым свеце без усялякае мэты, узненавiдзеўшы ўсё пад небам, праклiнае сённяшнi дзень i не верыць у будучыню.
Праз нейкi час кожны, хто iшоў па калiдоры езуiцкага калегiума ў Полацку ля Архiтэктанiчнае залы, чуў голас Дзядка. Той паўтараў:
- О! Люцэфуга! Люцэфуга!
Пачуўшы гэта, шкаляры i настаўнiкi смяялiся, гаворачы мiж сабою, што Драўляны Дзядок праз столькi часу згадаў пра Люцэфугу.
Надышла поўнач. Шмат хто ў кляштары езуiтаў яшчэ не спаў. Чуючы нейкi незвычайны шум на калiдоры, людзi павыходзiлi з келляў, каб даведацца, што там чынiцца, i бачаць: стаiць ля сцяны ў слабым месяцавым святле нейкае страшыдла на мностве лапаў. Перапалоханыя, яны разбеглiся i расказалi ўсё iншым. Пасля ўсiм гуртам з запаленымi свечкамi выйшлi другi раз, але гэтае страшыдла, аслепленае святлом, ужо некуды знiкла. Але лёскат i шум па-ранейшаму адзываўся ў цёмным калiдоры. Перапалоханыя, усе сядзелi ў сваiх келлях i да вiдна не маглi заснуць.
Ранкам, збiраючыся адусюль, манахi апавядалi адзiн аднаму пра тыя начныя жахi. Езуiт-брамнiк казаў, што гэтае начы ён чуў на калiдоры нейкi дзiўны лёскат, а пасля нiбы енкi i падземныя стогны. Калi ён выйшаў з келлi, убачыў жахлiвыя дзiвы: нейкая пачвара сунулася па калiдоры, быццам човен па вадзе, i мноства лапаў з аднаго i з другога боку падымалiся i апускалiся, нiбы вёслы. Перапалоханы, ён закрычаў:
- Усё жывое славiць Пана Бога!
Страшыдла iмгненна знiкла, а ён, запалiўшы свечку, ноч навылёт гаварыў пацеры.
Дзiўнае вiдовiшча бачылi некаторыя вучнi, калi познiм часам, не запальваючы святло, сядзелi ў сваiх келлях. Шмат хто, чуючы нейкi неспакой i страх, павярнуўшыся, заўважаў ля сябе страшыдла, якое адразу ж знiкала; збiралiся ўсе ў адну грамаду, i нiхто ўжо не начаваў у келлi адзiн.
Але i ўдзень было адно вусцiшнае здарэнне. Нейкi музыка, што служыў пры езуiцкiм касцёле, раней калiсьцi сябраваў са студэнтам Люцэфугаю. Гэты музыка быў адзiн у пакоi, калi гадзiннiк прабiў паўдня; ён на флейце развучваў духоўныя п'есы славутых кампазiтараў. Потым склаў ноты, стаў спiнаю да вакна i па памяцi iграў варыяцыi, якiя яму прыходзiлi ў гэты час у галаву. I тут бачыць, як у цёмным куце з-пад падлогi вылазiць прусак, паўзе на сярэдзiну пакоя, спыняецца, пачынае надзiмацца i расцi. Пасля з-пад чорнай скарлупiны з'яўляецца чалавечая галава i страшнымi вачыма пазiрае на музыку. Музыка пазнае Люцэфугаў твар; перапалоханы, выпусцiў з рук флейту, скочыў ад вакна, а сонечны прамень стрэлiў праз шыбу на страшыдла, i яно iмгненна знiкла. Музыка выскачыў з пакоя i, бегучы па калiдоры, крычаў:
- Люцэфуга! Люцэфуга!
Усе са здзiўленнем глядзелi на яго, распытвалi, што з iм, але ён, бледны, як труп, маўчаў i дзiка аглядаўся. Прайшло шмат часу, перш чым ён апрытомнеў i расказаў пра тое страхоцце.
Яшчэ колькi начэй паўтаралiся гэтыя жахi. Нарэшце ксёндз-рэктар загадаў запалiць у асобных мясцiнах кляштара грамнiчныя свечкi, ды так, каб iх святло разлiвалася па калiдорах. Такiм чынам вярнуўся спакой, i Люцэфуга больш не з'яўляўся.
Калi Ротмiстар расказваў такое, дзецi стаялi ля бацькi, i адзiн з iх заплакаў. Бацька спытаўся малога, чаму той плача.
- Баюся Люцэфугi, - адказаў сын.
Тады пан Зямельскi загадаў iм усiм iсцi па сваiх пакоях, памалiцца i класцiся спаць.
Малыя дзецi разам з мацi i паннай Анэляй, пажадаўшы добрае ночы бацьку i гасцям, выйшлi.
- А мы яшчэ пасядзiм, - сказаў гаспадар, - Ротмiстар ведае шмат цiкавага пра Драўлянага Дзядка, няхай расказвае нам яшчэ што-небудзь.
- Вы чулi, як Драўляны Дзядок прарочыў студэнту Люцэфугу, - прамовiў Ротмiстар, - а цяпер раскажу, што прадказаў ён гордаму Фiлосафу.
ГОРДЫ ФIЛОСАФ
Дык вось, быў у тыя часы ў Полацку шкаляр, якога калегi i знаёмыя звалi толькi Фiлосафам, - з тае прычыны, што найбольшую прыхiльнасць ён меў да гэтага прадмета. Мала яму было аўтараў, дазволеных у школах. Ён iмкнуўся розным чынам набыць або прачытаць забароненыя ды антырэлiгiйныя кнiжкi французскiх фiлосафаў. Чытаў ён звычайна ўначы, калi ўсе спалi, а ўдзень i ўвечары апавядаў прачытанае сваiм калегам i пачынаў з iмi дыспуты, у якiх з вялiкiм трыумфам перамагаў.
Даведаўшыся пра гэта, прафесура i ксёндз-прэфект колькi разоў неспадзявана прыходзiлi да яго ў пакой, рабiлi заўвагi, забiралi кнiжкi, на яго вачах кiдалi iх у агонь, а самому прызначалi кару. Але праз гэта ён адно зрабiўся асцярожны, добра хаваў забароненыя кнiжкi i пасля прачытання нiкому нiчога не расказваў.
Калi ён закончыў курс навук, меўся вярнуцца дахаты i здзiвiць свет сваёй адукаванасцю; развiтаўшыся з настаўнiкамi, ён з прыяцелямi пайшоў да Драўлянага Дзядка.
- Скажы, галава мудрага Сакрата, - пытаецца, - цi шмат фiласофскiх твораў я ўжо прачытаў?
- Шмат, шмат, - адказаў Дзядок, - а яшчэ больш прачытаеш, але ў канцы жыцця будзеш найдурнейшы i памрэш дурнем.
Усе, хто там быў, засмяялiся. Шкаляр жа раззлавана плюнуў.
- Лухту вярзе пустая драўляная галава, - сказаў ён i пайшоў.
Пасялiўшыся ў вёсцы, ён не шкадаваў грошай на сваю бiблiятэку. Купляў фiласофскiя творы на розных мовах без разбору. Моладзi, якая часта збiралася ў яго, каб паслухаць пра высокiя матэрыi, ён апавядаў пра цуды, тлумачыў таямнiцы прыроды, якiх сам не разумеў, i быў вядомы там як вучоны чалавек, сапраўдны фiлосаф.
Ён знайшоў сабе яшчэ асiстэнта, нейкага чужаземца (таксама фiлосафа), добра яму плацiў i стварыў усялякiя выгоды. А той, хвалячы яго, называў генiем у фiласофii i, карыстаючыся з яго лёгкавернасцi, дадаваў да свае дурное фiласофii яшчэ i блюзнерствы.
Хутка малады фiлосаф заганарыўся, лiчыў сябе за выдатную асобу, пазiраў на ўсiх людзей, як глядзяць з горнае вяршынi на мурашак.
Аднойчы ў нядзелю, пасмiхаючыся, Фiлосаф запытаўся ў свайго таварыша:
- А цi паедзем мы сёння ў касцёл?
- Што там рабiць у касцёле, хiба, можа, табе трэба з кiмсьцi пабачыцца?
- Я хацеў бы сустрэць сяго-таго з суседзяў i запрасiць iх да сябе.
- То добра. На гэта шмат часу не трэба.
Прыехалi на iмшу. Святыня поўная вернiкаў. Фiлосаф выскачыў з карэты, заходзiць у касцёл, i калi стаў пасярод натоўпу - дзiва нечуванае! - дзе ягоныя шырокiя плечы i высачэзны рост? Вокамгненна стаў ён такi маленькi, як драўляная дзiцячая лялька. Хто стаяў блiзка - пазналi яго i пазiралi адны са страхам, другiя - з насмешкаю. I ўсе прэч адступалiся ад яго. Ён жа, сам перапалоханы, не памятаючы, што з iм дзеецца, хуценька ўцёк са святынi Божае, прыбег да карэты, дзе знайшоў свайго таварыша, расказаў пра гэты дзiўны выпадак. Сябар смяяўся да слёз i даводзiў, што ўсё гэта ад таго, што нервы разгулялiся, цi ад нейкае iншае хваробы. Аднак пасля гэтага выпадку Фiлосаф больш у святыню не заходзiў i вярнуўся дахаты ўстурбаваны.
Па ўсiм Полацкiм павеце простыя людзi, апавядаючы пра гэта адзiн аднаму, казалi, што Фiлосаф цяжка правiнiўся перад Панам Богам.
Праз некалькi дзён запрошаныя суседзi сабралiся ў Фiлосафа. Сярод гэтых гасцей была моладзь, якая вельмi ўпадабала гаспадаровы разважаннi; кожнае слова, узятае ў старажытных аўтараў, у яе разуменнi было найвышэйшай мудрасцю. Госцi дзiвiлiся з яго грунтоўных ведаў; пра што толькi Фiлосаф нi расказваў, мудрыя яго заўвагi захаплялi ўсiх. I гаспадар быў трыумфатарам, бо мог i растлумачыць любую таямнiцу.
Быў пагодны дзень, неба яснае, усе госцi выйшлi ў поле на шпацыр, i гаспадар з iмi. Паветра чыстае, вока цешылася малянiўчым наваколлем, на пагорках пасвiлiся шматлiкiя чароды, на спакойным возеры плавалi качкi i белыя гусi, у гаях адзывалiся птушыныя спевы, на лугах i жоўтых ад квеценi лiпах гулi, снуючы сюды-туды, працавiтыя пчолы; ясны дзень i пекныя краявiды захаплялi ўсiх. Фiлосаф разважаў пра размаiтыя з'явы жыцця. Урэшце - пра чалавека, што ён ёсць частка самога Бога, што душа яго, заглыбiўшыся ў даследаваннi, разумее ўсе цуды, бачыць усе таямнiцы. Добрыя ўчынкi ён называў анёламi, а грэх - нячыстым духам цi шатанам.
У час гэтых разважанняў галава яго вокамгненна схавалася пад капелюшом, зацьмiлася ў вачах, i знiклi ўсе малюнкi прыроды. Фiлосаф зрывае капялюш, i госцi бачаць перад сабою жудаснае вiдовiшча: не было ў яго галавы, толькi над шырокiмi плячамi вiсеў на тонкай шыi нейкi шарык накшталт макавае галоўкi. Задуманыя, стаяць усе, бледнасць на тварах, неспадзяванае дзiва перапалохала гасцей, усiм мову пазаймала.
Доўга ўся гэтая сябрына маўчала. Фiлосаф, круцячыся на адным месцы, нейкiм пiсклявым голасам мармытаў няўцямныя словы. Ледзь вырывалiся з грудзей яго ўздыхi, а калi падняў рукi ў неба, iмгненна ўбачылi над яго плячыма звычайную чалавечую галаву.
Госцi паглядалi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць, а яго сябар-асiстэнт смяяўся да слёз, даводзячы, што тое дзiва здарылася ад сонечнае спёкi, i раiў усiм вярнуцца дахаты, бо шпацыр у спякоту не спрыяе здароўю.
Усе паверылi, што бачылi звычайную рэч, i пераканалi гаспадара, што ўсё гэта ад прылiву крывi. А хутка i забылiся пра ўсё. Фiлосаф жа па-ранейшаму трымаўся сваiх поглядаў i нязменна трыумфаваў.
Ён не пакiнуў займацца ашуканствам, а пасля асмелiўся нават надрукаваць свае разважаннi, што супярэчылi рэлiгii i здароваму розуму, у часопiсе. Яго старыя суседзi, якiм гэта чытаў, папярэджвалi:
- Пакiнь свае памылкi; вер так, як верылi твае бацькi. Яны жылi шчаслiва i спакойна; iх простая вера заслужыла ўзнагароду. Якая ж праўда вышэйшая за праўду веры? Бог яе сам аб'явiў у Евангеллi, i гэтая мудрасць, як сонца нябеснае, асвятляе цэлы свет i кажа пра таямнiцы. Чалавечы розум няхай супакоiцца, бо гэта за мяжою яго разумення. Памылковыя думкi вядуць народ да бяды, а веру - да ганенняў.