- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?
- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.
Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.
- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?
- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.
Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.
Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.
Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.
Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.
Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.
Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.
Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.
- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.
- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.
- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.
- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.
- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.
Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.
- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?
- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад клiмату часта бывае недарод. У гэтых мясцiнах пануюць вятры i незвычайная гарачыня, сонца выпальвае не толькi пасевы, але i травы ў нiзкiх ярах, ды так, што няма пашы, i ўлетку жывёла без корму i вады. Я працаваў шмат гадоў, капаючы гэтыя ямы i канавы, саджаючы дрэвы i кусты, каб затрымаць вiльгаць; i ўжо шмат зрабiў, вада з майго саду, разлiваючыся далей, забяспечвае патрэбы ваколiцы i мястэчка Тэплiка. Чалавек, якi нязменна iдзе да мэты, не толькi зямлю, але i атмасферу можа змянiць; гэтая вiльготная iмгла, якую ты бачыш зараз у маiм панурым садзе, збiрае дажджавыя хмары з усходу i захаду ды поiць вiльгаццю сасмяглыя стэпы: глядзi, i цяпер над нашымi галовамi скупчылiся цёмныя воблакi i не рушацца з месца; удалечынi вiдаць яснае сонца, а мы тут - у засенi.
Так апавядаючы пра свае думкi i намеры, ён вёў мяне ўсё далей i далей вузкiмi сцежкамi ў дзiкiм лабiрынце; там, дзе шырокая канава адмяжоўвала гэтыя мясцiны ад стэпу, я заўважыў нейкi лёх, што вёў пад зямлю, уваход у яго быў прыкрыты густымi кустамi.
"Навошта патрэбна гэтае цёмнае падзямелле?" - спытаў я. "Тут, - адказаў пан Гайнар, - лёх i падземны пераход з аднаго месца ў iншае; яны служаць не толькi дзеля ахалоджвання паветра ды збiрання вiльгацi, але i iншая. Ды няхай таго нiколi не будзе. Ты чытаў пра страшэнныя зверствы Гонты i Жалезняка, ведаеш пра напады ягоных гайдамакаў, якiя лiлi кроў па ўсёй Украiне; у выпадку такiх нападаў лабiрынт i таемныя лёхi ў маiм садзе могуць служыць схованкаю для няшчасных жыхароў. Але гэта толькi пры нагодзе; хадзем далей, пакажу яшчэ, зробленае мною".
Мы выйшлi на больш адкрытую мясцовасць у другой частцы саду, спынiлiся каля квадратнае сажалкi, што мела ў шырыню i даўжыню блiзу дзесяцi сажняў, а празрыстая вада была цёмна-жоўтага колеру, накшталт задымленага тапазу; тут я ўбачыў кусты нейкiх раслiн, з вельмi цёмнай зелянiнай.
- Тут фармуюцца мiнеральныя воды, - працягваў расказваць гаспадар, - хоць яны цёмна-жоўтага колеру, але празрыстыя, як найчысцейшы крышталь, i няма ў iх тых страшных iстот, што можна ўбачыць праз павелiчальнае шкло ў кожнай кроплi звычайнае вады. Жыхары Ўкраiны часта наведваюць Адэсу: адны, каб прадаць пшанiцу, а iншыя - дзеля марскiх ваннаў; збываючы прадукты, маюць карысць, а вось шукаючы здароўя на берагах Чорнага мора, - толькi множаць непатрэбныя выдаткi: падарожжа няблiзкае i салёная вада мала дапамагае хворым, а гэтая крынiца будзе выратоўваць ад усiх немачаў; я добра ведаю гэтую мясцовасць.
- I я, - кажу, - маю намер у гэтым годзе наведаць Адэсу, але толькi з цiкаўнасцi.
- Едзеш у Адэсу? Я вельмi рады гэтай нагодзе, бо хачу паслаць туды сёе-тое; вазьмi, калi ласка, адну невялiчкую рэч.
- З вялiкаю ахвотаю, калi не зойме шмат месца.
- Невялiкiя рэчы няшмат займаюць месца.
Сказаўшы гэта, пан Гайнар паклiкаў да сябе хлопца, загадаў яму прынесцi чатыры маленькiя бутэлечкi i папяровае пудэлка, пасля павёў мяне ўглыб яру; мы iшлi мiж кустоў ды высокае травы; у засенi гушчару з-пад узгорка выцякалi дзве чыстыя крынiчкi, нiбы дзве стужкi з чыстага срэбра, i праз колькi крокаў зноў хавалiся пад зямлёю. Спачатку ён напоўнiў дзве бутэлечкi з аднае крынiчкi, усыпаў нейкiх парашкоў - i вада раптоўна стала сапфiравага колеру, пасля з другое крынiчкi налiў астатнiя дзве бутэлечкi, i, калi сыпнуў iншы парашок, вада набыла прыгожы кармiнавы колер; потым добра закаркаваў усе чатыры бутэлечкi i падаў мне са словамi:
- Калi будзеш у Адэсе, пазнаёмiшся там з панам Рыльцам; гэта чалавек вельмi вучоны, ён прысвяцiў сваё жыццё даследаванням таямнiцаў прыроды. Я пасылаю яму дзве бутэлечкi гэтай каляровай вадкасцi, а дзве з такою ж вадою вазьмi сабе; вялiкая ад iх карысць i вялiкая хаваецца ў iх таямнiца; аднак даведаешся пра гэта не ад мяне, а ад пана Рыльца.
Мы яшчэ доўга хадзiлi па берагах iншае сажалкi, на якой былi маленькiя астраўкi, засаджаныя дрэвамi. Пан Гайнар апавядаў мне пра розныя гатункi траваў, якiя выраслi ў ягоным садзе, пра iх чарадзейную сiлу. А калi сонца схiлiлася за небакрай, я развiтаўся з садам, падзякаваўшы гаспадару за ласкавы прыём i абяцаючы аддаць пану Рыльцу давераныя мне вадкасцi.
Пакiнуўшы ўкраiнскiя стэпы, я завiтаў на Падолле; у гэтым краi ёсць усё, што патрэбна для жыцця. Тут i там дзiвосная прырода, прыгожыя краявiды: у гарах зелянеюць дубровы i густыя грабавыя лясы, гаi нагадваюць сады з пладовымi дрэвамi, на шырокiх i ўрадлiвых нiвах гайдаюцца, быццам на моры, хвалi каласоў, квiтнеюць далiны, зарослыя буйною травою, свецяцца, як люстры, ставы празрыстае вады, каля якiх бялеюцца вёскi i пышныя маёнткi, на берагах рэчак уздымаюцца сцены i пiрамiды скалаў, нiбы рэшткi руiнаў велiзарных старажытных замкаў.
Зяноне, трэба пабываць там, трэба паглядзець той край, зiрнуць на высокiя i скалiстыя берагi Буга i Днястра, дзе прырода адбудавала аграмадныя гмахi з велiзарных каменных камлыгаў, пад якiмi чарнеюць пячоры i лёхi - вечнае жытло цемры, вечныя сховы начных духаў; трэба пабачыць тыя скалiстыя, дзiкiя ды таямнiчыя руiны, вяршынi i схiлы якiх пакрываюцца панурымi ценямi густога кустоўя; там усюды адкрываюцца вачам дзiвосныя краявiды. На берагах гэтых рэчак добра думаецца, там госцi вядуць размовы пра гiстарычныя здарэннi, пра фантазiю люду, пра розныя навуковыя адкрыццi ад часоў патопу аж да нашых дзён.
Я ўпершыню быў у гэтым краi - невядомы нiкому i сам нi з кiм не знаёмы. Я адзiн вандраваў па берагах Буга i Днястра,i, самотны, няраз змардаваны падарожжам i дзённаю спёкаю, перад захадам сонца, абапёршыся на абломак скалы, узiраўся ў чарадзейныя i таямнiчыя краявiды i туга распiрала мае грудзi, вока блукала бязмэтна, а думка ляцела далёка-далёка, каб спаткаць позiрк Адэлi, у якiм адлюстроўваецца яе чыстая душа, што мае болей хараства i прывабнасцi, чым усе цуды прыроды.
Пасля гэтага Саматнiцкi зноў нейкi час сядзеў нерухома, нiбы ў iм ужо не было iскрынкi жыцця; Зянон глядзеў на яго колькi хвiлiнаў, потым, каб абудзiць з гэтага летаргiчнага стану, запытаўся:
- I ў тым зямным раi не знайшоў ты забыцця?
Ён раптоўна прахапiўся i сказаў:
- I ў пакутах не знайду.
- Я б хацеў пабачыць той гожы край.
- Хто мае душэўны спакой, той усё бачыць у прыгожых колерах.
- Цi доўга ты быў на Падоллi?
- Першымi днямi верасня я падаўся далей, iшоў праз дзiкiя i пустыя стэпы. Зазнаўшы шмат невыгодаў i смутку, я дабраўся да Чорнага мора, да Адэсы.
Адэса - горад, пабудаваны па новай модзе: вулiцы шырокiя, ходнiкi для пешаходаў зручныя, дамы i касцёлы пекнае архiтэктуры; наведваючы парты, рынкi ды розных гандляроў ва ўсiх кутках горада, я хацеў як хутчэй пазнаёмiцца з панам Рыльцам, але нi ад каго не мог даведацца, дзе ён жыве. Нават i жыд-фактар, добра ўзнагароджаны, пытаючыся i адных i другiх, не змог мне дапамагчы; я ўжо пачаў адчайвацца, мяркуючы, што не пабачу яго i не даведаюся пра таямнiцу каляровых водаў, якiя я так старанна захоўваў у часе доўгай i цяжкай вандроўкi.
Паблiзу мае кватэры на грэцкай вулiцы быў тракцiр7, дзе штодня i ва ўсялякi час можна было бачыць мяшчан, якiя збiралiся дзеля камерцыйных iнтарэсаў. Бываў i я там, i, як у тэатры, любiў прыглядацца да прадстаўнiкоў розных народаў; у кожнай грамадзе, за кожным сталом гучала iншая мова, вялася гаворка па-нямецку, па-грэцку, па-iтальянску.
Чытаючы пры гарбаце газеты, я слухаў перамовы купцоў, камiсiянераў ды рознагалосыя апавяданнi чужаземцаў. I вось зайшоў чалавек з задумлiвым тварам, сярэдняга росту, каржакаваты, густабровы, i хоць з выгляду яму было за пяцьдзесят, хоць яму можна было даць за пяцьдзесят гадоў, выглядаў ён здаровым i дужым. Незнаёмец загадаў прынесцi гарбаты, расклаў перад сабою паперы, на якiх было нешта намалявана, абапёрся на руку i, узiраючыся ў тыя паперы, паглыбiўся ў думкi; некаторыя, заўважыўшы гэта, падыходзiлi да ягонага стала, з цiкаўнасцю пазiралi на малюнкi ды на чалавека i адыходзiлi, адны са здзiўленнем, iншыя з усмешкаю. Ён жа, падумаўшы нейкi час, пацёр лоб i прамовiў:
- Больш выпрабаванняў, больш пакутаў; некалi былi адны дзiвосы, у будучым - будуць iншыя.
Сказаўшы гэта, ён склаў паперы i пачаў налiваць сабе гарбату. Сядзячы побач i чуючы з ягоных вуснаў польскiя словы, я, каб даведацца, хто гэта такi, загаварыў з iм:
- Пан прыезджы цi тутэйшы жыхар?
- Я жыхар-падарожнiк, як i ўсе людзi, а ўжо гадоў дзесяць вяду размову з гэтым краем.