Яна была вельмi прыгожая, i я з трывогай падумала, што, магчыма, у гэты момант яна ў абдымках Жака.
- Цi лiчыце вы, - спыталася я, - што палова вашага дома была перавезена ў Францыю ў той час, як наша палавiна адпынулася тут?
- Чаму?
Ён мяне раздражняў. Чаму? Пра гэта я i сама нiчога не ведала. Можа, таму, што ва ўсёй гэтай гiсторыi былi элементы нейкай прадуманай сiметрыi.
- Туманная гiсторыя, - пакiваў галавою мой субяседнiк, - i як яно так зрабiлася?
- "Як! Як!.." - сказала я. - Гэта...
У гэты момант мы пачулi стогны з верхняга паверха i разам падумалi: "Дзецi!"
Джон Грэхем саскочыў з ложка i босы кiнуўся да дзвярэй. Праз адчыненыя дзверы я пачула крыкi, кашаль i голас ангельца, якi то супакойваў, то сварыўся на дзяцей. Я хуценька ўстала, паглядзелася ў люстэрка. Твар быў як звычайна. Крыху паправiла валасы. Заўважыўшы, што дэкальтэ маёй начной кашулi занадта выразнае, я пашукала вачамi кiмано i тут жа ўспомнiла, што павесiла яго ў другой палавiне пакоя, якая засталася ў Францыi.
Я ўсё яшчэ была перад люстэркам, як пачула за спiной збянтэжаны голас.
- Дапамажыце, калi ласка! - папрасiў Джон Грэхем.
З дзiцячага пакоя чулiся моцны плач i крыкi.
- Ахвотна. А ў вас не знойдзецца жаночага халата i тапачак?
- Безумоўна, знойдзем.
Ён даў мне чысты халат i паказаў, як прайсцi ў дзiцячы пакой. Гэта былi цудоўныя малыя. Яны хварэлi на коклюш. Найбольш, вiдаць, мучыўся самы меншы мiлы белабрысы хлопчык. Я ўзяла яго за руку, i ён крыху супакоiўся.
Так у гэтым пакоi прабылi мы дзве гадзiны. Абое страшэнна хвалявалiся, ангелец ад думак пра жонку, я - пра мужа.
Я спыталася ў Джона, цi можна пазванiць у палiцыю. Ён паспрабаваў пазванiць i зразумеў, што тэлефон пашкоджаны. Антэну радыёпрыёмнiка перарэзала папалам. Як толькi пачало свiтаць, Джон Грэхем выйшаў з дому. Дзецi паснулi. Праз некалькi хвiлiн Джон вярнуўся i папрасiў мяне выйсцi разам з iм. Трэба было бачыць фасад дома! Невядомы чараўнiк, вiдаць, хацеў падабраць два дамы аднолькавай вышынi, якiя можна было б падзялiць больш-менш аднолькава. I гэта яму ўдалося. Аднак наш цагляны дамок у Нэi быў даволi просты, з высокiмi вокнамi, акружанымi каменнымi карнiзамi, а перад намi ж стаяў чорна-белы катэдж з шырокiмi паўавальнымi вокнамi. Спалучэнне гэтых зусiм непадобных частак нарадзiла дзiўны архiтэктурны ансамбль. "Арлекiн" Пiкасо ў архiтэктуры - дый годзе!
Я папрасiла мiстэра Грэхема, каб ён даў тэлеграму ў Францыю i даведаўся, што сталася з яго жонкай. У адказ пачула, што тэлеграф адчыняецца толькi ў 8 гадзiн. Ён быў такi флегматык i нават у гэтых надзвычайных абставiнах дапусцiць не мог, што можна было б парушыць распарадак i пабудзiць тэлеграфiста. Дарэмна я старалася яго разварушыць, адказ быў адзiн:
- Тэлеграф працуе з 8 гадзiн!
Нарэшце а палове восьмай, калi Джон Грэхем збiраўся iсцi на тэлеграф, мы ўбачылi, што да дома на канi пад'ехаў палiцэйскi. Ён здзiўлена паглядзеў на дом i перадаў нам тэлеграму ад прэфекта парыжскай палiцыi. У тэлеграме было пытанне, цi знаходжуся я па гэтым адрасе, i адначасова паведамлялася, што мiсiс Грэхем - жывая i здаровая - знаходзiцца ў Нэi.
Няма патрэбы далей цытаваць гэты тэкст. Дастаткова адзначыць, што мiсiс Грэхем з такой жа руплiвасцю клапацiлася пра дзяцей мадам Мартэн, як i яна сама - пра дзяцей ангелькi. Абедзьве сям'i былi ў захапленнi ад далiкатнасцi сваiх спадарожнiкаў у гэтых прыгодах i моцна сябравалi мiж сабой да канца дзён сваiх. Яшчэ 10 гадоў назад мадам Мартэн жыла са сваёй сям'ёй у Шамбурсi (Сена i Ўаза).
Рамкi гэтага раздзела не дазваляюць нам спынiцца на аналагiчных прыгодах, якiя здзiўлялi людзей на працягу ўсяго мая 1954 года.
Серыя "рассечаных дамоў" цягнулася яшчэ даўжэй, чым "перамяшчэннi людзей". Больш як 100 сем'яў было абменена. I гэтыя абмены сталi ўлюбёнымi тэмамi для пiсьменнiкаў i кiнематаграфiстаў. Тут было нешта фантастычнае, што кранала пачуццi i вельмi падабалася публiцы. Дарэчы, даволi пацешна было бачыць (i гэта адбылося на самай справе), як каралева прачынаецца ў ложку жандара, а расейская танцоўшчыца ранiцай здагадваецца, што яна ў алькове прэзiдэнта ЗША. Потым прыгоды з абменам рэзка спынiлiся.
Настаў час новых прыгод. Здавалася, што таямнiчыя iстоты, якiя забаўлялiся, парушаючы жыццё людзей, былi капрызныя i iм хутка надакучалi адны i тыя забавы.
ЗНЯВОЛЕННЕ Ў КЛЕТКУ
У пачатку верасня невядомая рука, чыю сiлу цяпер ведае ўся Зямля, замахнулася на самых таленавiтых вучоных нашай планеты. 12 чалавек, амаль усе славутыя фiзiкi i хiмiкi, адначасова былi сабраны з розных краiн i дастаўлены на паляну ў лесе Фантэнбло (непадалёк ад Парыжа). Кампанiя маладых людзей кожную нядзелю прыязджала сюды, каб адпачыць i пагуляць па лясных узгорках. Аднойчы яны ўбачылi, як мiж дрэў i камянёў журботна блукаюць старыя. Заўважыўшы iх збянтэжанасць, хлопцы хацелi iм дапамагчы. Падышоўшы блiжэй, яны здзiўлена спынiлiся: ад старых iх аддзяляла нейкая празрыстая непраходная заслона. Хлопцы думалi абмiнуць перашкоду, абышлi вакол i канчаткова ўпэўнiлiся, што старыя акружаны нябачнай сцяной. Некаторыя з маладых пазналi тут сваiх выкладчыкаў. Клiкалi iх, але нiхто iх не пачуў. Гук, вiдаць, не праходзiў праз гэтую сцяну. Вядомыя прадстаўнiкi навукi апынулiся ў клетцы, нiбы драпежнiкi.
Здавалася, яны даволi хутка змiрылiся са сваiм становiшчам: ляглi на сонейку, дасталi з кiшэняў паперу i пачалi пiсаць нейкiя ўраўненнi, даволi весела абмяркоўваючы iх. Адзiн хлопец пайшоў паведамiць уладам. Апоўднi сабраўся натоўп цiкаўных. Мiж тым вычоныя, вiдаць, пачыналi хвалявацца. Яны падыходзiлi да нябачнай сцяны i, разумеючы, што iх галасоў нiхто не чуе, паказвалi на мiгi, каб iм далi есцi.
У натоўпе было некалькi афiцэраў, i адзiн з iх паабяцаў перадаць ежу гэтым няшчасным з самалёта. Задумка была выдатная. Праз дзве гадзiны пачуўся гул матора. Пралятаючы над гэтай нябачнай клеткай, лётчык спрытна, акурат усярэдзiну, выкiнуў пакеты з правiянтам. На жаль, калi да зямлi заставалася метраў дваццаць, пакеты перасталi падаць i нiбы застылi ўгары. У клетцы быў нябачны дах.
Пад вечар вучоныя мелi выгляд безнадзейных людзей. Яны ўсё паказвалi на мiгi, што хочуць есцi i баяцца начнога холаду. Засмучаныя гледачы нiчога, аднак, не маглi зрабiць. I няўжо давядзецца глядзець на пагiбель гэтых свяцiлаў навукi?
Нiхто не думаў, што могуць быць якiя-небудзь змены да заўтрашняй ранiцы. Аднак ужо на досвiтку, калi добра прыгледзецца, можна было заўважыць, што ў цэнтры клеткi з'явiўся новы дэкор. Пра гэта паклапацiлася нябачная рука. Пакеты, якiя кiнуў лётчык, цяпер вiселi на вяроўках на вышынi пяць метраў. Другi канат вiсеў побач i даходзiў да самай зямлi. Кожны малады чалавек мог бы лёгка залезцi па гэтым канаце i зняць выратавальныя пакеты. Але мала было надзеi, што хто-небудзь з гэтых сямiдзесяцiгадовых людзей адважыцца на такую гiмнастыку. Яны хадзiлi вакол канатаў, нават правяралi iх на трываласць, i ўсё ж рызыкантаў сярод iх не знаходзiлася.
Так прайшоў увесь дзень. Надышла ноч. Цiкаўныя пачалi разыходзiцца. Апоўначы адзiн студэнт вырашыў паспрабаваць, цi на месцы нябачная сцяна. На яго вялiкае здзiўленне, нiякай заслоны ён не адчуў i з радасным крыкам iшоў уперад. Жорсткая сiла, якая два днi насмiхалася з людзей, нарэшце злiтавалася. Вучоных накармiлi, сагрэлi, i нiхто з iх не захварэў.
Вось тыя асноўныя факты, якiя характарызавалi гэты незразумелы перыяд. Сёння, аднак, мы ведаем, што гэта быў перыяд, калi ўранскiя вучоныя праводзiлi свае эксперыменты. А цяпер мы падаём найбольш важныя фрагменты з кнiгi славутага А.Е.-17.
Чытач зразумее, што мы былi вымушаны знаходзiць зямныя эквiваленты ўранскiм словам, пераклад якiх не заўсёды быў лiтаральны. Час уранцы адлiчваюць гадамi, якiя значна даўжэйшыя, чым зямныя. Там, дзе гэта было можна, мы зрабiлi пералiк часу на прывычныя нам зямныя меркi. Акрамя таго, уранцы, гаворачы пра людзей, ужываюць слова, якое прыкладна азначае "бяскрылыя двухногiя". Гэтае занадта складанае слова мы амаль усюды замянiлi на "людзi" або "зямляне". Гэтаксама мы зрабiлi з паняццем "горад", якое ўранцы азначаюць як "чалавечы мурашнiк". Дарэчы, у гэтым, як нам здаецца, яны мелi рацыю. I яшчэ трэба, каб чытач не забываўся, што ўранцы, як i мы, адораны зрокам, аднак гукi iм зусiм невядомыя.
Уранцы "гавораць" мiж сабой пры дапамозе спецыяльнага органа, якi складаецца з мiгатлiвых каляровых лямпаў. Вядома, што ўранцы, не знайшоўшы гэтых апаратаў у людзей, тут жа вырашылi, што мы наогул няздольныя перадаваць свае думкi адзiн аднаму.
Тут мы змяшчаем толькi кароткiя фрагменты кнiгi А.Е.-17 i настойлiва раiм усiм студэнтам прачытаць яе поўнасцю. Ёсць цудоўнае выданне гэтай кнiгi з каментарыем прафесара Пекiнскага ўнiверсiтэта Аг-Чу.
Як ужо, вiдаць, здагадаўся чытач, А.Е.-17 - гэта не ўранскае прозвiшча аўтара, а наменклатурны iндэкс, дадзены прафесарам Аг-Чу.
ЖЫЦЦЁ ЛЮДЗЕЙ ПАВОДЛЕ А.Е.-17
Пры дапамозе звычайнага тэлескопа на паверхнi малых планет, i ў прыватнасцi на Зямлi, можна ўбачыць плямы. Яны настолькi вялiкiя, што нельга дапусцiць, каб гэта былi азёры цi моры. Калi доўгi час назiраць гэтыя плямы, то можна заўважыць, што на працягу некалькiх зямных стагоддзяў яны павялiчваюцца, дасягаюць максiмальных памераў, потым пачынаюць меншаць, а часам нават зусiм знiкаюць. Многiя назiральнiкi лiчылi, што гэта - вынiк захворвання глебы. Сапраўды, гэта вельмi магло нагадваць утварэнне i рассысанне пухлiны. I толькi пасля вынаходнiцтва ўльтратэлемiкраскопа стала зразумела, што мы маем справу са скопiшчам жывой матэрыi. Першыя апараты ўсё ж не былi яшчэ дасканалыя i дазвалялi бачыць, нiбы ў тумане, нешта накшталт жывога жэле. Вядомыя назiральнiкi, як, напрыклад, Н.-33, сцвярджалi тады, што гэтыя скопiшчы - зграi жывёлiн, якiя вядуць агульны спосаб жыцця. З дапамогай сучасных апаратаў удалося высветлiць, што ўсё гэта не так. Цяпер не толькi былi вiдаць iндывiдуумы, але i тое, што яны адрознiваюцца памiж сабою i робяць пэўныя рухi. Плямы, якiя заўважыў Н.-33, на самай справе аказалiся велiзарнымi гнёздамi. Iх, бадай, можна параўнаць з уранскiмi гарадамi. (Гэтым гнёздам мы далi назву "гомiльеры" - "чалавечыя мурашнiкi".)
У гэтых гарадах жывуць маленькiя iстоты - людзi. Гэта двухногiя бяскрылыя млекакормячыя з нязначным валасяным покрывам на целе, якое звычайна ахiнаецца штучнымi матэрыяламi. Доўгi час меркавалася, што гэту дадатковую скуру людзi ўтвараюць самi па сабе. Мае ж даследаваннi даюць падставы сцвярджаць, што гэта - памылковае меркаванне, бо людзi маюць нейкi iнстынкт, якi вымушае iх збiраць i сплятаць раслiнныя або жывёльныя валокны, каб баранiцца ад холаду.
Я сказаў: "iнстынкт" i з самага пачатку гэтай працы з усёй яснасцю хачу адзначыць, што пытанне, якое ўвогуле нiколi не варта было ставiць, на працягу некалькiх гадоў абмяркоўвалася з неверагоднай лёгкасцю. Асаблiва гэта датычыцца маладых натуралiстаў, бо яны ўзялi сабе за моду прыпiсваць гэтым зямным лiчынкам розум, якi па сваёй прыродзе нiбыта такi, як i ў нас, уранцаў. Хай сабе iншыя разбiраюцца, наколькi жахлiвая такая дактрына з рэлiгiйнага погляду. Я ж пакажу ў гэтай кнiзе ўсю абсурднасць падобных канцэпцый толькi з навуковага пункту гледжання.
Сапраўды, калi ўпершыню назiраеш за гэтым жэле i бачыш тысячы жывых цiкавых сцэн: доўгiя вулiцы, па iх ходзяць людзi, яны часам спыняюцца i, здаецца, нават разумеюць адзiн аднаго, або калi глядзiш на прыватнае асобнае гняздо, дзе бацькi пiльнуюць сваiх малых, сочыш за армiямi на маршы цi захапляешся працай будаўнiкоў, - то ўсё гэта ўяўляецца такiм прыгожым спектаклем, што сапраўды можа здацца, нiбы людзi такi надзелены нейкiм розумам. Аднак каб дасканала вывучыць псiхiчныя здольнасцi гэтых жывёлiн, недастаткова выкарыстоўваць толькi выпадковыя карцiны, што перш-наперш паўстаюць перад даследчыкам.Трэба ставiць людзей у такiя абставiны, якiя найлепш будуць спрыяць даследаванню, трэба як мага больш змяняць гэтыя абставiны, карацей кажучы, трэба эксперыментаваць i ствараць навуку толькi на аснове фактаў. Менавiта так мы падышлi да справы, правёўшы вялiкую серыю эксперыментаў, якiя будуць апiсаны нiжэй. Але перш чым распачаць наш выклад, я прашу чытача ўявiць тыя неверагодныя цяжкасцi, з якiмi мы сутыкалiся ў сваёй працы. Безумоўна, як толькi мы пачалi выкарыстоўваць праменнi, значна лягчэй стала праводзiць эксперыменты на далёкай адлегласцi, бо дзякуючы праменням мы атрымалi магчымасць падхоплiваць целы, манiпуляваць iмi i нават пераносiць з аднаго месца ў другое. Аднак людзi - iстоты вельмi маленькiя, кволыя, i выпрабаванне на iх праменняў - справа грубая i жорсткая. Таму спачатку некаторыя людзi гiнўлi ў час эксперыментаў. Спатрэбiлiся звышдакладныя выпрамяняльныя прылады, каб дасягаць аб'екта назiрання i абыходзiцца з iм з патрэбнай асцярожнасцю. У прыватнасцi, калi мы пачалi пераносiць людзей з аднаго месца ў другое, то спачатку не ўлiчвалi супрацiўлення гэтых iстот. Мы пераносiлi iх занадта хутка праз паветраныя слаi, якiмi акружана Зямля, i людзi задыхалiся. Мы былi вымушаныя стварыць такую ўстаноўку, усярэдзiне якой шкодныя эфекты ад хуткасцi перамяшчэння не ўспрымалiся. Праводзячы доследы па разразанню i пераносу людскiх гнёздаў, мы спачатку не ўлiчвалi канструкцыi будынкаў. I толькi ў ходзе эксперыментаў навучылiся ўтрымлiваць iх, выкарыстоўваючы моцны пучок праменняў.
Чытач знойдзе тут геаграфiчную карту той часткi зямной паверхнi, дзе мы правялi найбольш iстотныя эксперыменты. Просiм звярнуць увагу на два вялiкiя чалавечыя мурашнiкi, якiя мы назвалi: Хаатычны i Строгi. Гэтыя назвы потым былi прыняты ўсiмi астрасацыёлагамi. А мы, даючы iх, кiравалiся тым, што гэтыя мурашнiкi вельмi адрознiваюцца памiж сабой: адзiн здзiўляе строгасцю свайго плана, другi ўяўляе сабой нейкае складанае перапляценне крывых вулачак. Хаатычны i Строгi мурашнiкi аддзелены адзiн ад аднаго нейкай блiскучай лiнiяй. Мы мяркуем, што гэта мора. Самы вялiкi мурашнiк на Зямлi - Геаметрычны. Ён яшчэ больш правiльны, чым Строгi. Ад першых двух Геаметрычны аддзелены значнай блiскучай паверхняй.
ПЕРШЫЯ ДОСЛЕДЫ
Якi пункт Зямлi выбраць для эксперыментаў? Як умяшацца ў жыццё гэтых iстот, каб атрымаць ад iх неабходныя рэакцыi? Прызнаюся, я страшэнна хваляваўся, калi ўпершыню ўзяў даволi моцны апарат i пачаў рыхтавацца да эксперыментаў на Зямлi. Са мною былi мае чатыры вучнi, якiя хвалявалiся не менш, чым я. Адзiн за адным мы пачалi разглядаць праз ультратэлемiкраскоп чароўныя малюсенькiя пейзажы. Мы накiравалi наш апарат на Хаатычны мурашнiк. Знайшлi там даволi адкрытае месца, каб лепш прасачыць, што будзе пасля. Маленькiя дрэўцы паблiсквалi ад веснавога сонца, i мы бачылi,як многiя iстоты злiвалiся ў натоўп. Пасярод натоўпу, чамусьцi асобна ад астатнiх, была толькi адна асоба. Спачатку мы хацелi разгадаць гэту гульню, але гэта нам не ўдалося. Тады мы вырашылi выкарыстаць праменнi. Эфект быў ашаламляльны. У зямлi ўтварылася яма; некалькi iстот засыпала зямлёй; i адразу ж iстоты зрабiлiся надзiва актыўныя. Сапраўды, можна было падумаць, што яны арганiзуюцца даволi разумна. Адны ратавалi засыпаных, другiя пабеглi па падмогу. Даволi хутка ўсе пашкоджаннi былi лiквiдаваны. Пасля мы вырашылi выкарыстоўваць нашы праменнi ў менш населеных пунктах, каб не ставiць у небяспеку гэтых iстот. Мы навучылiся змяншаць магутнасць праменняў i пачалi працаваць больш асцярожна. I толькi калi ўпэўнiлiся ў нашай методыцы, мы вырашылi пачаць першую серыю эксперыментаў.
Маёй першай мэтай было праверыць, цi знойдзе дарогу назад адна з зямных iстот, калi яе ўзяць i перанесцi з роднага мурашнiка зусiм у iншае месца. Напачатку, як я ўжо адзначыў, мы сутыкнулiся з велiзарнымi цяжкасцямi. Па-першае, iстоты памiралi ў час перанясення, па-другое, мы не ўлiчвалi таго, што яны маюць штучную скуру, ад якой яны лёгка могуць пазбавiцца. Таму, як толькi мы апускалi iх на зямлю, мы адразу гублялi iх з вачэй. Калi ж мы паспрабавалi зрываць гэтую штучную скуру i ставiць меткi непасрэдна на целе, то i тут нас чакала няўдача, бо, апынуўшыся на Зямлi, iстота тут жа набывала новую скуру.
З цягам часу мае вучнi ўсё ж навучылiся сачыць за iстотамi i трымаць iх пад кантролем. Мы высветлiлi, што ў 99 выпадках з 100 iстота вярталася менавiта туды, адкуль мы яе бралi. Я вырашыў перанесцi дзве iстоты з Хаатычнага мурашнiка ў Геаметрычны, якiя знаходзяцца далёка адзiн ад аднаго.
Праз 10 зямных дзён мой верны вучань Е.Х.-33, якi сачыў за iмi дзень i ноч, паказаў мне, як тыя вярталiся назад. Яны знайшлi дарогу дамоў, нягледзячы на тое, што мясцовасць, куды я iх апусцiў, была iм зусiм невядомая. Да таго ж абедзве iстоты былi зацятымi дамаседамi (гэта мы ведалi, бо даўно сачылi за iмi). Якiм жа чынам знайшлi яны дарогу? Я пераносiў iх так хутка, што заўважыць маршрут яны не маглi. Чым жа яны кiравалiся? Вядома, не памяццю, а нейкай спецыфiчнай якасцю, пра якую мы можам толькi гаварыць, не могучы яе вытлумачыць, бо гэта выходзiць за межы нашай уласнай псiхалогii.
Тут жа паўстала i другая праблема. Цi пазнаюць астатнiя iстоты вяртальца? Здаецца, што так яно i ёсць. Звычайна калi ён вяртаўся ў сваёй гняздо, там узнiкала вялiкае ўзбуджэнне. Iншыя iстоты пры гэтым прыкладалi да яго рукi, а часам нават губы. Разам з гэтым у некаторых выпадках, як нам падалося, вяртанне выклiкала злосць i незадаволенасць.
Такiм чынам, першыя эксперыменты паказалi, што бяскрылыя двухногiя маюць нейкi iнстынкт, дзякуючы якому яны пазнаюць свае мурашнiкi.
Потым мы вырашылi даведацца, цi iснуюць на Зямлi, як у нас на Ўране, такiя пачуццi, як каханне, мацярынская любоў i г.д. Такое меркаванне мне здавалася абсурдным, бо да гэтых чыстых пачуццяў уранцы прыйшлi толькi праз мiльёны гадоў цывiлiзацыi. Аднак абавязак даследчыка - працаваць над праблемай непрадузята i не загадваць вынiкаў, якiя могуць прынесцi эксперыменты.