Усе разам замёрлi, стаiлi дыханьне й Яўхiм пачуў, як недзе наперадзе загула, а потым суцiхла легкавушка. Ён iшоў апошнiм, таму нiчога ня бачыў, а калi стаў на дыбачкi ды выцягнуў шыю, дык згледзеў фарбаваную ў белае "эмку", што буксавала наўскрай дарогi, па самы бампэр панурыўшыся ў сьнежную кашу. Ля легкавушкi стаялi двое - перацягнуты рамянямi маладзён у блiскучых ботах i яшчэ нехта - мажны, шыракаплечы, якi, раскiнуўшы крысьсё кажуха, палiваў сьнежны бруствэр узбочыны.
На марозе чуваць далёка, таму да вушэй Яўхiмавых даляцеў пошум струменя, якi сьвiдраваў зьляжалы сьнег, два кароткiя выхлапы, якiя, зрэшты, прыглушыў рыплiвы тупат маладзёна й ягоны нецярплiвы воклiч:
- Давай сюды!
Першым ачуўся старшына Дабiжа. Выгукнуўшы прозьвiшчы трох чырвонаармейцаў, што стаялi ў першым шыхту, Дабiжа пабег, па-бабску раскiдваючы цыбатыя ногi, а сьледам, рупячыся iсьцi нага ў нагу, рушыла паклiканая iм тройца. На статутнай адлегласьцi старшына прыклаў далонь да скронi, пайшоў парадным крокам, але той, у кажуху, незадаволена таргануў галавой i, зашпiлiўшы прарэх, нацягнуў на рукi пальчаткi.
- Цiмашэнка! Без аховы... - шапталiся зьлева i справа й Яўхiм стаяў, зьбянтэжаны i ачараваны, i рой бязладных думак гарачымi iголкамi калоў патылiцу. "Няўжо гэта той Цiмашэнка? Той славуты камандарм першага рангу, пра якога пiшуць у газэтах i якi прыехаў даць дыхту нахабным белафiнам..."
I вось ужо "эмка", пiханая санiтарамi, выехала на сярэдзiну дарогi, перацягнуты рамянямi маладзён адчынiў дзьверцы, а камандарм, сказаўшы штосьцi Дабiжу, падышоў да легкавушкi. Аднак, што было потым, Яўхiм ня бачыў. Нехта зь першых шыхтоў зварухнуўся, захiнуў вiдасяг i як ён нi цягнуў шыю, выглядаючы Цiмашэнку, анiчога болей ня ўбачыў. Пачуў толькi, як легкавушка, стрэльнуўшы выхлапнымi газамi, скранулася зь месца, а потым загула дзесьцi праваруч, завярнуўшы, вiдаць, у завулак.
Да лазьнi маршыравалi, ня чуючы пад сабою ног, з паходнай песьняю на вуснах, а датупаўшы да камянiцы, на фасадзе якой вiсеў кавалак дыхты з надпiсам "санобработка", пачалi, перабiваючы адно другога, дзялiцца ўражаньнямi ад сустрэчы з камандармам.
"Што, што ён вам сказаў?" - пыталiся ўсе чырвонаармейца Сiвалапа, якому пашчасьцiла пiхаць "эмку", i Сiвалап, вытрымаўшы паўзу, прамаўляў:
- Спасiба, хлопцы.
"Спасiба, хлопцы", - бязгучна паўтараў Яўхiм, i прытоена-шчасьлiвая ўсьмешка кранала ягоныя вусны. Ён паўтарыў гэтыя два словы шматкроць: калi здымаў брудныя споднiкi, калi, па загаду нейкага акулярыстага здыхлi, змазваў лiпучым квачом пэўныя мясьцiны на сваiм целе, i потым, калi вадзiў пляскатым змылкам па ўпалай грудзiне. Змылак той, спавiты валасьнёй, дрэнна мылiўся, але ён не заўважаў гэтага, i з твару ягонага не зьнiкала анёльская ўсьмешка.
"Гэта ж трэба - самога Цiмашэнку пабачыў", - думаў Яўхiм, i сьвет брынiў уваччу й зыкi, што даляталi з парыльнi: ляскат венiкаў, сыканьне распаленых камянёў, лямант чырвонаармейца Сiвалапа, якi расьцiраўся прынесеным знадворку сьнегам, - паволi аддалялiся, ператваралiся ў няўцямны гул, i сэрца ягонае таяла, не раўнуючы, як сьнежны камяк на сiвалапавым азадку ад невыказнай любовi да камандарма.
Ён i сам ня мог зразумець - чым так ачараваў яго камандарм, але пачуцьцё, якое нарадзiлася ў той мiг, не мiнала, набываючы рысы цiхага шаленства. Праз паўгадзiны, iдучы бадзёрым крокам на станцыю, Яўхiм спрабаваў угледзець тое месца, дзе стаяў Цiмашэнка, але было ўжо прыцемна, ды i ўзбочыну тую замiлаваў ня толькi камандуючы. А яшчэ праз пару тыдняў, патрапiўшы ў шпiталь, ён кожнага дня прасiў медсястру прынесьцi яму "Красноармейскую правду" i ў змроку зiмовага дня мядзьведзявата гартаў забiнтаванымi рукамi газэцiну, шукаючы на старонках прозьвiшча камандарма. Ну а ў траўнi таго ж саракавога году, вяртаючыся пасьля шпiталя дахаты, Яўхiм пачуў па радыё паведамленьне аб прызначэньнi Цiмашэнкi Сямёна Канстантынавiча наркамам абароны й цёплая хваля пачуцьця iзноў падкацiлася да сэрца. Было гэта на станцыi Дно.
Яўхiм сядзеў на мулкай энкапээсаўскай лаве, глядзеў на чорны квадрат рэпрадуктара й з сардэчным клёкатам у горле казаў бязногаму кавалерысту, што сядзеў на другiм канцы лавы:
- Бачыў яго як цябе зараз.
I кавалерыст, якi таксама вяртаўся з фiнскай кампанii, ледзь чутна мацюкнуўся ў адказ.
Потым была яшчэ адна вайна, на якую яго не ўзялi па прычыне адсутнасьцi трох пальцаў, потым iзноў прыйшлi Саветы i была страшэнная галадуха i акурат у той час, як у Бычках скончылася апошняя бульба, Яўхiм надумаў напiсаць Сямёну Канстантынавiчу лiста. Дзеля гэтай мэты сьцягнуў нават аркуш паперы ў сельсавеце. Але, сеўшы пры стале й тыцнуўшы ручкаю ў каламар, зразумеў: пiсаць, уласна кажучы, няма пра што.
У сорак дзевятым маршала Цiмашэнку перавялi з Паўднёвага Ўралу на Беларусь - камандаваць акругай. Пачуўшы пра гэта, Яўхiм iзноў сеў пiсаць лiста, а крыху пазьней стаў садзiць за стол i дачку Анюту. Пыхкаючы цыгаркаю, ён звычайна дыктаваў толькi адну фразу: - Здравствуйте Сямён Канстантинович, - потым змаўкаў, мружыўся на заседжаную мухамi лямпу i зрэшты рэшт асуджана махаў рукою.
А гадоў дзесяць таму, убачыўшы ў "Известиях" маршальскi партрэт у жалобнай асадзе, Яўхiм абамлеў i, не апрануты, - а быў самы пачатак красавiка, - пабег у бычкоўскую краму. Гарэлкi ў продажы, вядома ж, не было, але магазыншчыца, пабачыўшы неапранутага наведнiка, выдала пляшку з уласнага запасу, а цёткi, што стаялi ля прылаўка, пры гэтым наструнена зашморгалi насамi.
Увесь той день ён адседзеў на кухнi, невiдушча глядзеў у вакно, за якiм мiльгалi жаночыя галовы й чулася адно i тое ж пытаньне: - Цi памёр хто? - i напаўголасу сьпяваў "Красноармейскую походную". Увечары, дапiўшы рэшту гарэлкi, Яўхiм выцяў з газэты маршальскi партрэт i з дапамогаю мыла прыляпiў над рукамыйнiкам.
- Зусiм зьдзiцянеў... Чорта лысага лепiць... - прамовiла той хвiляй Агата й ён так зыркнуў на жонку, што старая выпусьцiла з рук абярэмак дроў i сьпехам выкулiлася з хаты.
I цяпер кожнага ранку, падстаўляючы прыгаршчы пад носiк рукамыйнiка, Яўхiм касiў вока на пажоўклы здымак i толькi пасьля гэтага плюхаў на твар халоднай вады.
На вайсковую службу Яўхiма павiнны былi ўзяць увосень 1934 года, але ня ўзялi па здароўi. Тры гады хаваўся недалуга Яўхiм ад грэблiвых дзявочых позiркаў, а ў трыццаць сёмым убiўся на працу ў эмтээсаўскую сталоўку - мыў там талеркi, калоў дровы ды насiў ваду з калодзежа, - ад'еўся на дармавых харчах i неўзабаве быў узяты ў войска. Служыць давялося ў артылерыйскiм палку, якi стаяў у мястэчку Iдрыца. Да гаўбiц яго, аднак, не падпускалi - тры гады завiхаўся ля коней на палкавой стайнi. Ну а ўвосень трыццаць дзевятага, адслужыўшы прызначаны тэрмiн, пачаў рыхтавацца да дому: цiшком сушыў сухары, прыхаваў на гарышчы стайнi чатыры кавалкi цукру, але акурат тым часам фiнская ваеншчына ўсчала правакацыi на гранiцы й пэўнай начы iхны полк узьнялi па трывозе. Станцыя Iдрыца - маленькая, хаця й вузлавая, - за ўсю сваю гiсторыю ня бачыла такога вэрхалу, якi панаваў у тую ноч... Цягам некалькiх гадзiнаў чырвонаармейцы ўсьпёрлi на пляцформы цяжкiя гарматы, загналi ў цяплушкi коней, загрузiлi фураж i на трох эшалёнах выехалi ў накiрунку Пскова.
У вапошнiм вагоне "конскага" эшалёну выправiўся ў далёкi сьвет i чырвонаармеец Яўхiм. Цэлыя суткi ляжаў ён на мяхах з аўсом, пацепваўся ад халадэчы i сумнымi вачыма глядзеў на пралом у даху старога пульмана.
У праломе шарэла асьлiзлае неба, дрыжэлi цьмяныя зоркi, гарэла ранiшняя палымнiца, чорны паравозны дым засьцiў халодную чырвань, i душа Яўхiмава не знаходзiла сабе месца ў стылай грудзiне. Яна, душа, трымцела ў чаканьнi невядомага, прагла вырвацца вонкi, i вось, дзесьцi пад Ленiнградам, калi Яўхiм канчаткова зьмерз i ад халадэчы пачаў трызьнiць, душа ягоная пакiнула грудзiну, сiганула ў пралом i паляцела разам з барвова-чырвоным дымам назад у Iдрыцу. Яўхiм убачыў хвост цягнiка, убачыў нейкую асьнежаную станцыю, доўгi шыхт пакгаўзаў i салодкае здранцьвеньне - падобнае на тое, якое ён зьведваў у дзяцiнстве, калi мацi перабiрала пальцамi ягоныя валасы на макаўцы, -да краю напоўнiла разьняволеную душу. Дзесьцi ўдалечынi гучалi людзкiя галасы, штосьцi грымела i бухала, гуло i стагнала, ён наструнiў слых i пачуў, як аднекуль - цi то з бочкi, цi то з таго сьвету прасьцюжана гракнуў старшына Хамук:
- Ты шчо там... вмэр? Выгружай фураж!
Душа вярталася ў цела зь неахвотаю. Яўхiм ачуўся, паспрабаваў падняцца, але ня здолеў нават паварушыць спруцянелымi пальцамi. Нейкая магутная сiла страсянула яго, паставiла на ногi, i яшчэ праз iмгненьне ён выляцеў з пульману, балюча стукнуўшыся лобам аб край дзьвярнога вушака.
У заiнелай галаве гуло i шумела. Усе навакольныя зыкi - конскае ржаньне, надрыўныя паравозныя гудкi, мацюгi старшыны Хамука зьлiлiся ў адзiн працяглы гул, i Яўхiм, ужо ўзвалiўшы на карак мех з аўсом, анiяк ня мог уцямiць - дзе ён, што зь iм i якая гэта халера ўсьпёрлася яму на сьпiну.
Потым ён, аглухлы й невiдушчы, цягаў мяхi з вагона, старшына Хамук бiў яго нагой пад зад - каб хутчэй варушыўся, - пасьля шостага цi сёмага высьпятку Яўхiм упаў у сьнег, i ў гэты момант слых i зрок дарэшты праясьнелi. Ён пачуў, як недзе непадалёку ўдарылi капыты па сходнях, як ля вуха чхнуў старшына Хамук i як на другiм баку эшалёну хтосьцi па-хахляцку закрычаў:
- Хлопцi, шчо за станцiя?
- Белавостраў... Белавостраў... - шматкроць паўтарылi навокал, i Яўхiм пачуў воклiч, якi прымусiў яго схамянуцца i ўстаць на ногi.
- Эй, Хамук, давай сюды трох чалавек, - крыкнуў ад суседняй цяплушкi палкоўнiк Хамiцкi.
Палкоўнiк стаяў на пагорку - вiдаць, гэта быў чыгуначны тупiк, а побач зь iм завiхаўся, махаючы рукамi, дзядок у белым халаце.
- Раненых трэба вынесьцi... - пасьпеў крыкнуць кампалка, перш чым голас ягоны пакрыў сiпучы паравозны гудок. Палкоўнiк крычаў яшчэ нешта - вялiкая радзiмка дрогалася на няголеным твары, - але паравоз гудзеў як ашалелы i ад таго гуду скаланалася зямля пад нагамi.
... Яны беглi ўздоўж доўгага шыхта вагонаў, сьледам трухаў сiвы дзядок, i ў сьпiну iм ляцеў ваяўнiчы палкоўнiцкi лямант:
- Даю трыццаць хвiлiн! Праз паўгадзiны дарога мусiбыць вольнай!
Будынак станцыi быў запоўнены раненымi: яны ляжалi на насiлках, цi то проста на падлозе, гучна стагналi, скрыгаталi зубамi; у паветры вiсеў пах крывi i карболкi, i ў Яўхiма ад усяго гэтага закружылася галава й халодны камяк падкацiў пад горла. Ванiтаваць, на шчасьце, не было чым i не было калi. Ён змучана вякнуў, праглынуў агiдны камяк i, ухапiўшыся за ручкi насiлак, патупаў да выхаду, утаропiўшыся на сьпiну напарнiка - нiзенькага каржакаватага санiтара.
Праз гадзiну, страшэнна стамлёны, ён праводзiў вачыма санiтарны цягнiк, у якi заносiлi раненых, сьледам за iм мiма праплылi пляцформы са спавiтымi ў брызэнт гарматамi, потым вагоны з конскiмi пысамi ў проймах разнасьцежаных дзьвярэй i, нарэшце, з жахам убачыў свой пульман, якi шарым прывiдам праплыў у вечаровым паўзмроку.
- Што стаiш? Раненых прывезьлi! - крыкнулi за сьпiнаю, потым ляпнулi мiж лапатак, нарэшце далi па карку, а ён усё стаяў, атарапелы, неадрыўна пазiраючы ў той бок, дзе асядаў паравозны дым, дзе тырчэў сэмафор i дзе ляжалi, зваленыя ў кучу, мяхi з фуражом.
Адстаць-адбiцца ад сваiх - справа не жартоўная. Гэта ўсё адно што дэзэртыраваць. У вачох Яўхiмавых паўстаў плякат, якi вiсеў у палкавой сталоўцы й на якiм быў намаляваны гэты самы дэзэртыр i левую нагу ягоную апанавалi нэрвовыя дрыжыкi. Праз хвiлю-другую магчыма б i ўвесь ён закалацiўся, ды тут напарнiк-санiтар агрэў яго па сьпiне насiлкамi i роблена-бадзёрым голасам выгукнуў:
- Не сумуй, артылерыя... Далёка ня зьедуць. Праз тры кiлямэтры гранiца.
Там, наперадзе, сапраўды штосьцi бухала, зусiм па-чалавечы стагнала й рыкала, а прыцемнае неба раз-поразу асьвечвала барвовая палымнiца.
Пасьля такой навiны заставалася толькi аддзьмуцца. "Нiчога, сёньня пацягаю раненых, а заўтра даганю сваiх", - падумаў тады Яўхiм i пабег за напарнiкам, на хаду спавiваючы абрыўкам бiнта змазоленую руку.
Аднак нi на заўтра, нi ў наступныя днi даганяць сваiх ён так i ня выправiўся. Ад ранку да ночы цягаў раненых - выгружаў iх з вазоў i машын, заносiў у будынак вакзала, адтуль - у санiтарны цягнiк; спаў па чатыры гадзiны ў суткi, падбiўшыся пад бок якому-небудзь нябожчыку i, нагледзеўшыся людзкiх пакутаў ды наслухаўшыся страхаморлiвых аповедаў, зусiм ня прагнуў iсьцi на штурм лiнii Манэргейма.
Неўзабаве грымнулi маразы. Маразы былi такiя лютыя, што нават напарнiк сiбiрак Кармунiн - дзiвiўся такой халадэчы, - i на станцыю пачалi падвозiць ня толькi раненых, але й абмарожаных. У асноўным, гэта былi чырвонафлётцы, што выправiлiся на вайну ў зрэбных бушлатах ды закарэлых чаравiках, i Яўхiм, цягаючы абмарожаных балтыйцаў, у душы слаў падзякi сiвому дзядку - ваенлекару 2-га ранга Прыбышэўскаму, якi ня даў яму памерцi на марозе.
Блiзу месяца завiхаўся ён каля раненых, а пасьля Новага году, калi на фронце ўсталяваўся зацiшак, яго й яшчэ двух санiтараў паслалi зьбiраць на абшарах былых баёў трупы забiтых чырвонаармейцаў.
На мейсца прызначэньня ехалi ў кодабу iнтэнданцкага грузавiка, разам з кажухамi i валёнкамi, а прыехаўшы ў нейкi фiнскi пасёлак, атрымалi па пяць сухароў, кудлатага каня-"мангола" i апэратыўны загад: агледзець навакольны лес, выцягнуць адтуль усiх забiтых - як нашых, так i фiнаў, а выявiўшы сярод трупаў камкора цi палкоўнiка, тэрмiнова паведамiць пра тое камандаваньню.
Там, на ўзьлесьсi, Яўхiм i натыкнуўся на палкоўнiка Хамiцкага i ад тае пары палкоўнiк, а дакладней, ягоны зьнявечаны лiсамi труп прыходзiў у сны, спыняючы на iмгненьне збалелае сэрца.
Зiмовымi ранкамi, калi вочы самi сабою заплюшчваюцца, каб ня бачыць сьвятла, якое цэдзiцца з кухнi, адзiнае, што лагодзiць пагляд, гэта малiнавыя блiскi - адбiткi агню ў печы. Блiскi бягуць па цёмнай столi, дрыжаць i мiтусяцца, не раўнуючы як месячнае сьвятло на неспакойнай вадзе i калi доўга глядзець на тое мiгценьне, губляецца адчуваньне часу i асавелая галава анiяк ня можа ўцямiць: што на дварэ - позьнi вечар, ноч, альбо ранiца.
Гэтым разам, аднак, галава была на дзiва сьветлаю й адбiткi агню, што мiтусiлiся на столi, ня толькi не лагодзiлi зрок, але й выклiкалi лёгкае раздражненьне. Раздражнялi, зрэшты, ня толькi блiскi, але i тупы боль у сэрцы, трэск асiнавых дроў, ды шапатлiвыя жаночыя галасы на кухнi: апошнiм часам суседка Андросiха займела звычку завiтваць у хату з цёмнага ранку.