- Ня ведаю, цi мае гэта нейкае значэньне... Мяне зьдзiвiў час майго звальненьня. За апошнi месяц я не прапусьцiў нiводнага дня. Пасьля таго, як яны звольнiлi Эстонца, я стараўся, разумееш... i не спадзяваўся якраз цяпер...
- Вы мяркуеце, што тут, як Немцы кажуць, недзе ein Hund begraben?
- Можаш сам угадваць.
Зноў маўчалi. Алесь ня мог назваць пiсьменьнiку запраўднае прычыны, чаму ён ня зможа ўладзiць яго на працу ў Зэпмана. Шпак быў слабы, фiзычна нямоглы. Калi-б яго наняць, а пасьля зь нейкай прычыны звольнiць, чалавек мог-бы мець удар сэрца. Шпак зачасаў свае срэбраныя валосы, выцягнуў палавiну цыгарэты з пачкi Плеерс.
- Закурыце маю, - прапанаваў Алесь.
- Дзякую.
Шпак падыйшоў да полкi ў куце, каб пашукаць брытвачку ды перарэзаць цыгарэту.
- Навошта разразаць яе? Курыце цэлую.
- Прывычка, - адказаў пiсьменьнiк. Ён палажыў брытвачку на полку. Прыкурылi. Здавалася, што будзiльнiк на камодзе галасьней пачаў лiчыць час, як-бы прынагляючы мужчын прадаўжаць спыненую гутарку.
- Занятыя моцна ў краме?
- Ага, навал працы. Я думаў...
- Што думаў?
- Чаму вы не маглi-б зарабiць на сябе пiсанiнай?
- Як? - зацiкавiўся Шпак.
- Ёсьць такая лiтаратура, на якую тут заўсёды добры спрос. Яе называюць папулярнай, цi як там. Рынак на яе расьце, яна дае фiнансавы прыбытак.
Алесь змоўк, пасьля дадаў:
- Ня турбуйцеся пра мову, перакладчыка няцяжка знайсьцi.
- Якую гэта такую лiтаратуру ты маеш на думцы, Алесь? Сэкс i крымiнал?
- А чаму-б не?
Iзноў маўчаньне. Шпак устаў з канапы, уважна паглядзеў Алесю ў вочы i, пераканаўшыся, што Алесь разважаў усур'ёз, падыйшоў да вакна, зацягнуўся ўжо напалову скуранай цыгарэтай.
- Я запраўды не магу зрабiць табе анiякага закiду за такую прапанову, гаварыў пiсьменьнiк цiха, але тым асаблiвым голасам, якiм заўсёды выяўляў пачуцьцёвае напружаньне. - Магчыма мяркуеш, што ў маiх абставiнах можна i такiм спосабам на хлеб зарабляць. Мушу табе, браток, сказаць, што ня цямiш што для мяне азначаў-бы такi творчы паварот. Маю на думцы сваё духовае "я". Скажу табе адкрыта: некалi мне самому прыйшла такая iдэя ў галаву, але яе хутка адкiнуў. Падумаў, што мне небясьпечна нават абмяркоўваць такое нешта... Гэта праўда, што так званая тут папулярная лiтаратура не патрабуе вялiкай фантазii. Складнiкi яе даўно й шырока вядомыя, толькi бываюць розныя варыянты з рознымi дозамi накалу. Добра яшчэ мець у такiм стылi набiтую руку. Гэта няцяжка. Не магу сказаць, якi зь мяне мог-бы быць майстра, ня маючы практыкi ў такой пiсанiне. Мяне паралiжуе самая задума. Такая творчасьць была-бы для мяне ня менш як прастытуцыяй душы для грошай. Фу, што за iдэя!
- А чаму-б ня пiсаць пад псэўданiмам? - раiў далей Алесь.
- Справа ня ў тым, каб схавацца ад некага, але самога сябе не абдурыш.
Якiмовiч зразумеў. Шпак утрымаўся высокаякасным i вельмi цэнным пiсьменьнiкам перадусiм таму, што захаваў чалавечую годнасьць i чыстае сумленьне. Творчае лiтаратурнае мастацтва ставiў на высокi п'едэстал. Да тварцоў так званай вулiчнай, або папулярнай лiтаратуры адносiўся з пагардай. Шпакавы творы - пераважна сьвет цярпеньняў, высокай цноты, ахвярнасьцi. Запрыгоненыя iшлi ў бой за свабоду. Зь iншага боку - каламуць дэспатычнае крывадушнасьцi, распусты, махлярства, бязбожнiцтва, забойства з боку "сiльных сьвету гэтага". Суродзiчы бачылi ў асобе Шпака ня толькi выдатнага пiсьменьнiка, але вялiкага змагара за вызваленьне Беларусi зь няволi маскоўскай калянiяльнай iмпэрыi.
Хаця ў некаторых творах Шпак не абмiнаў эротыкi, але яна ня была самамэтай, а толькi пабочным элемэнтам высокага iдэалiзму. Гэта на цэлы Эвэрэст вышэй той "лiтаратуры", якая гэтта за акiянам масава тварылася для шырокага рынку.
Шпакавым творам цяжкая была дарога ў iншамоўныя рынкi перадусiм таму, што Беларусь была ў маскоўскай няволi, у захаднiм сьвеце мала хто ведаў пра яе наагул. Калi ў Аб'еднаных Нацыях сядзеў прадстаўнiк ад БССР, дык яго i прадстаўнiка савецкай Украiны лiчылi як-бы ўзнагародай у якасьцi двух галасоў у мiжнароднай арганiзацыi за тытанiчныя ахвяры Маскоўшчыны ў вайне з фашыстоўскай Гiтлеравай Нямеччынай. Пазыцыю маскоўскiх марыянетак - савецкай Беларусi цi Ўкраiны, - на мiжнароднай арэне можна было вызначыць найлепш той прыказкай: нi рыба, нi мяса! Нешта непаважнае гэта. Калi ворагi Беларусi на дыпляматычнай мiжнароднай арэне не маглi цяпер, пасьля другой сусьветьнай вайны, ужываць валуеўскага "не было, нет и не будет", дык усёроўна трымалiся думкi, што Беларусь ня была, ня ёсьць i ня будзе самастойнай дзяржавай.
- Так што ня будзем пра гэта гаварыць, - заключным тонам сказаў Алесь. - Ёсьць у мяне яшчэ адна iдэя. За пару дзён, магчыма, скажу вам пра яе.
- Праца?
- Магчыма нешта падобнае, хоць я няпэўны тут... Адзiн з маiх наглядчыкаў у краме мае брата, уласьнiка адпачынкавага рэсорту на поўначы. Гэта прыблiзна тры гадзiны язды адгэтуль аўтам. Як я быў у яго дык меў уражаньне, што яму патрэбныя рукi. Калi iм трэба чалавека, каторы-б даглядаў траву, абслужыў бензiнную помпу, нейкi там плот цi што направiў, адным словам вось такi падручны памочнiк...
-Гэта быў-бы здабытак, - адразу згадзiўся пiсьменьнiк. - Цi ёсьць там блiзка дзе рыбу лавiць?
- Як-бы для выгады гасьцей, рака цячэ празь ягоны луг. Тут-жа й цудоўны лес, а збоку - возера. Цi-ж ня добра было-б маленькiм трактарам i касiлкай зрэзаць траву, напоўнiць некаму ў аўце бак бензiны ды пасьля пайсьцi i выцягнуць з ракi колькi прыгажуноў фарэляў? Як вам падабалася-бы такое?
- Во, во, такая праца якраз для мяне! - павесялеў Шпак.
- Надзвычайна. Я пранюхаю, што i як. Вам цяпер патрэбны добры адпачынак, здаровае i лугом цi лесам насычанае паветра, добрыя харчы. Гэтага ўсяго там ёсьць уволю. Што-ж да заплаты, - ня ведаю, - прыдзецца згадзiцца на тое, што ён дасьць. Ды гэта ўсё яшчэ ў будучынi. Цяпер-жа мяне жывот упiкае, што я пра яго забыўся. Запрашаю вас на вячэру.
- Добра, калi так прыгожа просiш, - жартаваў Шпак.
- Прашу, калi ласка.
- Яшчэ адно, - прыгадаў Шпак. - Хачу паказаць табе вось што.
Ён падаў Алесю канвэрт i "Голас радзiмы". Алесь уважна агледзеў iх.
- Лёкальны штэмпаль. Нiкчэмнiкi, яны за вамi па пятах! - злосна гаварыў Якiмовiч. - Няма-ж на iх пакуль што з нашага боку нiякай паганякi!
18
Пасьля паўдня ў тойсамы дзень, калi Шпака выкiнулi з працы, Нiна Ляскiн тэлефанавала Капшуну. Яна карысталася тэлефонам з публiчнай будкi. Наагул, згодна кансьпiрацыйных правiлаў, ёй было дазволена тэлефанаваць у выключных выпадках. Сяньня Нiна мела iншыя пляны на вечар, але Капшуна не жадала бачыць у сваiм памешканьнi ў прысутнасьцi Веры, якая магла-б пачуць нешта, што ёй не належалася. А адкладаць такую важную для Капшуна навiну Нiна не магла.
- Маю добрую навiну, - казала яна ў трубку, калi адазваўся Капшун. Шпака звольнiлi з працы. Лiо казаў мне, што крышку трэба было падмазаць, каб паслухаў.
- Маладзец ты, дзеўка! Я ўжо нямношка беспакоiўся...
- Грыша, як ты мог! - дакарала Нiна. -Я-ж табе казала, што слова датрымаю.
- Ведаю...
- Цi я цябе калi падвяла?
- Было пару разоў...
- Разумею. Ну ведаеш, не спадзявайся, што кажны раз, як толькi пальчыкам кiўнеш, то да цябе зараз у абдымкi пабягу.
- Я-ж многа не вымагаю, а ты гэтае дабро на рынак не панясеш, Нiначка...
- Уважай ты, прагавiты, калi хочаш каб наша справа добра iшла.