- Ну дык i харашо... Можна прысесьцi?
Пятух накiраваўся да стала. Худы чалавек у чорнай, як у чыгуначнiкаў, вопратцы, шэрай кепцы, каторай пры ўваходзе ў хату з галавы ня зьдзеў, буркнуў нешта пад носам i цяпер рассасулiўся з аднаго канца стала, а Пятух з другога.
- А гэта са мной таварышч Пётр Iванавiч, спiцыяльна каторага ўпаўнамочылi дзiля пярэпiсi, - паказаў Сымон на тога.
Пракоп прыпёрся да сьцяны, злажыў на жываце рукi й чакаў. У хату ўвайшлi сыны й Алесь. Швагра прывiтаўся й сеў. Запанавала нязручнае маўчаньне. Пятух выцягнуў спорны капшук з табакай, адрываў тоненькую паперу, круцiў яе ў даўгаватую конаўку, загнуў пасярэдзiне, насыпаў карашкоў i прыкурваў.
- Вiджу во... гэта самае... што сам у газэту ўжо ня круцiш, а гiльзу дастаў, - сказаў Пракоп.
- Ага, - зацягнуўся Сымон, - гэта-ж у жыда Янкiля дастаў.
Пры згадцы "жыда" чалавек у чорным войстра зiрнуў на старшыню камбеду.
...яўрэя Янкiля дастаў, - паправiў курэц, - вялiкi жмут, на доўгi час будзiць.
Ён расшпiлiў прыгожы чырвоны кажушок, аблакацiўся выгадна на стол, шапку на лаве палажыў. Карцiла Пракопу спытацца, на чыiх плячох гэны кажушок раней быў, ды не адважыўся.
- Стало быць, начнём? - загаварыў чалавек у чорным.
I Алесь, i Пракоп цяпер запраўднага начальнiка спасьцераглi. Чакалi далейшых пытаньняў. Пачалося ад "iмя, отчаства й фамiлii". Пасьля дабралiся да зямлi, статку й iншай маёмасьцi. Пiсаньне адбывалася даволi хутка. Зручна хадзiла маскалёва рука на нейкай афiцыйнай форме. Пры Пракопавых адказах чалавек уважна пазiраў у гаспадаровы вочы. Бахмач адказваў скора й лiшняга не гаварыў, Даўно перажваў вялiкую жыцьцёвую мудрасьць, што начальству трэба адказваць дакладна й коратка, асаблiва-ж калi начальства варожае. Кажнае неасьцярожна сказанае слова можа помсьцiцца.
- Нашто гэта сьпiсваеце? - спытаў Алесь, калi змог слова ўкiнуць.
Маскаль коратка зiрнуў на Алеся й нiчога не сказаў. Аблiчча сухое, наскрозь казённае. Здавалася, што на прышчаватым твары нiколi не магла гаспадарыць усьмешка цi радасьць. Шэрая, васеньняя марудная хмара. Пракоп i Алесь цi раз пераглянулiся й хутка здагадалiся, што чалавека мусiць "адтуль" прыслалi.
Праверка пачалася ў сьвiране, прадаўжалася ў хлявох i кончылася ў гумне. У куратнiку маскаль зiрнуў на жэрдкi, на якiх начавалi куры, доўга пазiраў на памёт пад нагамi.
- Сколькi курей у вас вы сказалi?
- Чатыры.
- Удiвiтельно. Необыкновенно большiе куры должны быть.
Маскаль уважна зiрнуў Пракопу ў вочы. Як на дзiва, Пракоп добра вытрымаў гэны позiрк.
- Погодiте, это что ў вас? - спынiўся маскаль, не даходзячы да гумна. На мяжы мiж вiшняў i сьлiваў стаяла Бахмачова пчалiная гаспадарка.
- У вас здесь запiсано, что iмеете трi колоды пчёл, а я вiжу шесть. Как эта так?
- Саўсiм проста: тры вульлi пустыя, пчолы памерзьлi.
Без далейшай гутаркi, маскаль павялiччыў лiк вульляў на тры ў сьпiсе Пракопавай маёмасьцi.
- Што вы робiце? - запратэставаў Пракоп. - Кажу, што тры ўсяго маю, а гэныя пустыя стаяць. Вазьмiце ды праверце.
На бяздушным, прышчаватым твары Пятра Iванавiча ледзь заўважна шмыгнуў праменьчык iронii.
- Нiчего, товарiшч Бахмач, будет шесть.
Фiнальнасьць маскалёвага тону так ашаламiла Пракопа, што першы раз перад тварам тупалобага начальнiка страцiў самакантролю.
- Алесь, глядзi, браток, што-ж гэта робiцца! - зьвярнуўся да швагры. Той адно паварушыў плячмi, ледзь сьцiснуў вусны, а ў вачох загарэлiся злосныя iскрынкi.
- Каб вам нячыстая сiла скуру сьпiсала, каб вас зiмля гэта цяжка спрацаваная нi насiла! - кiнуўся Бахмач у кленiчы пасьля таго, як перапiшчыкi да доктара Зянькевiча пайшлi.
22
- Ну i ўсыплюць-жа табе цяпер бабы, ягодка мая, - гаварыла да Аксенi Кмiтава Аўдоля. Яна турботна зiрнула на захад, дзе над Гацямi вiсела шырокая цёмная хмара. Дзьмуў спорны вецер i дрыжыкам брала васеньняя золь. Выйшаўшы з будынку НКВД ў Гацях, жанчыны апынулiся пад густым лiўнем. Пасьля таго як iх у сярэдзiне прынялi, нiводнай у галаву ня прыйшло, каб ад дажджу ў той страшнай будынiне скрывацца. Там холадам ад сьцен нясло, мову паралiжавала.
Забеглiся ў вакзал. Станцыя аж душылася ад войска й ня было мовы, каб дзе цёплы кут знайсьцi. Скрылiся пад страхою, а пры першым супыне дожджу рушылi дамоў. галодныя й мокрыя, сьпяшылi цяпер колькi ў нагах моцы. З-за павароту выскачыў вялiкi вайсковы грузавiк. Пакуль жанчыны спасьцераглi, ён плёхнуў на iх вадой з дарожнай лужыны.
- Ах, кабе табе, сынок, бельмы наверх павылазiлi, як ты ня вiдзiш куды едзiш!
Кмiтава пахатуха абтрасла ваду з вопраткi, рукавом выцярла мокры твар i старалася не адстаць ад Аксенi, каторая, цяплей апранутая i лепш абутая чымся Кмiцiха, не звальняла кроку.
- Усыплюць, кажаш, усыплюць... лацьвей iм... А што-ж я вiнавата, га? Казаў той баўтун: "паслужыш прымерам жэншчынам усей рэспублiкi", каб ты чорту нямытаму ўвесь свой век служыў! Ну скажы, Аўдоля, чым я вiнавата?
Аўдоля борзда тэпала збоку ў дзiравых чаравiках, паўсуконным пальце. Каб не мокрадзь, не даймаў-бы так вецер. А там. глядзi, нацягне ды лiне. Жанчына неспакойна азiрнулася назад.
- Дык, ягодка-ж мая, я гэта знаю, алi цi бабы табе памяркуюць? Увiдзiш...
I далей iшлi моўчкi, сушэйшыя месцы па гасьцiнцы выбiралi. I нiхто не прыгадаў найважнейшага, пагрозьлiвага, жахам што поўнiла, што сказаў, пальцам добра пад носам намахаўшы, гацкi кручканосы "анкавiдзiст".
Вандроўка да вышэйшага начальства ня ўчора наклюнулася. Трэба-ж было нейкай справядлiвасьцi на Маршалкава шукаць. Палатно забраў i "хвастом накрыўся". Анi тых падзякаў ад Сталiна, Молатава, Кагановiча, анi нiчога. I трэба-ж было во на такога нядобрага трапiць. Ня было-ж сумлеву, што зьверху ўсе добрыя, сумленныя, спагадлiвыя былi, адно пра народнае дабро дбалi. Дый прыказка кажа, што ў бочку мёду часам лыжка дзёгцю пападзе.
Пасьля доўгiх гутарак пра тое, каб вось гэтую лыжку дзёгцю абмiнуць, а ў самую бочку мёду заглянуць, накш кажучы - справядлiвасьцii нейкай на Маршалкава пашукаць, накiравалiся сяньня ранiцай жанчыны ў Гацi. У сельсавеце параiлi iм дзе Маршалкава знайсьцi. Нельга-ж было яшчэ адзiн раз не папытацца, праверыць. А можа...
Бальшавiк прыняў iх у сваiм бюро суха й няпрыязна.
- Я-ж вам цi раз казаў, што пасылкi перадаў i дзела з маiх рук. Ня верыце?
Жанчыны лыпалi вачмi, ня ведалi што далей рабiць, да каго йсьцi той справядлiвасьцi шукаць.
- Ну дык што я маю сваiм таварышкам казаць? Яны мне ўжо галаву прадзяўблi, - адказала Аксеня.
Камiсар адказаў не адразу. Уважна пазiраў на жанчын, але думкамi быў дзесь далёка.
- Пачакайце, я вас зараз задаволю...
Пры гэтых словах узяўся за тэлефон. Гаварыў цiха й коратка. Лiтоўскiя сялянкi не дайшлi ладу ў размове гэнай.
- Хадзiце са мной! - загадаў, апрануўшы шынэль i шапку.
Iшлi галоўнай гацкай вулiцай. Маршалкаў - сьпераду, жанчыны - пару крокаў ззаду. Маўчалi. Бальшавiк павярнуў перш на станцыю, пасьля перасек пляц да шырокага ходнiка, што цягнуўся ўздоўж двух- i трохпавярховых будынкаў, крытых чырвонайа чарапiцай, дзе некалi"ужэнднiкi" й "каляяжы" жылi. Аўдоля першая зiрнула на вялiзную шэрую, з каменя, мусiць, высечаную фiгуру на падстаўцы, што стаяла на цэнтральным месцы малога парку ля вакзалу.
- Глядзi во, - таўханула Аксеню.