- Дзецi там таксама ёсьцiка? - спытаў Янук.
- Верна ёсьцiка, - неахвотна ўжо буркнуў "выдатны чалавек". - Ды сказала я табе, есьлi хочаш узнаць дык пайдзi сам туды, а мяне нi спрашывай. Накога чорта яны мне...
- Нi распытвайся ты яе, - таўханула Янука Дуня. - Ня вiдзiш, што злуецца? Iдзём замарудзiлi, позна ўжо.
Янук зiрнуў на пульхную дзеўку, памяркаваў, што, мусiць, больш ужо зь яе ня выпампуеш, ды рушыў побач Дунi. Бокам абыйшлi вакзал i накiравалiся на галоўную вулiцу. Ужо шарэла й электрычныя лямпачкi на слупох зiхацелi млявым сьвятлом. Мароз адзываўся пад нагамi храбусткой скарынкай пачарнеўшага сьнегу й цяў коньчыкi вушэй, канцавiны рук i ног. Янук угледзеўся ў сустрэчную лямпу й здавалася яму, што кашаль-чханьне далёкае электрастанцыi, чутнае праз навакольны гоман, хлiпала на дроцiку лямпы. Доўгая канцэнтрацыя на сьвятле сьветчыла адно, што хлапец дзесьцi далёка думкамi блудзiў.
Енк у вагонах... i мiлы, знаёмы тварык... кастлявыя, сiнiя рукi... i блiзкi галасок... спагада й розум... Што гэта й адкуль? Недзе яно вязалася разам. I Янук прыгадаў. Раптоўна спынiўся й Дуню моцна за рукi таргануў.
- Дуня, ведаеш што?
- Ну што?
Янук маўчаў i шырокiмi, ледзь прытомнымi вачмi пазiраў у дзяўчынiны пытальныя васiлькi.
- Кажы што. Нi трасi мяне, гавары!
- Гэта самае... от што прыпомнiў я... Знаiш, хто тамака пэўня ў тых вагонах сядзiць?
- Ну?
- Я думаю, што яны тамака.
- Хто гэта яны?
- Ну гэтыя-ж Старажонкi, хто-ж... з Галавачоў. Нi знаiш? Iх-жа, кажуць, таксама забралi, з панамi разам, от як...
I Янук моцна, голасна зарагатаў. Дуня пазiрала на сябру й ня ведала што рабiць.
- З панамi! Чуеш? Бiда аж пiшчэла, галапупых поўная хата, а яны от не абы зь кiм, а зь вялiкiмi панамi ў Сiбiр паедуць. Чуеш, Дуня? Што ты на гэта скажаш, га?
Старажонкi - шматдзетныя арандатары вялiкага неўрадлiвага фальварку. Глiна, глей, падзолак. Колькi iх бралася, грызла, калупала зямлю ды, плюнуўшы, адыходзiла. I Старажонкi паласавацца хацелi. Бацька малы, чарнявы, як корч, цяглавiты рабацяга. Ужо сына старэйшага, гадоў зь пятнаццаць, да працы падпрагаў. У хаце дзяцей як бобу, васьмёрка, мусiць. Жартаваў тады нехта, што папа рымскi наказаў, каб каталiкi размнажалiся, дык Старажонак надта заўзята ватыканскiя наказы выконваў. Хата-ж у фальварку была вялiчынёю на якi тузiн.
Старажонкава Верачка, хлёсткая малая цацанька, разам зь Януком i Дуняй у адной клясе засёды першай вучанiцай была. Ды што там для яе праграма школьная! Цэлы, здавалася Бахмачу, неабсяжны лiтаратурны сьвет знала: i Мiцкевiча, i Сянькевiча, i Рэйманта, i Жаромскага, i Гётэ, i Бальзака, i Шэкспiра. Янук пра некаторых тых вялiканаў першы раз чуў, а Верачка-цацанька iхныя творы чытала. Мала таго. Гэта ад яе пачуў Янук Купалавы, Цётчыны й Коласавы вершы. Зь ёю на якую хочаш тэму гавары. Часта дзiвiўся Янук, што дзяўчо, як казалi, вялiчынёю з кукiш, а колькi разуму Бог ей даў.
- Што ты хочаш, каб я сказала? - глуха адазвалася Дуня, галаву апусьцўшы. - Мусiць таму ўзялi, што яны Палякi.
- Палякi? - перапытаў Янук.
- Ну, яны-ж каталiкi.
- Фэ, от i сказала, разумнiца, - скрывiўся Янук. - Цi ты ведаеш, што мне гэта цацанька-Верачка адзiн раз казала?
- Што?
- Казала, што ня ўсе каталiкi ёсьць Палякi. Тыя, каторыя гавораць пабiларуску й роджаныя тутака, дык яны Бiларусы, хоць i каталiкi. Яна гэтак казала. I ведаеш яшчо што?
- Ну?
- Казала цацанька-Верачка, што калi-б так было, як Палякi кажуць, значыцца, што ўсе каталiкi ёсьцiка Палякi, дык трэба было-б тады ўсiх французаў, Гiшпанцаў, Iтальянцаў ды цiмала яшчо якiх Палякамi папiсаць. Дык цяперака сама вiдзiш, што Палякi наўмысна лухту паролi, народ наш ашуквалi. Дык Старажонкi нiякiя нi Палякi, от як.
- Цацанька-Верачка, мусiць праўду казала, - згадзiлася Дуня.
- А от папалiся й паедуць на Сiбiр тую. I за што?
У Януковым уяўленьнi зьявiлася малое, недарослае на свае гады дзяўчо. Анельскi тварык, вельмi разумныя й заўсёды вясёлыя вочкi. Цяпер-жа тая дзяўчына-цацанька (мянушка надзвычайна трапна характарызавала яе ўдома i ў школе) недзе, як у клетцы, зь дзеткамi калее. А мо каторага на руках трымае? А можа ўжо памерзьлi, цi з голаду душу Богу аддалi?
Думка скаланула Янука марозам жахлiвейшым, чымся той, што цiснуў на захад сонца. Юнакi йшлi моўчкi. Янук зiрнуў на плот. Адтуль з плякатаў пазiраў месяц Манькi Пiрапечкi й гэны назойлiвы напiс: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў..."
- Тпррррруу! - пачулася гулкае на дарозе. Дзядзька Захарук спынiў каня. - Ну сядайце! Чаго глядзiцё, як бараны на новыя вароты.
Не марудзячы, Янук зручна кульнуў Дуню за шырокiя дзядзькавы плечы й прымасьцiўся сам.
- Алi-ж дзядзька маладзец! Каб табе Бог здароўя поўныя прыгоршчы! пахвалiла Захарука Дуня.
- Но-о-о-о-о! - пагнаў гнядога гаспадар. - ...йшоў, цюхцяй!
Дзядзька, скарэй лёганька пагладзiў, чым сьцебануў канёў зад i падатлiвы гняды, што ведаў кожны гаспадароў рух, трушком рушыў у дарогу. Ён бег так роўна й бязь нiякiх намаганьняў, што, здавалася, чалавек дзесьцi на мяккай раўнiне ў прасторы плыве.
- Захiнiцiся вы, жабоцькi, ато памерзьнiце, - загадаў вучням Захарук.
Пры хуткай язьдзе больш дацiнаў мароз.
- Надта-ж хлёсткага конiка, дзядзька, маеш, - пахвалiла Захаруковага гнядога Дуня.
- Ага, - буркнуў рыжавусы селянiн, - ён-жа нiчога-ткi...
- Што-ж чуваць, дзядзька Захарук?
- Эт, нiчога. Што ў вас?
- А дзядзiчка, а роднiнькi, каб ты вiдзiў, што мы сягоньнiка зь Януком вiдзiлi, - сказала прыцiшана-таямнiчым тонам, нахiлiўшыся да Захарукова вуха, Дуня.
Селянiн сьцямiў, што дзяўчына мае яму нешта важнае сказаць i таму пiльна прыслухоўваўся.
- Гэта-ж во тамака за станцыяй, з таго баку каля лесу два саставы вагонаў стаяць. Дык людзi тамака ў тых вагонах так стогнуць, так галосяць... Мы зь Януком са школы йшлi ды задумалi-ж гэта нацянькi праз поле дамоў... ажно тамака, чуем, выюць-галосяць, акасьцянелыя сiнiя рукi з вагонаў выцягваюцца... слабыя, хрыплыя галасы дзетак... такi крык i стогн, аж сэрца разрываiць, як блiзка падыйдзiш. Алi-ж хто падыйсьцi асьмелiцца... Янук i я аж аслупянелi, пачуўшы гэта, алi нас вартавыя з сабакамi даганялi, дык мы колька сiлаў мага, аж дух займала, давай наўцёкi...
- Гэта цi ня тыя будуць, каторых дзьве нядзелi назад пазабiралi, сказаў Захарук.
- Як гэта? - усхапiлася Дуня, - Дык iх так доўга галодных i на холадзе дзяржаць?
- А няўжо-ж, - адгукнуўся раўнадушна Захарук.
- А Божа-ж мой! - усклiкнула ўтрапённым голасам дзяўчына. - Бедным людзям нiхто не паможыць!
- От памажы... Паном нi варта памагаць, скула iм у бок, - з нацiскам спасьцярог Захарук. - Алi-ж там многа людзей, так сказаць нашага брата, нiвiнаватых нi ў чым. Дык як ты iм паможыш, каб i хацеў? Скарэй сам пападзешся. Кажаш, што за вамi гналiся. Як гналiся?