Усе Лiтоўцы ведалi Захаруковы конскiя iнтарэсы. Некаторыя яго цыганом называлi. У iншых, здавалася, лепшае масьцi конi вадзiлiся. Дзядзька-ж Захарук на конi, мусiць, спецыяльныя рукi меў. Глядзiш, здаецца, нядошлага якога прыдбаў. Калi-ж паходзiць ля яго, дагледзiць, дык той першаму й дзясятаму ня ўступiць.
- Значыцца тады, як вы, таварышч, кажаце, калi кахозныя конi нашы, дык тады можна каторага запрэгчы калi захочаш? - паправiў цяпер ужо левы вус Захарук.
Цiмерман устаў.
- Як гэта запрэгчы? Паясьнiце.
- Ну значыцца, надта проста: калi каторы мне на што трэба дык пашоў i запрог, - бойка адказаў Захарук. Рука ягоная палезла ў правую кiшэню вынашанага кажушка, дастала адтуль скураны капшук. Захарук паволi адвязаў матузок, выцягнуў зложаную газэту, ды пачаў адрываць кавалак на самакрутку. Цэлы час Цiмермана з вока ня спускаў.
- Калi вам няясная такая драбнiца, дык я зараз паясьню, - пачаў Цiмерман, надзiмаючы шчокi i жывот, як iндык. - Калгас - гэта ёсьць зямля, людзi i iнвентар, у тым лiку й конi. Як агульная гаспадарка, яна мае дбаць аб агульным дабры. Значыцца, пагэтаму старшыня калгаса глядзiць за ўсiмi мерапрыемствамi для карысьцi ўсiх членаў калгаса.
Сам задаволены з такога адказу, Цiмерман сеў. Але стаяў i спакойна насыпаў з капшука табаку ў кавалак газэты Захарук. Ён языком пасьлiнiў адзiн беражок паперы, залажыў яго на другi й пагладзiў пальцамi. Увага ўсей залi цяпер сканцэнтравалася на Захруковай самакрутцы, бо ведалi пранырлiвасьць конскага гандляра.
- Ну дык як тады з канём? - спытаў наўмысна паволi рыжавусы дзядзька.
Цiмерман зь няўцямнасьцю зiрнуў на Захарука.
- Я-ж вам сказаў!
- Вы мне нi сказалi! - горача запярэчыў Захарук. - Вы гаварылi аб агульным дабры i ўспомнiлi, што ўсiм загадваiць старшыня калхозу. Дык я тады магу пайсьцi i ўзяць каторага хачу каня й запрэгчы, цi не?
- Ня можаце! - войстра адказаў Жыд.
- Чаму не?
- А таму, што конь нi ваш.
- Дык як-жа гэта так? Вы-ж во цяперака, - от нiхай мне Бог i ўсе гэтыя добрыя людзi будуць сьведкамi, - цяперака казалi, што конi нашы, - напiраў селянiн.
- Ну так, яны то вашы, занчыцца калгасныя, а там iмi i гаспадаркай загадвае старшыня, каторага вы выбярэце. От вас выбяруць старшынёй, дык вы будзеце загадваць.
- Значыцца, павашаму выходзiць, што конi нашы й ня нашы. Дык, каб запрэгчы свайго каня, я мушу йсьцi да старшынi й яго ласкi прасiць? насядаў Захарук.
- Дазвольце спытацца: па якой патрэбе запрэгчы?
Гэта выглядала на кручок. Захарук падумаў.
- Для сваей патрэбы.
- Нi калгаснай?
- Як гэта? Ды не. От я захачу, скажам, у Гацi чаго паехаць на сваiм гнядым. Дык як?
- Старшыню трэба пытацца, - суха адказаў агiтатар.
- От яно як. Адразу так сказаў-бы. Нейкi чорт забярэць ад цябе твайго каня, а ты йдзi яго чартоўскай ласкi прасi, можа яшчэ ягоныя рукi цалуй, няведама як пакланяйся, каб табе свайго каня даў... Цьфу!
Спорны плявок упаў побач раней растоптанага недакурка, а Захарук сеў. На залi пачуўся сьмех. Наступiла агульнае адпружаньне. Устаў Косьцiк.
- Здаецца мне, - пачаў ён, - што наш дзядзька Захарук зь яснага нiяснае зрабiў. Самi ведаеце, што ў каждай гаспадарцы трэба парадак. Так i ў калхозя. Панiмаiця? Каб гэта кажды пачаў якога хочыць каня запрагаць, цi рабiць што яму самому ўздумаецца, дык дзе тады парадак? Панiмаiця вы, цi не?
- Цi ёсьць яшчэ якiя пытаньнi? - зьвярнуўся да прысутных Цiмерман.
Пытаньнi пра гэтак званыя працаднi, падаткi ды прыватную маёмасьць забралi шмат часу. Цiмерман спасьцярог, што i ў гэтай вёсцы ня знойдзеш на шляху ў кагас таго энтузiязму й вялiкага ўздыму, пра каторыя вечна плявузгаюць партыйныя газэты. Як i ўсюды раней, перад iм былi завязаныя языкi, вочы бяз блеску радасьцi, твары бяз жыцьця. I Цiмерманаў зрок затрымаўся на сiвенькiм, зморшчаным чашчавiку, што драмаў побач мажнага мужчыны збоку.
- Калi вы ня маеце да мяне больш пытаньняў, дык я тады да вас маю, урачыста заявiў Цiмерман.
Вочы грамады цяпер яшчэ ўважней сачылi Жыда.
- От вы, грамадзянiн, як ваша празьвiшча й па бацьку? - зьвярнуўся агiтатар да дзеда Якуба.
- Тата, гэта ён да цябе, - зварухнуў лiтоўскага патрыярха Васiль.
- Га? Што? - паволi адчынiў вочы дзед. - Каб яго макарэц, цi нi задрамаў во...
- Вы, грамадзянiн, будзьце ласкавы, - пачаў Цiмерман яшчэ лагадней, як вас зваць?
- Мяне гэта? - упэўнiўся дзед.
- Так, вас.
- Усе завуць мяне дзедам Якубам.
- Добра, Якаў значыцца?
- Ды якi там Якаў, каб яго макарэц! Кажу-ж, Якуб!
- Ну няхай, - сказаў Цiмерман. - Колькi вам гадоў будзе?
Дзед зiрнуў на сабраных, усьмiхнуўся.
- Дзеткам кажу, што ўжо капы са дзьве перавалiла, а так папраўдзе, мусiць даўно за сотню пайшло. Самi-ж вiдзiце, што нiмалады.
- Ну та, гэта вiдаць, - згадзiўся Жыд. - Вы, мусiць, за свой век многа чаго цiкавага перажылi. Так, цi не?
- Чаму-ж не... Многа, браток, многа перажыў, - згадзiўся Якуб.
- Можа й прыгон помнiце?
- Ага, помню й прыгон, каб яго макарэц спапялiў. Помню, яшчо як помню...
- Вы мелi зямлю сваю, цi батрачылi?
- Яно на маiм даўгiм вяку ўсяк было, каб яго макарэц. Была й зiмля, была й бiзьзямелiца...
- А вы задаволены, што савецкая ўлада вас вызвалiла? - прадаўжаў Цiмерман.