Вышынi й пропасьцi гэнага нязвычайнага дня можна было зьмерыць адно з адлегласьцi часу. I тыя паднечаныя галовы, што ўцалелi, ды пасьля ўзялi на войстры сялянскi зуб развагi тую гiстарычную шумiху, дакаралi сябе за дзяцiнную, зялёную наiўнасьць.
А дзень быў даўгi й бурлiвы. У спакойныя, драмлiвыя лiтоўскiя начоўкi прыплыла магутная чужая хваля. Доўгiя гады загачаная на недалёкай мяжы, рушыла яна вялiкай сiлай на дарогi й гасьцiнцы, калацiла нетрамi зямлi, хваляваньнем поўнiла простыя сялянскiя сэрцы й трывогай азмрочыла будучыню польскiх чужынцаў.
Два дзесяцiгодзьдзi агароджаная незагойнай ранай на жывым народным целе, пакацiлася яна цяпер з усходняй спаралiжаванай паловы Беларусi на абрабаваную заходнюю. А над ей i ейным перадзе лунаў магутны зманлiва-прывабны клiч: вызваленьне.
На пачатку было слова. I ўсё пачалося ад слова, i нiчога ня было перад словам, апроч Аднаго Адзiнага…
I каб даць першапачатак жыцьцёваму працэсу, Той Адзiны стварыў слова…
I з пачатку магiчную вартасьць слова мела: яно цешыла й патолiла, лашчыла й прынаджвала, забiвала й руйнавала, квялiла й гнявiла, узносiла на вышынi й ў прадоньнi кiдала.
Як i кажны кiй, слова два канцы мае. Крывадушныя майстры ўзялi чыстае й прыгожае слова, ды на свой лад перакруцiлi, за словам чыстым i празрыстым злыдняў хвальшу пасадзiлi. I не спасьцераглi людзi добрыя. Адкуль-жа iм, нядоляй мораным, ведаць было, што ў той час, калi рукамi мазолiстымi сьцiплыя плёны зямлi зьбяднелай зьбiралi, нехта на iх новую ды яшчэ больш модную пастку майстраваў.
I як на працягу стагодзьдзяў даўгiх, гэта i цяпер слова магутнае сэрцы й галовы iх паланiла, уяўленьне дурманiла. Галодны на веру бярэ, а прагны й чорту душу з глыток вады прадасьць. Гэтак i ў той дзень. Над нiвамi й сенажацямi прагучэла слова. Палымянае, зманлiвае, валадарнае. Новымi спадзяваньнямi пакрыўджаных людзей падбадзёрыла.
Мала хто ў гэны дзень на сонца глядзеў. Як тут зiрнеш уверх, калi замiнала тое, што пад нагамi паўзло. Шкада. Калi хто прыгледзеўся-б сонцу, спасьцярог-бы, што зацьменiлася яно таўстой павалокай пылу. Магутныя машыны растаўклi на дробны парашок рудую глiну на гасьцiнцы. Пыл сьляпiў вочы, таймаваў дыханьне, асядаў на цела й вопратку, дрэвы й расьлiны, рудой дзяругай узвышаўся над iмклiвай армiяй. На схiле з паўдня сонца налiлося чырвонай медзьдзю.
Закрываўленае сонца…
Адылi з гасьцiнцу й зь лесу, з танкаў i аўтамашынаў гучэла разьлiвалася па прасторы магутнае слова: вызваленьне.
Як бура ўсьпенiць гладкiя хвалi, гэтак чужая навала страсанула, ўзбурыла нетры сялянскага жыцьця. Усё, што жывое, што рэдка калi з-пад стрэх трухлявых у гурт зыходзiлася, цяпер павылазiла на вулiцы й дарогi. Прыглядалася, прыслухоўвалася, хвалявалася, разважала, хоць i ня вiтала чужынцаў з такiм палымяным энтузiязмам, як чаўплi пасьля пра гэта пiсакi-наймiты на бачынах партыйнае прэсы.
Людзi сачылi буйныя хвалi, намагалiся ў iх нетры заглянуць. Адно зьверху над вiхром i пенай панаваў i буйнеў магутны клiча: вызваленьне.
Дужае, прыгожае, прынаднае й чыстае як крынiчная вада гэта слова. З адлегласьцi спанатрыць льга было прыемны водар яго. Валаклiся здалёку й зблiзку сасмаглыя, адчынялi парэпаныя вусны, каб ад жыватворчай крынiцы перасохлы арганiзм асьвяжыць. Iшлi калекi са сваiмi ранамi, бо верылi, што прыйшла пара гаеньня. I адно сьветлае й шматабяцальнае бачылi. Гэта — унiзе, пад нагамi. Бо мала хто ў дзень гэны на сонца вочы падняў.
Рух на гасьцiнцы парадзеў, магутны хрыбет перапоўз у Гацi, Глыбокае цi мо далей. Ля гасьцiнцу лiпелi яшчэ самыя заўзятыя разявякi, што на бурчэньне жыватоў не зважалi. Людзi-ж таўклiлся цяпер на вясковай вулiцы. Ля старэйшага Пятуха клецi найбольшая грамада сабралася. Разьвязаўся мех: горача спрачалiся й многа курылi. Уцёкi Антося Дзеркача на заднi плян адыйшлi. Намагалiся ўстанавiць, як далёка «бальшавiкi» пойдуць, цi немцаў назад папхнуць. Мала хто разважаў цьвяроза, бо бальшыню ў палоне трымала гэта магутнае слова — вызваленьне. Яно прынесьцi мела зямлю й волю.
Па маёнтках i асадах дрыжэлi ў перапалоху чужыя паны, асаднiкi й службоўцы. Абухам аглушыла iх чырвонае «вызваленьне». Шматлiкiя спрабавалi ўцякаць, але палавiлi iх на дарогах. Iншыя-ж рукi на сябе налажылi. Дый куды-ж ўцякаць, калi ня хочаш трапiць да тых, што за Бугам загаспадарылi?
Ля Макатунiшынай хаты сабралася група людзей. У хаце — прыглушаныя ўсхлiпы. Як ачмураная, лындала па каморы, цягала носам Алена. Юшкевiчава Клава, каторую Дуня папрасiла дзетак забавiць, старалася малых спатолiць. Зьбянтэжаныя нештодзённай зьявай, дзеткi замiналi пад рукамi, голасна плакаў Парасчын сынок.
Напокуцi дзяругамi завесiлi пол. Жанчыны мылi й прыбiралi нябожчыцу. Загадвала Пiлiпава Аксеня. У печы грэлi ваду. Дуня пайшла наказаць дзядзьку Андрэю й цётцы Тацьцяне. Рупiла ей пабачыцца зь Верачкай. Старая-ж Макатунiха, стомленая ўчарашняй бяссоньнiцай, сьпяшыла рэдка ходжанымi сьцежкамi ў далёкую вёску, каб папрасiць на паховiны сьвятара. Куды блiжэй было ў Дубовiчы, але сьвежымi яшчэ былi ў памяцi выпадкi з паховiнаў Пракопавай Алены. Слабодзкi-ж сьвятар бедным людзям пасабляў, супрацьлежнасьцю маскаля Абухава людзi яго ўважалi. Макатунiха меркавала, што калi зусiм задарма не паслужыць, дык пэўне-ж i на апошнюю скарынку хлеба не паквапiцца. Сьлёзы сьляпiлi жанчыне вочы, замiналi на сьцежку глядзець.
На дварэ Шпунтовага бацькi марудна, часта зяваючы, гаманiлi ўчарашнiя падпольнiкi. Гаспадарка на схiле Гараваткi ляжала. Адсюль, як на даланi, вiдаць быў гацкi гасьцiнец i вёска Лiтоўцы. Дзяцюкi ператрасалi пытаньне паховiнаў Макатунiшкi. Наадрэз адмовiўся памагаць Лявон. Прычыну меў добрую: вёска бачыла яго коранем шматлiкiх Макатунiшыных утрапеньняў, Пакажыся тут лiтоўскiм на вочы. Франт-фанабэра надта любiў гэроям выстаўляцца, а гэтта ў кажнай амаль пары сялянскiх вачэй дакор спаткаеш. Аднекваўся й Павалiцкi Хвёдар. Ужо каторы раз паўтараў, што ён гэтта адно з боку-прыпёку. Жыў разам з бацькам-чыгуначнiкам у казённай хаце ля чыгункi ля самых Павалiч, што ляжалi на ўсход ад Лiтоўцаў.
Увесь цяжар наладжаньня паховiнаў падаў на Косьцiка Сабакевiча, каторы пасьля такой нефартуннай ранiцы ля брамы не хацеў у хаўтурную грамаду паказвацца, ды сам за ўсiх камунiстаў вачмi сьвяцiць. Ён настойваў, каб сваiх верхаводаў параiцца, ды рабiць што загадаюць.
— Знаеце што, дзяцюкi? Давайце пойдзiм па чарцы пiракулiм, а там можа праясьнiцца трохi, — запрапанаваў Лявон.
— Добрая думка, — згадзiўся Хвёдар.
— Чаму-ж не, — падтрымаў Косьцiк.
— Матка, яечню пячы! — гукнуў Лявон, дзьвярмi скрыпнуўшы. Руплiвай Шпуньцiсе паўтараць ня трэба было. Дзяцюкi раскашэлiлiся на ўслонах ля стала. Неўзабаве прыемна засквiрчэлi на патэльнi скваркi. Лявон нарэзаў хлеба й выцягнуў пляшку першаку. Сiвуха прыемна забулькала ў вялiкiх чарках. Паднялi за вызваленьне, за сьветлую будучыню. Адно пасьля трэцяй чаркi пасьмялелi языкi, а пасьля чацьвертай да няскончанай тэмы вярнулiся. Ранейшыя розьнiцы поглядаў цяпер больш ёмкiмi словамi выказвалiся, Быццам змовiўшыся, Косьцiк i Хвёдар на Лявона насядалi.
— Сынок, а чаму-ж-бы не памагчы табе? — ўбiлася ў гутарку Шпуньцiха. Бабы-ж самыя, радачкi нi дадуць…
— А ты, мацi, маўчы! Нi касаiцца цябе тутака! — гаркнуў пачырванелы Лявон i на падмацаваньне свайго аргуманту кулаком па стале трахнуў.
— Добра, пушчай так i будзiць, — фiнальным тонам заключыў Косьцiк. Мутнымi вачмi ўважна сваiх субяседнiкаў зьмерыў: уважайце, маўляў, цяпер «уласьць» прамаўляе.
— Калi на тое пашло, дык так i зробiм, — пачаў Сабакевiчаў аўтарытэтны голас. — Вы падскочце ў Гацi i ўсё дзела Саладуху расталкуйце. Што ён скажыць, тоя й будзiць. Я-ж сам да Макатуноў падамся. Бабы, верна, нi маюць з чаго дамавiны зрабiць. Дык от, значыцца… у бацькi дошак папрашу. Дзяўчына-ж на харошую дамавiну заслужыла, хэ-хэ, — спрабаваў Косьцiк гаворку жартам закончыць i твар ягоны грымасай скрывiўся.
— Цяперака ты, братка, падзелавому гаворыш. Адразу-бы так, — апрабаваў Косьцiкаву пастанову Павалiцкi Хвёдар. Вялiкiм размахам рукi выцер засаленыя вусны й вусiкi.
Калi апусьцела патэльня й лiтроўка. дзяцюкi ўсталi з-за стала й навет Шпуньцiсе не падзякаваўшы, за дзьверы накiравалiся. Лявон з Хвёдарам на самакатах у Гацi выехалi, а Косьцiк праз хрыбет Гараваткi йшоў да Макатунiшынай хаты. Ступаў паволi, на свае зьбiтыя хромавыя боцiкi пазiраў. Даўно-даўненька халявы скрыпець перасталi, гэтак наскрыпелi-абрыдлi iм швэнданьнi пад уладай панскай. Прыгадаў, што пры першай нагодзе трэба было-б бацьку падаiць, каб даў тавару на новыя боты, якiя, як вядома-ж, шавец Пiлiп яму, начальнiку паважнаму, хутка й хлёстка пашые.
Ацяжэла адурманеная самагонкай i бяссоньнiцай галава. Цягнула прылегчы, пару гадзiнаў добрага сну адкацiць. Адылi розныя думкi назойлiвым роем у галаве гудзелi, вайстрылi падношаную дзяцюкову энэргiю. Спасьцярог, што ногi ягоныя на Архiпа накiрунак трымалi. Спынiўся, працёр заспаныя вочы. У iх засьвяцiлi злыя самалюбныя аганькi.
Ня чуў нiколi Косьцiк пра Бальзаковага студэнта Растыньяка, што з пажадальным уздыханьнем мерыў з узвышша Сталiцу Сьвятла й мяркаваў як пакарыць яе. У студэнтавых думках маячылася неасягальнае багацьце й прынадныя прыгажунi ў раскошных спальнях, а ў Сабакевiчавых — улада, помста й собская нажыва. Ласкi прыгажунь былi далёка ззаду. Адылi й Растыньяковы й Косьцiкавы пажаданьнi вырасьлi з аднаго карэньня. Розьнiца была ў этапе працэсу самаго пакарэньня, ды ў абыймах мэтаў. Малады студэнтадно марыў i плянаваў, а Ромлкаў гаспадар ужо на вяршынi з усей сiлы пялiўся.
"Алi яны гэтага яшчо нi знаюць" — думаў Сабакевiч.
Яны — гэта Сявенькi й Бахмачы, Зянькевiчы й Кмiты, Юшкевiчы й Пятухi, Брунiськi й Захарукi, ды iншыя. Ён — iхны заўтрашнi, дый цяперашнi ўжо начальнiк. Так, чаму-ж не цяперашнi? Пры першай нагодзе падраўняе зухаватаму солтысу Паўлоўскаму ягоны фанабэрысты капялюш на русай галаве. Дзе — цiкава ведаць — дзяржыць цяперака пан шляхцiц сваю патрапаную, задрыпаную тэчку? Што сам парабляе? Можа «цяркi» па далiкатнай шляхоцкай скуры бегаюць? Гэ-гэ-гэ! Чаму-б не паказаць iм ужо сягоньнiка, хто ў лiтоўскiх начоўках уласьць маiць? Вунь хаця-б пры тых паховiнах… Паховiны — маленькая, нягеглая калода, каторую ён, Косьцiк, з-пад ног неўзабаве адкiнiць. А там… тамака трэба будзiць нi на жартачкi ўзяцца. Вось тады… Як соладка й прыемна будзiць заглянуць Амэрыканцу Сявеньку ў ягоны прышчаваты, з бульбападобным носам i рыбiнымi вачмi, твар ды гаркнуць як на цюцьку, каб яго трасца! А Марыля-ж ягоная — баба-тыгрыца, дзеўка-гарэза, кабыла расавая… Такая прыгожая й хлёсткая дзяўчына некалi была, ды за такога змызганага й прагавiтага старога замуж паквапiлася. Аднаго сынка вунь за гадкоў пяць спэцкаў, - цi нi паўгоду назад таму нарадзiўся — дый то, кажуць, парабок памог. Цьфу, лапцюжына! Даўно ясна стала Косьцiку, чаму самому некалi па носе ад яе дасталося. Як i iншыя дзеўкi вясковыя, за багацьцем i зямлёй пагналася, на два дзясяткi гадоў старэйшае прынадзiла яе коўдла… Са старога парахно сыплецца, а яго — гэроя заўтрашняга — набок, як кукурузку нiкчэмную якую… Абаждзi ты, я-ж цябе ўежджу!
Косьцiкавы мутныя вочы ўпёрлiся ў вясёлы, сьветла-блакiтны шчыт Сявенькавай хаты, а ззаду — гумно з фанабэрыстым казырком. Ня толькi купiў Амэрыканiц найбольш урадлiвы клiн зямлi вясковай, а яшчо якi кусок за зялезнай дарогай ад зьбяднелых галавацкiх шляхцюкоў адкацiў. I бацьку ягонаму, знацца й яму, як наўмысна, што скула пад бокам… Здалося Сабакевiчу, што навет Сявенькавы будынкi кпiлi зь яго, выклiкалi. У дзярэўнi старыя, трухлявыя, гарбатыя стрэхi, а ў гэтага вунь якiя харомiны, з-пад тапара й склюта нiдаўна…
Ля самага лiтоўскага балота Буракова гаспадарка прытаiлася. Хату засланiлi дзьве пышныя рабiны, што быццам вартаўнiкi ля варот службу трымалi. Ззаду — хлявы й гумно, збоку — высокi журавель калодзезя, што цяперака вераб'i абселi. На скрыжаваньнi дарог, мiж Сявенькавым i бацькавым хутарамi — лiтоўская школа. Быццам сiрата, — калi ня лiчыць будкi патрэбнiка, — сьвяцiла яна бляшанай страхой.
Косьцiк кашлянуў, працёр ацяжэлыя сонныя павекi, рукой адгроб назад валосы, ды вочы ягоныя пабеглi далей па будучым уладаньнi, а думкi — сьледам за iмi. У галаве адурманенай адбыўся падлiк: што, каму й за што… Вазьмi хаця-б гэтага недарэку-боўдзiла Бахмача. Нашто ўжо чалавек, здаецца галаву меў на плячох, некалi ў Пiцеры пiсарам, цi што, працаваў. А што зь яго? Панскi легiянер Бжончэк яму бабу прыхлопнуў, так ужо паны — яцi ух растакую, — дасалiлi, а гэты як быў ёлупам, так i астаўся, анi-нi нi паразумнеў. Гэта-ж табе такiм, як Косьцiк, у руку прыяць, дык дзе там… Я-ж табе й за Ромку, i за сябе адгаджуся, нi жывацей ты! Мала яшчэ панская палiцыя косьцi табе падраўняла!
Сьцiснулiся Косьцiкавы кулакi. Зрок ягоны прылiп да ўпаўшых бакоў (згаладалая карова), парослай зялёным мохам i сабачымi грыбамi страхi Пракопавай хаты, пасьля перапоўз на высокую, сагнутую ўверсе, лекараву радыё-антэну. "Доктар балбатун, iцi яго маць, — разважаў у думках Косьцiк, алi можа й няшкодны балбатун. Радзiва зь Мiнску людзi ў яго слухалi… з другой стараны бiларускую каталiчаска-буржуазную пiчаць зь Вiльнi выпiсваў, польскай палiцыi рукi грэў. Над гэтым падумаць трэба, а цяперака як жыдоўскi кручкаваты нос, вапрасiцельны знак паставiць… от как!"
Ад Зянькевiчавай хаты Косьцiкаў зрок пералез на дзьве вялiкiя сасны на могiльнiку, але там ня спынiўся лiчыць нi варон, нi груганоў, а павандраваў аж да малых Брунiськавых будынкаў, што на вясковай мяжы пад панскi лес схавалiся. "Грыбнiкi, такую вашу маць, у лесе сiдзяць! Людзi свае, здаецца, навiт разу пунi далi пiраначаваць, калi зiмля пад нагамi гарэла. Ды чорт вас, панскiх рымскiх каталiкоў, знаiць… сiрмяжнiкi-ж, здаецца, бiда, як тое сала ў Шпуньцiхi на скаварадзе, сквiрчыць, а iх да панскай айчызны цягнiць… Будзь разумным, разьбiрайся. Ды нiчога, народная ўласьць разьбярэцца…"
Прыгадаўшы ўладу, выпрасталася Косьцiкава ацяжэлая галава, падбадзёрылiся падношанае, ранiцай так зьняважанае пры браме, гэна гэройскае «я».
Трэба-ж шпiёнаў. як тых клапоў, са шчэлак павыкалупваць, ды папрыхлопваць каторых. Можа ад гэтай мэнды — дзiравага шляхцiца пачаць. Ды там недзiка лiста…"
Саладзiў Косьцiкава сэрца водгалас вайсковае калёны з гасьцiнцу. "Вось для чаго жыў i змагаўся," — думаў дзяцюк. Моцна засьвярбела галава. Сабакевiч пакалупаў у сваiх буйных, растрэпаных валосах, ды з-пад чорнага ногця выкiнуў на карэлую даланю вялiзную шэрую, зь цёмным хрыбтом, вош.
— Цьфу ты, нiнажэрная контра! Пралiтарскую маю кроў п'еш! — вылаяўся ён. — Я-ж на цябе мачыху напушчу, абаждзi!
Згадка пра мачыху нарадзiла думку, што пры першай нагодзе трэба наведаць лазьню, добра выпарыцца й выхвастацца добрым бярозавым венiкам, аж да чырвоных рубцоў на скуры, ды зьмянiць бялiзну. А сяньня яшчэ трэба гутарку з бацькам мець. З маладых гадоў неяк ня клеiлася зь iм. Кулацкае кодла, зусiм ачарсьцьвеў стары Бурак.
Яшчэ раз зiрнуўшы на нiвы, пакалупаныя бульбянiшчы, кiнуў вокам на Архiпа, непадалёк пахiлены Гаравацкi крыж, засьценак Лазоўскага з другога боку, ды вольным крокам паклыпаў да Макатунiшынай хаты.
У дварэ кiнуў на прывiтаньне задрыпанае «здрасьця». Людзi глядзелi на нябрыты твар, пачырванелы шрам на лбе, мутныя вочы, расшпiлены паўсуконны шэры пiнжак, раськiданы чуб валасоў. Дзяцюк спынiўся, павольна агледзiў сабраную грамаду, ды рэзкiм голасам гаркнуў:
— Ну чаго паказелiлi вочы? Першы раз мяне вiдзiця, цi што?
Жанчыны пераглянулiся. У такой загадкавай сытуацыi нiхто ня ведаў як рэагаваць на Косьцiкавы словы. Прывязаны ля хлева Захарукоў конь касавурыўся на свайго гасппадара. Дзьве шэрыя курыцы разграбалi гной. У загарадзе церлася аб плот худая Макатунiшына карова. Пра яе, вiдаць, сяньня ўсе забылiся. З мужчын вясковых быў тут нязьменны ў сваiм выглядзе Захарук, Сымон Пятух са сьмярдзючай папяросiнай у зубах, ды Антось Дзяркач зь неадлучным кiем. Стаялi ля дзьвярэй у хату й Сабакевiч падыйшоў да iх.
— Што гэта тутака робiцца? — спытаў.
— От, праўду сказаць, нiчога, — адказаў Захарук. — Старая недзiка па Слабодзкага папа пабегла, а Дуня — сваяком наказаць. У хаце Алена з бабамi. Мы от гаварылi гэтта, што нiма з чаго дамавiну зрабiць, сам знаiш…
— Я бацьку папрашу, у яго дошкi далжны быць, — адказаў Косьцiк. — Ты кажаш, што старая па папа пабегла? Начорта поп той! Савецкая ўласьць папоў нi знаiць, от што! Параска за што галаву налажыла, як ты думаiш?
Косьцiк наўмысна падняў голас, каб iншыя чулi. I запраўды жанчыны вушы наставiлi.
— Я-ж… сам ведаеш, маё дзела гэтта збоку. Пахароны — дзела сямейнае, — адказаў Захарук. — Як яны хочуць… ды неяк нiпалюдзку яно было-б. А хто-ж Макатунiсе загадаiць?
— Як то хто? Той хто ўласьць маiць, дык той i загадаiць! — адрэзаў Косьцiк. — От паехаў Хвёдар iзь Лявонам да парцiйнага сакратара ў Гацi. Што той скажа зрабiць, тоя й будзiць.
— Ну рабiце-ж, воля ваша, — зварухнуў плячыма зьбянтэжаны такой рэзкасьцю Косьцiка Захарук. Выцягнуў бярозавую табакерку з горадзенкай i ўзяўся круцiць папяросiну.
— Дзядзька Захарук, — зьвярнуўся камунiст лагаднейшым тонам, — калi мой бацька дошак дасьць, дык возьмiцiся дамавiну зрабiць?
— Чаму-ж не. Некаму-ж трэба, сама ня зробiцца. Во Антось i Сымон памогуць мне.
Пры Захаруковых словах жвавей забегалi рудыя Пятуховы вочкi й карэлая рука выцягнула даўгi сьмярдзючы цыбук з роту.
— Дык гэтага-ж… я, знацца, нiколi такога нi рабiў… нi дам рады, адмаўляўся вясковы абiбок.
— Рубанак умеiш у руках дзiржаць? — спытаў Захарук.
— А калi ўмею, дык што?
— Цьвек малатком умееш убiць?
— Хто-ж ня ўмеiць…
— От вiдзiш, толька ахвоты трэба. Пэўне-ж яшчо й дошку пiлой можаш адрэзаць. А за хворму вазьмуся сам.
— Зробiм, нi сьвятыя гаршкi лепяць, — усьмiхнуўся Дзяркач.
— Добра тады, — сказаў Косьцiк — астаецца толька каго знайсьцi, каб яму выкапаў. Цяперака зайдуся паглядзець што ў хаце робiцца.
Падчас падпольнае працы давялося Косьцiку нязьлiчаныя парогi абiваць. Зжыўся з галечай, як iншы зь нялюбай мачыхай. Адылi дзьверы Макатунiшынай хаты адчыняў неахвотна. Каб ня тая ўяўная высокая плошча, на каторую паставiла яго «вызваленьне», на вяроўцы яго на гэтыя хаўтуры не прыцягнулi-б. Перад дзьвярмi на момант завагаўся, паволi нацiснуў клямку.
Маленькiя ваконцы хаты давалi мала сьвятла звонку й Косьцiк, адчынiўшы дзьверы, не спасьцярог дзе ступiць. Ледзь не паляцеў з парогу тарчма на глiняную падлогу. У час спынiў на языку лаянку. Парнасьць i кiсьля ўдарыла ў нос. Дзяцюк разгледзiўся. Пры печы качаргой зграбала жар Алена. Апранутая ў старую памятую сукенку з закасанымi рукавамi, яе сумны твар у водсьвеце дагараючых вугалёў, адштурхiваў чалавека тупой, няпрыязнай, зрэзыгнаванай заўзятасьцю. На ўслонах сядзелi жанчыны, а напокуцi, на шырокай лаве, прыладжвалi цела нябожчыцы Пiлiпава Аксеня й Кмiтава Аўдоля. Побач на стале сквiрчэла й хлiпала на кноце вялiкай рудой сьвечкi даўгаватае полымя.
Некалi сьцены паабклейвалi "Кур'ерам Цодзенным" з тучным чырвоным загалоўкам. Цяпер зьнiзу ад падлогi да, вышынi як дзеткам рукамi дастаць, а над лавамi й куды вышэй, сьцены былi аголеныя, мясцамi пасмы газэты павырываныя былi аж да столi. Спамiж голых круглякоў павыскубвалi дзецi мох. За печчу на палу ляжалi пасьцелi й рызманы. На прыпечку, побач зь сiнiм змылкам, ляжалi мокрыя шматы й стаяла шэрая мяднiца з вадой. Чарада гаршкоў, глiняныя мiскi й iншы посуд падчыркiвалi агульны хаос.
Косьцiк пачмыхаў носам, пазiраў на Алену, ня ведаючы як гаворку пачаць. Гэтая галеча, што шчэрыла зубы з кажнага кута пакою, зусiм сапсавала вялiкi й энэргiчны ўздым, што ўзбуйнеў пры смачных разважаньнях пра будучыню свайго валоданьня на Гараватцы пад Архiпам.
— Ты сама дома? — спытаў Алену.
— А табе чаго? — буркнула жанчына. У шурпатым голасе ня было няпрыязьнi, адно змораная абыякавасьць. Гэтак гамоняць людзi ў беспрасьветнай тупой апатыi.
— Дык як гэта чаго? Памагчы-ж вам трэба.
— Ага…
Алена Макатунiшка ўпiлася ў Косьцiка тупымi вачмi, рукой выцерла спацелы лоб i цёмне пасма сажы дало ёй яшчэ больш няпрыветлiвы выгляд.
— На дварэ казалi мне, што Дуня пабегла па дзядзьку, а мацi па папа.
— Ага.
Жанчыны зь цiкавасьцю слухалi аднабочную гаворку, сачылi Сабакевiча.
— Дык што вам памагчы? — скроб Косьцiк у буйных валосах.
— Га? Нi знаю, сам глядзi.
Косьцiк страсануў галавой, пазiраў на прысутных жанчын. Маўчалi. Навет звычайна гаманлiвыя Аксеня й Аўдоля гэтым разам як на злосьць, каб табе слова. Зьбянтэжаны Сабакевiч, больш не марудзячы, асьцярожна ступiў на вялiкi плоскi камень ля парогу й адчынiў скрыпучыя дзьверы.
Каб у пару не спасьцярог, дык зьбiў-бы з ног старога Панаса, што з псалтырам пад пахай вырас на парозе. Гэткага спатканьня стары, вiдаць, не спадзяваўся. Стануў, як акамянелы, маргаў павекамi, а ў ягоных вачох прытаiлася насьцярожанасьць i няўцямнасьць. Чуў пра Буракова бязбожнiка-камунiсту шмат нядобрага. Жылiстая рука моцна сьцiснула псалтыр.
Соладка рабiлася на сэрцы старога Панаса, калi людзям у бядзе мог пасобiць, хоць i сам ня вельмi раскашаваўся ў шматдзетнай сыновай сям'i. Калi пачуў дзе пра вiзыту старой шчарбатай ведзьмы з касою, хрысьцiўся й голасна казаў: — Божачка, чаму-ж мяне ты й на гэты раз мiнуў? Пасьля браў свой добра патрапаны й абшмуляны псалтыр, ды сьпяшыў да сьвежай дамавiны. Шанавалi за гэта старога людзi. Рэдка калi хто яго прасiў, бо верылi, што Панас сам нейкiм чынам праведае i ў час зьявiцца ў хату.
Косьцiк зiрнуў на старога, памкнуўся нешта сказаць, але махнуў рукою.