Пройдзе студзень, а затым люты, які звыкла здзівідь двума тыднямі саракаградусных маразоў. Хутчэй за ўсё, я буду жывы, калі пачне сыходзіць снег, адкрываючы позірку азызлыя цыгарэтныя пачкі, пакамечан^ія шакаладныя абгорткі і брудныя пластмасавыя піўныя накрыўкі, якія сумленныя дворнікі будудь дзелавіта наколвадь на “пікі”, рознакаляровыя, як наборныя тронкі нажоў майго дзяцінства.
Але я дакладна ведаю, што не перажыву гэты год. Упэўненасць мая падобная да той, з якой фізкультурнік, што падцягнуўся на турніку пятнадцать разоў з неймавернымі перакосамі, упэўнены, што шаснадцатага разу не будзе: сілы хопіць толькі, каб саскочыць, а не ўпасці. Яна падобная да той, калі аўтамабіліст, які ведае астатак паліва і яго расход, дапускае, што можна праехаць яшчэ пяць або нават дваццадь кіламетраў, аднак сто - немажліва. Гэтая ўпэўненасць блізкая да той, з якой салдат, адкінуўшы пусты аўтаматны магазін, мае надзею толькі на апошнюю кулю ў патронніку.
Няма каму жаліцда на расчараванне, якое чакае на фінішы. Куфэрак, падпісаны “Сэнс жыцдя” нарэшце адкрыўся і. аказаўся пустым.
І да таго ж - новае моцнае адчуванне, якое з’явілася нядаўна, але назаўсёды: страх смерці. Гэта не інстынкт самазахавання і не шкадоба аб незавершаным ці недаатрыманым, а неўсвядомлены жах у сваёй адвечнай велічы, панічная боязь невядомага. Не магу зразумець, навошта Усявышні заклаў гэтае пачудцё ў жыццёвую праграму чалавека, бо ўсёабдымнасць жудасці і нават намёк на сімптомы яе набліжэння адразу ж уводзядь у ступар волю і розум. Адзінае, як можна меркаваць: гэты страх першапачаткова існуе ў жывой істоце, аднак на працягу жыцця яго блакіруюць рэсурсы псіхікі, а з набліжэннем канца блакіроўка здымаецда. Пазбавідца ад страху смерці немагчыма; змушаная жыдцёвая актыўнасць на мяжы фізічнага зносу цела - толькі спосаб абстрагавання. Як і ахвярны зварот да рэлігіі не перайначвае ўнутраны свет, а толькі дае магчымасць хоць у нейкай ступені зачынідь у душы змрочныя скляпенні жудасці і цесныя калідоры адчаю. Менавіта зачынідь ці хадя б задрапіравадь, бо асвятленне іх дасдь карціну, якую не зможа вытрымадь чалавек.
І я памру так: усёмагутная воля асветліць тое, чаго баяўся як невядомага, і раптоўны спалох ад міжвольна ўбачанага перахопіць дыханне, рэзкім штуршком сцісне сэрца і імгненна паралізуе сасуды. Злавесная ўспышка будзе зялёнай. Магчыма, з адденнем чырвонага.
Напэўна, усё вышэйнапісанае правакуе ўявіць мяне як самотнага дрымучага дзеда, у якога трасецца галава, не слухаюцца рукі, сохнудь ногі. А ён спрабуе выдадь банальныя ісціны і згаслыя трызненні за “яшчэ адно апошняе паданне”. Можа, мне ўласцівая нейкая тэатральнасць чалавека, схільнага да гуманітарнага ўспрымання рэчаіснасці, і завышаная самаадэнка.
Не буду прыкідвадца загадкавым усёзнайкам, бо ўпэўнены, што “выказаная думка - мана”, і толькі простыя пастулаты ў сістэме чалавечых крытэрыяў набліжаныя да праўды. Не буду марнавадь адмераную рэшту часу на мудрагелістае шматслоўэ, таму што карысці і задавальнення ад іх не атрымае ніхто.
Магчыма, гэты аповед некаму падасца дробнамаштабным і надуманым, калі параўноўвадь яго са значнасцю падзеі, якая завершыць маё жыццё. Аднак чалавецтва не вынайшла і ніколі не вынайдзе больш лаканічнага і вычарпальнага апісання жыцця, чым рыска паміж датамі нараджэння і смерці. А каб мой расказ не ўяўляўся бурчаннем пакрыўджанага старога, які сыходзіць і якога ніхто ніколі не пашкадуе, буду старадца не бразгаць пустымі дзіравымі каструлямі скепсісу і не ганяць з кута ў кут пыльныя клубкі маркоты.
15-25
Такім чынам, падзеі, якія лёсавызначальнай ніткай прашылі маё існаванне, пачаліся ў далёкім тысяча дзевяцьсот семдзесят пятым годзе ад Ражства Хрыстовага ці ў 6958 ад стварэння Госпадам свету, як цяпер стала папулярным і, магчыма, будзе зацверджана Указам.
У тыя гістарычныя часы, якія трохі пазней іранічна называлі перыядам застою, а зараз з усёй сур’ёзнасцю - эпохай развітога сацыялізму. У тыя старадаўнія часы, калі камп’ютэр быў не планшэтам, а агрэгатам, што ледзь змяшчаўся ў вялізным пакоі і рашаў задачы, пасільныя для сярэдняга інжынера. У тыя дялёкія часіны, калі афіцыйная генетыка захрасла на невядомых для большасці дразафілах і пакуль не з’явілася авечка Долі - першапраходзец кланавання. У тыя цёмныя часіны, калі асноўнай крыніцай энергіі ў будынках быў мазут і правадная электрычнасць, а на вуліцах - бензін і дызельнае паліва. У тыя прымітыўныя часы, калі людзі пісалі адно аднаму лісты на паперы, а размаўлялі па тэлефоне, які стаяў на вуліцы. У тыя неразвітыя часы, калі тэлебачанне мела два каналы і яшчэ толькі рабілася каляровым; самымі ўражальнымі эфектамі фільмаў былі трукі каскадзёраў і камбінаваныя кадры; а халадзільнікі пагрозліва раўлі і спалохана трэсліся ў час сваёй манатоннай работы. Фільмы “Брыльянтавая рука”, “Іронія лёсу’, “Белае сонца пустыні” і “Джэнтльмены ўдачы” пераможна прайшлі па экранах і адразу завалодалі душамі савецкіх грамадзян, да ліку якіх цалкам і непадзельна я належаў.
Амаль усе газеты, дзевяць з дзесяці каторых старанна прысягалі дзяржаўнаму ладу назвай, давалі аднатыповыя перадавыя артыкулы. А на самым версе маналітнай піраміды, што ўяўлялася больш устойлівай, чым усыпальня юніёра Хеопса, знаходзіўся такі ж вечны Генеральны Сакратар, які манатонна і з неідэальнай дыкцыяй вяшчаў ісціны, што здаваліся прапіснымі і ад таго яшчэ больш непахіснымі. Усе былі шчаслівыя аднолькава і няшчасныя па-свойму.
Усе чыталі Агату Крысці, усе гатавалі па святах салату імя сітуайена Аліўе і куплялі на рынку апельсіны па тры пяцьдзесят, а па буднях - “Кільку’ па паўрубля. Усе ведалі, што піва існуе двух гатункаў: “Жыгулёўскае” бутэлечнае і “Жыгулёўскае” разліўное.
Усе захапляліся Пугачовай. Няведанне песень Высоцкага лічылася прыкметай недасведчанасці або неапраўданага апломбу. Рэдка хто ведаў сталіцу Афганістана, а слова “блін” у якасці ўводна- паразітнай звязкі яшчэ не заваявала глузды і сэрцы грамадзян.
Зрэшты, можна доўга расказваць аб адметнасцях таго часу, але, напэўна, такую ўмоўнасць, як дэкарадыі абставін, дапушчальна ігнараваць, калі размова ідзе пра чалавечыя адносіны, бо яны на фоне зменлівага ўкладу ўяўляюць нейкую канстанту.
20
Я быў у той час студэнтам другога курса інстытута народнай гаспадаркі. Звычайным студэнтам - у меру шалапутным, у меру бедным, у меру амбіцыйным. які бязмерна пакутаваў ад няспраўджанага кахання! Мая выбранніца, блізкасць з якой здавалася недасягальнай вяршыняй асалоды, вучылася на трэцім курсе і стрымана пазбягала мяне. Спрактыкаваныя ў жыццёвых справах сябры па інтэрнаце, якія адслужылі два гады ў войску і перад паступленнем адвучыліся на падрыхтоўчым аддзяленні, паблажліва растлумачылі, што яе бадька - дырэктар “Універсама”, а ў мяне няма нават прапіскі, што з маёй спецыяльнасцю можна апынуцца пасля размеркавання ў якім-небудзь Чымкенце. І што “няма чаго зацыклівацца, у нас дзяўчат - як на клумбе, а хлопцаў - дэфіцыт.”
І вось сягоння адбыўся канчатковы разрыў. Не, яна нічога не сказала! Я чарговы раз падсцерагаў яе з лекцыі, прапусціўшы другую гадзіну сваёй, каб паспрабавадь запрасіць у нядаўна пабудаваны шыкоўны “Чырвоны Кастрычнік” на новую французскую камедыю “Вяртанне высокага бландзіна”.
Я заўважыў, што яна з сяброўкай спускаецца па прыступках вучэбнага корпуса, і ў думках пачаў лічыць да пяцідзесяці, як вучылі старэйшыя таварышы. Эх! На лічбе “дзевятнаддадь” сусвет узарваўся: з “Жыгулёнка” трэцяй мадэлі колеру “снеж”, які да гэтай хвіліны пампезна, але бяскрыўдна стаяў за агароджай інстытута, энергічна выйшлі два бугаі гадоў па двадцаць пяць і па- джэнтльменску сустрэлі дзяўчат.
Яна заўважыла мяне і нават памахала рукой. Ох, гэтыя жэсты! Простае падняцде рукі і паварушванне кісцю з выкарыстаннем пальцаў амаль адназначна перадае не менш за трыццаць відаў інфармадыі. І гэта толькі пэўных. А колькі нюансаў!
Стала зразумела, што мне давядзецца быць пакутнікам самотнага кахання або, усё ж нейкім цудам пратараніўшы вароты заваблівай крэпасці, увесь час змагацца за валоданне тым, што належыць па праве, дадзеным матухнай-прыродай. А магчыма, з некім, тайным ці яўным, дзяліцца сваім праблемным шчасцем.
Напэўна, гэта быў мой першы дарослы досвед. Аднак юнацкі ўзрост запэўніваў, што вырашадь асабістыя праблемы трэба без трэціх асоб. Бадька для гэтага не падыходзіў - перашкаджала пазіцыя ўяўнай незалежнасці. Маці - тым больш. Пакаленне, да якога дайшоў астылы подых другой сусветнай вайны, па-байструдку баялася абвінавачанняў “бяжы да мамкі”, “трымаешся за спадніду’ і падобных. Бліжэй за ўсіх быў дваюрадны брат, якому было цяпер пад трыццадь гадоў. Ён развёўся, зноў ажаніўся, атрымаў кватэру і працаваў нарміроўшчыкам на металургічным заводзе ў буйным правінцыйным горадзе. Ён бы выслухаў мяне і хоць не даў бы універсальнай парады, але і не здзівіўся б прызнанням стручка- маладзёна. Аднак ён быў далёка, я да яго нават ні разу не ездзіў; мы сустракаліся найчасцей у маіх бацькоў, да якіх ён наведваўся ў госці.
Не памятаю дакладна, што мяне занесла да “Чырвонага Кастрычніка”, які знаходзіўся за паўтара кіламетра ад наргаса. Можа, хадеў прададь білеты, бо кошт іх дазволіў бы пражыць пару дзён не надгаладзь. Ці спадзяваўся запрасіць якую-небудзь дзяўчыну, як бы спрабуючы заткнудь кухонным ручніком прабоіну, зробленую тарпедай.
- Прашу прабачэння. Я адчуваю, вы хочаде прададь лішні білет? - Да мяне звярнуўся мужчына, як мне падалося, гадоў трыццаді пяді. - Збіраўся, ды не паспеў.
- У мяне два.
- Разумею, сардэчныя справы. Пайшлі са мной. Куплю два.
Атупеласць, што валодала мной апошнія дваццаць хвілін,
развеялася, як туман ад ветру. Манеры незнаёмца не палохалі, але насцярожвалі. Штосьці было не так.
Ён падаў сінюю пяцёрку.
- У мяне рэшты няма.
- Не трэба.
- Не вазьму, мяняйце.
- Ну і парадкі ў вашай краіне!
Усе гэтыя дэталі дробныя, нудныя і належадь часу, якога тычацца падзеі. Напэўна, занадта выпінае, што ацэнка паводзін юнака даецца з пазіцыі чалавека, які сваё аджыў; здзіўляе, што хлопец размову з мужчынам не ўспрымае як агрэсію ці “падкат’; незразумелая адмова ад продажу білета цаной вышэй за намінал. Ну што ж, такім быў час, такімі былі мы.
Забягаючы наперад, скажу, што падчас кароткай гутаркі я паспеў падумаць пра яго як пра дыверсанта, засланага за “жалезную заслону’ для збору сакрэтных звестак, якімі, калі меркаваць па шматлікіх падпісках на ваеннай кафедры і практыках на двух нумарных прадпрыемствах, несумненна валодаў і я. Або агента дзяржбяспекі, які выяўляе асоб, схільных да супрацоўніцтва з вышэйпамянёнымі дыверсантамі. Ці патэнцыяльнага эмігранта, бо толькі чалавек, які меў надзейную перспектыву з’ехадь на другі край свету, мог казадь “ваша краіна”.
Урэшце я залічыў яго да вядомай усім, але загадкавай катэгорыі ціхіх вар’ятаў.
Ён узяў мае білеты, хутка прадаў іх і вярнуў мне грошы. Прапанаваў закурыць “БТ”, аднак я закурыў уласную “Арбпу’. Сам ён не паліў. На маё пытанне, навошта тады яму цыгарэты, адказаў: “Ва ўсіх нас час ад часу збіраюцца непатрэбныя рэчы”.
Наўмысна прапускаю тое, як мы ехалі ў пятым трамваі да парку Першых Камунараў, хоць помню ўсё дэталёва.
- Хочаце, здзіўлю вас? Вы - Павел, а бацькі вашыя - урачы раённай бальніцы.
Гіпотэза пра ціхага вар’ята не вытрымала дасведчанасці незнаёмца, хоць бацька быў ужо не радавым урачом, а загадчыкам аддзялення. Яна (гіпотэза) зноў трансфармавалася ў версію пра дыверсанта ці агента.
- Не-не, я здагадваюся, пра што вы думаеце! Проста мы з вамі даўно знаёмыя, а вы мяне, магчыма, забылі. Вы тады былі яшчэ маленькім. Памятаеце, як вы. ты ў лесе заблукаў, Пашка?
5
Я ўспомніў затадкавата незнаёмца. Мяне, пяцігадовага, бадькі ўзялі з сабой у лес па чарніды. Я неяк загуляўся і не заўважыў, што іх няма побач. Пачаў гучна і ва ўсе бакі крычаць. Пабег, упаў, перакуліў алюмініевы літровы бітончык, прывязаны да пояса, абдзёр шчаку сухой галінай. Я выціраў кроў, злізваў яе з далоні і прамаўляў ужо напаўголасу: “Мама! Тата!”. І спадзяваўся, што крык душы такі ж пранізлівы, якім павінен быць голас, каб яго пачулі самыя блізкія людзі.
Нечакана я заўважыў перад сабой чорнага чалавека, большага нават за тату. За вухам у яго ляжала папяроса “Беламор”. І выглядаў ён старэй, чым тата.
- Як цябе завудь, хлопчык?
- Пашка.
- Павел, значыцца, па-вашаму.
Незнаёмы не падаўся асабліва страшным, таму я ўпарта паўтарыў:
- Я - Пашка.