Градоўскі падышоў да Дажбога і ўпаў ніцма галавой у траву.
- Устань, малойча. Сядай побач. Хорс, сыне, табе ўжо час Сонца на ўзыход везці.
Дажбог закарузлым пальцам паказаў на радок у кнізе. Невядомая сіла пераклала старажытнаславянскую вязь на зразумелую для карэспандэнта “Сенсацыі і будзённасці” мову: “У той дзень, калі сыдзе з гэтага свету апошні язычнік, пагасне зніч, агонь вечны, і ўзбунтуюцца малыя багі і Чорны бог з усім воінствам - і жахі кашмарныя затопяць грэшнае племя людскае”.
Дажбог загарнуў кнігу. Заззяў шасціканцовы залаты крыж, уціснуты у вокладку.
- Як мне адсюль выйсці, Дажбожа? - спытаў Кірыл.
- Куды, чалавеча? Ці ведама табе, ідзеш куды? А калі ты пра тое месца, у якім быў, то пра гэта Мара паклапацілася.
Градоўскі прачнуўся ад таго, што зацёк карак. Зашмальцаваная падушка, з якой тырчала пер’е, некуды спаўзла, і ён даўно падварочваў пад галаву крысо кажуха, у якім франціў, напэўна, яшчэ Паўлюк.
Кірыл страсянуў галавой і зірнуў уніз. Бабуля, здаецца, была яшчэ жывая. Цяжкае яе дыханне, з якім ледзь спраўляліся немачныя бронхі, даносілася з паўзмрочнага кутка. Зімовая раніца, распачатая Хорсам, яшчэ не дала святла ў вокны, залепленыя снегам, але ўпэўнена выцягвала рэшткі цяпла, не звяртаючы ўвагі на павучка- абаронцу.
Мезенец на правай назе тупа ныў. “Відаць, са сценкай не разышоўся”.
Ад шоргання Кірыла прачнулася і Цімафееўна.
- Золак, унучак. Нядоўга мне засталося, сёння ўжо далёка ад вас усіх буду. Цёмна пакуль - святло запалі. Ты прабач, што спалася табе цяжка. Павінная я была.
Градоўскі, хоць і спрасонку пакуль быў, імгненна супаставіў апошнія словы старой з убачаным сном і па-карэспандэнцку паспрабаваў удакладніць:
- Дык гэта вы мяне ноччу да багоў вадзілі?
Не пажадала адказваць на пустое пытанне Мара, адмаўчалася. Берагла апошнія сілы на больш істотнае.
- Не сказала табе ўчора. Там пад куфэркам яшчэ пярсцёнак схаваны. Пакладзі мне яго ў труну, не бяры сабе. Табе ён карысці не прынясе, а мне спатрэбіцца - абярог мой. І хату ад пажару два разы ратаваў, і ад галоднай смерці неаднойчы збавіў, і самой да сівых валасоў дажыць даў. Не бяры, і так табе нялёгка будзе, а возьмеш пярсцёнак - смерць немінучая. На пакоце няма нічога, хіба што мышаня якое ўловіш.
Марфа Цімафееўна ціхенька засмяялася.
- І спарахнела ўсё - шчыкатурка сыплецца, правалішся. Трызну па мне ў хаце зрабіце - зімна на вуліцы. А Карна назіраць будзе, як успамінаеце мяне, як смуткуеце. Завіруха заўтра ўвечары пачнецца і два дні і дзве ночы выць будзе. Таму, як ехаць хочаш, то сёння едзь. А як застанешся на хаўтуры, на трызне не пі многа, беражыся: Пераплут да Зюзі давядзе, а Зюзя - да Карачуна. Кошку- дамавічку да сябе вазьмі - утульна ў тваёй хаце будзе. - Уладарны тон знахаркі змяніўся на жаласны, ледзь не на плач. - Няма вёскі, няма вёскі - адны недавяркі і ашавуркі! Што ведаю - няма каму перадаць, ды й сілы не засталося.
Кірыл злез з печы, абуў боты, нацягнуў швэдар і чакаў, пакуль старая дазволіць выйсці хоць бы снегам твар працерці. Здаецца, яго нецярпенне перадалося і Цімафееўне. Голас яе зноў пасуровеў:
- Ну, бывай здаровы. Ідзі ў селішча. Рабі тое, што ўчора казала.
Кірыл накінуў на плечы дублёнку і падаўся да дзвярэй.
- Не, унучак, пачакай. Яшчэ аб адным забыла папярэдзіць: як думкі млосныя мучыць будуць і Закуцце пры гэтым успамінацца, прыязджай на Дзяды да мяне - сыдзе ўсё, як лёд з рэчкі. А цяпер запалі ў печы. Жыць сцюдзёна было - можа, хоць памерці ў цяпле паспею.
І заспявала тоненькім галаском:
- Пройдуць халады, чакай лебяды.
Кірыл бразнуў клямкай, а калі вярнуўся, каб падпаліць у печы, Марфа Цімафееўна ўжо знерухомела.
Суседкі, бабка Сакаліха і Соня, як толькі ўвайшлі, адразу дзяжурна загаласілі, хоць па дарозе з імпэтам запэўнівалі Кірыла, што Марфа, “здаецца, і не пакрыўдзіла нікога, але вядзьмаркай была, і грошай у яе, напэўна, шмат схавана”.
Як сказаў ім Градоўскі, што абяцаў дапамагчы Марфе трызну справіць, здзівіліся адразу, а пасля махнулі рукой на дурня гарадскога
- хай сабе так, можа, там у іх грошы з неба сыплюцца - і адаслалі да Галькі са спісам, у якім было ўсё пазначана: колькасць, вага, цэны.
Па дарозе Кірыл напаткаў учарашняга правадніка Мішку Корыча з сябруком, аднарукім Віцькам Шуляком па мянушцы “Душман” - па вёсцы боўталіся. Абодва на такім падпітку - пусці- павалюся! Даведаўшыся, што памерла Паўлючыха, не засмуціліся, а ўзрадаваліся перспектыве прадоўжыць разгул.
Зайшоў да Сашкі-брыгадзіра. Той усё ўспрыняў годна, як і належыць прадстаўніку ўлады: тут жа знайшоў людзей дол выкапаць. Потым пазваніў у Дзежынскі сабес, каб заказалі труну назаўтра, і дамовіўся, што сам на кані падскочыць па яе ў Рудню. А восб з хімзаводам, дзе дачка Марфы працавала, звязацца так і не змог.
.Кірыл намерваўся пашнарыць у каморцы, ды ўсё абёмныя кабеты ўваход перагароджвалі: цягалі прадукты, пералічвалі. А як на вочы трапляўся - ураз і яму справу знаходзілі: то па ваду пашлюць, то па дровы, то за мясарубку пасадзяць. Курэй секчы адмовіўся - абсмяялі, але адчапіліся. Сакаліха чубатку да сябе занесла, хоць і бурчэла нешта пад нос. Так і швэндаўся Кірыл Ігаравіч Градоўскі туды-сюды. Толькі калі выходзіў, Паўлюкоў кажушок надзяваў, свой бярог. Цеснаваты кажушок, праўда.
Сакаліха прынесла з дому двухлітровік смятаны, Галька ў парадку “дабрачыннасці і спонсарства” - пяць кілаграмаў грэчкі і пяць пачкаў кісялю, Соня прэзентавала два трохлітровікі самагону, а за астатняе давялося плаціць.
Градоўскі не паспяваў разлічвацца: і камандзіровачныя, і асабістыя, і “падскурныя” літаральна на вачах знікалі. Толькі на дарогу і пакінуў.
Нарэшце, калі, стомлены, сядзеў на “зэдліку’ каля акенца і стрэсваў попел з апошняй “цывільнай” цыгарэты ў пусты пачак, Соня прынесла кнігу: “Мы даўно не чытаем, а табе, можа, і спатрэбіцца. Хоць, Паўлючышыну дачку трэба было б спытаць: кніга старадаўняя - вялікіх грошай каштуе, дурню бачна. Ды ці была яна, ці не?”
Градоўскі ручніком з вышытымі пеўнікамі сцёр пыл і разгарнуў, дзе атрымалася. Малюнак: паўкругам сядзяць багі, статныя хлопцы чорцікаў падганяюць, каб лепш за нязгасным агнём сачылі. А перад ідаламі стаіць Мара і яго, Кірыла, басаногага за руку трымае .
“Недаспаў ці перанерваваўся?”
Адгарнуў другую старонку. Яна абвяшчала: “І іжэ будзе дзень, колі опошні язычнік покідаша свет сей, і погасі зніч, огнь вечны, узбунтоваці божкі малы і Чарнабога воінство, і няшчасцяў цьма падзе на главы чалавецах грэшныя”.
Градоўскага скаланула. Ён закрыў кнігу. Вялікі палец левай рукі яго трапіў у паглыбленне малой папярочкі шасціканцовага залатога крыжа.
Пахавалі Паўлючыху на наступны дзень. Кірылу, як моцнаму хлопцу, давялося неабабітую труну яе ў галовах несці. А як Закуцце асілкаў народзіць? - дрыгва паўсюдная.
Кошку Кірыл забраць хацеў - не пайшла з магілкі, ашчацінілася, лапку-драпку ўздымала, кіпцюры паказвала, калі падысці спрабаваў. Дамавічка!
Так здарылася - да Галькі якраз на дзень хаўтур мужык прыехаў. Для парадку Сашку-брыгадзіру па фізіяноміі ўкляпаў - права сваё азначыў. І ў той жа дзень зноў на новабудоўлі падаўся - кантракт у яго. У Польшчы праўда, на гэты раз.
Ні манеткі, ні пярсцёнка Градоўскі так і не знайшоў. Выграблі, напэўна, калі ў галаве туман стаяў.
Завея зранку пасля пахавання пачалася - два дні і дзве ночы шалела-лютавала. Так і праседзеў карэспандэнт у Паўлючышынай хатцы, хоць Сашка-брыгадзір да сябе начаваць запрашаў. І ўвесь гэты час трызну спраўлялі з ранку да вечара, некаторыя і дамоў не разыходзіліся. А што рабіць: вяселле, праводзіны, хаўтуры - вось і ўсе святы ў вёсцы!
Сталічнаму карэспандэнту Градоўскаму Сашка-брыгадзір гонар аказаў: прыкладваючы ўжо талы снег да круглай бітай шчакі сваёй, завёз у санях да Рудні і пасадзіў на дзежынскі аўтобус.
У Дзежыне гулялі Масленіцу. Урачыста спалілі на плошчы перад былым райкамам трохметровае вусатае саламянае пудзіла Зімы ў бабскай хустцы і спадніцы. Гарадскі галава распарадзіўся, каб бліны бясплатна раздавалі. Чырванашчокія прадаўшчыцы, задаволеныя тым, што з грашыма не трэба важдацца, толькі паспявалі згортваць гэтыя бліны, круглыя і жоўценькія, як сонейкі, у чатыры столкі. Пераапранутыя казламі, мядзведзямі і бацянамі падлеткі паспяхова зараблялі на піва і марожанае, а міліцыянты, хоць і строгімі выглядалі, паводзілі сябе даволі зычліва. Толькі аднаго хлопца ў бела-чырвонай менінгітцы ці то папярэдзілі, ці то папалохалі.
Адно шкада: пакуль ехаў Градоўскі на экспрэсе з Дзежына - у сон змарыла. А выходзіў - дык пакет з кніжкай, што быў асобна ад яго заплечнай сумкі, у аўтобусе пакінуў. Шукаў пасля, трэба сказаць. Нават узнагароду прапанаваў у сваёй газеце. Але каму тая ўзнагарода трэба, калі кніжка старадаўняя і вялікіх грошай каштуе? Ды ці была яна?
Праўда, і аказія надарылася: пакуль Кірыл па сваіх закуццях раз’язджаў, жонка яго Волька вырашыла кінуць Градоўскага. Адно сумненне было ў Волькі - прозвішча выбранніка: Сапсень. Вырашыла, што застанецца Градоўскай.
Што зробіш? Паўлючыха сказала, што адолеем. Ну, то адолеем!
Што далей? А нічога асаблівага, можна лічыць, і не здарылася. П’янага Мітттку Корыча Пераплут з панталыку збіў, Зюзя асіліў і Карачуну для канчатковага афармлення перадаў. Ніхто і не заўважыў, што падзеўся некуды чалавек - каму ён патрэбны, ашавурак? А сябрук аднарукі Віцька Шуляк, Душман, тыдзень у п’янай несвядомасці знаходзіўся. Толькі ўвесну і знайшлі Мішку, як снег пачаў сыходзіць - сабака наткнуўся, завыў. Што і як далей было - цяжка сказаць, аднак той ляснік, што Мішку знайшоў, у хуткім часе засіліўся, а ў кішэні яго кіцеля ляжаў залаты пярсцёнак, пра які нават жонка не ведала.
Гальку падатковая інспекцыя ў Дзежын выклікала. І так штрафанулі! Дайшло да Галькі, што прасцей у агародзе рачкаваць і не высоўвацца, чым гандаль весці. Прыціхла, але ненадоўга, вядома - кулацкая ўнучка!