Марозлiвым днём ён падышоў да шасцi хат i ўбачыў з-за тоўстай хвоi: людзi габлююць дошкi, сядзяць на бярвеннi, кураць сабе, устаўляюць вокны ў хату, а тут i той вусаты з сякерай стаiць. Вось ён дзе! Не служыць ён немцам! Але самае важнае, што тут убачыў Сушчэвiч, гэта тое, што ўсе кiраўнiкi суседняга раёна i сакратар райкома гэтага раёна, чалавек, якога Сушчэвiч ведаў многа год, тут. I яны тут усе каля гэтай хаты. I Антон Крамарэвiч тут. Унь гаворыць нешта з вусатым. I многа тут людзей. Унь вартавы з аўтаматам стаiць.
Вялiкае было шчасце Аляксандра Сушчэвiча, што нейкiм выпадкам ён не ўбачыў тут свайго Колi. Смутак мог бы задушыць яго. Як утрапёны шаленствам, ён даў ходу з-за тоўстай хвоi i ўвечары таго дня ён сказаў таму, хто распараджаўся цяпер яго душой:
- Я высачыў партызан. На шэсць хат трэба кiравацца.
Каб гэта раней, то гэта мог бы быць доўгачаканы яго момант: першая ўдача за такi доўгi час. Цяпер жа выпусташаная душа яго не радавалася i не хвалявалася. Ён тупеў з кожным тыднем. Яму сказалi:
- Павядзеш туды глухiмi сцежкамi карны атрад.
Ён не меў яшчэ дагэтуль нiколi такога ўтрапення. Нiякага апiрышча душа яго ўжо не мела. I як за апошняе ён ухапiўся за Колю. Ён жа жыве недзе! Можа нават дзе тут блiзка. Каб як выбiцца з гэтай пасткi, дзе прастарней дыхаць, дзе вальней, дзе стаў бы сам сабою, ды каб Колю знайсцi i жыць з iм i дзеля яго.
Гэтая думка была пакутная, бо не было веры ў яе. Ён нават быў упэўнен, што нiколi гэтага не будзе.
Лепш бы не жыць такому чалавеку на свеце.
Праз дзён дзесяць ён iшоў лесам без сцежкi i без жадання хутчэй дайсцi туды, куды ён iшоў. Дзень быў змрочны. Снегавая хмара вiсела над лесам. Было вельмi цiха. Ён чуў, як за iм шастаюць па зямлi крокi немцаў i палiцаяў. Зямля была мерзлая i прыцярушаная снегам. Гук ног аб яе быў востры i калючы.
Далейшыя справы таго дня пайшлi вельмi шпарка, адна за адной. Вартавыя паведамiлi, што ў лясы навокал шасцi хат прасочваюцца адзiн за адным нейкiя людзi. Iх было даволi-такi нямала. Як пасля выявiлася, гэта былi пераадзетыя палiцэйскiя. Аднаго з iх злавiлi i прывялi ў старую Крамарэвiчаву хату, дзе за сталом сядзеў камандзiр атрада, а прыпёршыся плячом да печы стаяў Коля i курыў. На лаве сядзелi людзi з аўтаматамi i вiнтоўкамi. З вiнтоўкай тут быў i Антон Крамарэвiч. Пераадзетага палiцая ўзялi на допыт. Пра сябе ён так расказаў: у першыя днi вайны яму трэба было мабiлiзавацца ў армiю i трэба было шукаць ваенкамата, якi эвакуiраваўся ў тыя ж днi. Ён вярнуўся дадому i астаўся там. Немцы прыйшлi неўзабаве. Яму трэба было з'явiцца да каменданта. Камендант сказаў яму:
- Дык ты не захацеў iсцi ў сваю армiю? Значыцца, ты быў супроць дзяржаўнай улады? Дык калi не пойдзеш зараз служыць у палiцыю, то адразу расстраляю.
I ён стаў палiцаем.
Пра агульную справу ён так сказаў:
- Пасля таго, калi партызаны ўкаранiлiся ва ўсiм гэтым раёне i, самае важнае, загарадзiлi шашу, па якой немцы не мелi цяпер праезду, нямецкае камандаванне дайшло да свае патрэбы выцеснiць адсюль партызан. На гэта ўжо ўзяты ўсе палiцэйскiя, тутэйшыя гарнiзоны, i яшчэ прыйшоў атрад эсэсаўцаў. Немцы ведаюць, дзе стаяць партызаны. Не ведалi толькi яны, што ў шасцi хатах стаiць атрад. Але цяпер i пра гэта ведаюць. Палiцаi, што адсюль родам, або так каторыя службоўцы пры немцах i ведаюць тут усе хады i выхады, а найбольш тыя, што высачылi партызан, па ўсiм раёне павялi сёння нямецкiя атрады iм вядомымi дарогамi на партызан. Гэтак i ў шэсць хат кiруецца нямецкi атрад, зборны, з палiцаяў i немцаў. Найбольш усе ўзброены аўтаматамi, ёсць i кулямёты. А то яшчэ i так: дзе-нiдзе палiцаi па адным збiраюцца ў лесе i там на месцы гуртуюцца i жарнуць на партызан, як пачуюць сiгнал.
Коля Сушчэвiч памчаўся ў суседнi атрад, кiламетраў за восем, каб пераказаць усё, што расказаў гэты палiцэйскi. "Можа ўсе атрады гэта ўжо ведаюць, але няхай погаласка дойдзе ўсюды".
На пачатку зiмы дзень вельмi кароткi. Коля не паспеў завiдна вярнуцца. У старой хаце было цёмна i горача. Печ была добра напалена. Усе спалi, хто на лаве, хто на прыстроеных паўз сцяну нарах, а хто проста на саломе, пасланай на зямлi пасярод хаты. Коля палез на печ, на сваё звыклае месца. Там спала некалькi чалавек. Коля звыклым iнстынктам пазнаў, каторы з iх Крамарэвiч, i лёг пры iм, плечы ў плечы. Якая доўгая ноч на пачатку зiмы! Коля спаў толькi спачатку, як лёг. А пасля ўжо, як прачнуўся пад канец ночы, да святла нават i не задрамаў. Раптам стукнула ў грудзi i вушы вялiкае ўзбуджанне. Колькi такiх ночай i дзён ужо было! Яны канчалi тое, што было да iх, i пачыналi новае. Гэтак i цяпер. Заўтра пачнецца можа грозная i цяжкая пара. Тут ужо недзе блiзка ходзяць яны, жорсткiя, тыя, што павесiлi матку. Яны панавалакалiся, як плойма, на пакуту людзям. Можа ўжо многiя, што спяць тут у гэтай хаце, дажываюць апошнiя свае гадзiны. Хто з iх заўтра будзе ўжо нежывы, а хто ўзнясе да ўсяго свету сваю вялiкую радасць, што жыве i сваiмi рукамi зрабiў смерць не аднаму прышламу гаду. Гэтая радасць будзе вялiкай, аб сваiм жыццi i аб гадаўскай смерцi! Божа мiлы! Каб у гэтыя хвiлiны знайсцi роднага бацьку! Ён жа жывы! Можа ён i тут дзе, блiзка! Блiзка быў дзень, i Колева душа была на вялiкiм уздыме.
Свiтала. Коля звесiўся з печы i глядзеў на хату. Партызан з распушанымi вусамi, лежачы на лаве, курыў папяросу. Белы певень стаяў пад сталом, выцягнуў шыю i заспяваў. Ён чуў дзень. Каля людзей ён адкармiўся i абсмялеў. Коля саскочыў з печы на зямлю i пачаў адзявацца. Шыбы ў вокнах былi чыстыя, i прымарожаныя сняжынкi садзiлiся на iх i ападалi. Певень спяваў раз-поразу, i людзi пачалi ўставаць. Антон Крамарэвiч апрануўся ў кароткi кажушок i пайшоў станавiцца на дзённую варту. Вусаты дакурыў папяросу, залажыў рукi пад галаву i сказаў да Колi:
- А ты чаго, хлопча, устаеш так рана? Ты яшчэ стаiш напроцi свайго веку, дык прывучвайся спаць i ў вадзе, i ў агнi. Калi ты будзеш мець такую натуру, што здолееш заснуць за тры гадзiны да смерцi, дык i нiякае смерцi тады не будзе. Спакоем i халоднаю развагаю льга горы з месца зрушыць. Хадзi сюды, садзiся пры мне, пагаворым.
Гэты вусаты чалавек апошнiмi часамi ўсё больш зблiжаўся з Колем. Хоць i ўсе так. Лёс вусатага чалавека так склаўся: пасля таго як устанавiлася ў раёне нямецкая ўлада, яго паклiкалi ў палiцэйскую ўправу i сказалi яму: "Ты цярпеў ад савецкай улады. Iдзi служыць у палiцыю". Ён адказаў: "Я цярпеў ад дурнога Сушчэвiча. Дазвольце мне iсцi дадому? Я хачу жыць цiха". Дадому яму iсцi дазволiлi, але ўвечары забралi, i ён апынуўся ў канцэнтрацыйным лагеры i быў там, аж пакуль не пагналi яго разам з усiмi па шашы. Сам то ён не бачыў, але чуў i ведаў ад Антона Крамарэвiча, што гэта Коля першы кiнуў гранату, пасля чаго ён кулакамi палажыў навек нямецкага афiцэра i пабег з шашы. У яго нарадзiлася i вырастала з кожным днём вялiкае замiлаванне да Колi Сушчэвiча, а пасля пачала з'яўляцца як бы рэўнасць аб Колю да Антона Крамарэвiча, з якiм Коля быў неразлучны.
- Развiднела, а нiчога не чуваць, - сказаў Коля, сеўшы на край лавы ля вусатага. - Можа палiцай наманiў, i ўсё так абыдзецца?
- Не абыдзецца, - сказаў вусаты. - Калi сёння будзе цiха, дык заўтра будзе грукатна. Як нi круцi, а з немцам бiцца прыйдзецца. Не на тое ён навалокся сюды, каб яму ў зубы глядзець. Ты, сынку, прыхоўвайся, калi што якое. Не вытыкайся без патрэбы. Шануйся. У сталых гадах прыйдзецца з гадаўём зноў бiцца.
- Хiба зноў тады вайна будзе?
- А ты думаеш, так адразу гады на свеце звядуцца? На твой век яшчэ хопiць.
Ён, гэты вусаты, тым i быў непадобен да Антона Крамарэвiча, што мог i любiў разважаць, хоць бы нават i сам з сабою, калi не было з кiм. Ён любiў Колю, як бацька любiць сына. Крамарэвiч жа iмкнуўся да Колi як да нейкага неабходнага апiрышча сваёй душы.
Марна спадзяваўся Коля, што абыдзецца цiшынёй той дзень. У познюю ранiцу немцы пайшлi на гэты лес, але наткнулiся на вялiкую засаду. Так што бой пачаўся не ў самым лесе, а за паплаўнымi хмызнякамi. Ад шасцi хат гэта было кiламетраў за шэсць. У старане, дзесьцi ўбаку, таксама чуўся бой. Там нават бiлi гарматы. Вiдаць, немец пачаў не жартам. Апоўднi самалёты страшылi партызан тым, што скiнулi над лесам некалькi бомбаў. Але ўсё гэта было звыклае i неўзабаве мiнулася. Самае важнае пачалося надвечар. Як пасля выявiлася, да гэтага часу ў пяцi месцах таго раёна партызаны разбiлi ўшчэнт немцаў i палiцаяў. У двух жа месцах партызаны адступiлi да гэтага "шасцiхатняга" лесу. Так што тыя два атрады i "шасцiхатнi" сышлiся i стаялi разам. Яны займалi пазiцыю доўгiм шнурам на ўзлессi. Немцаў перад iмi было многа. Кулямёты ўвесь час бiлi па гэтым узлессi, немцы здорава нацiскалi. Партызаны адыходзiлi ў глыбiню лесу. Пасля ўсе казалi - i гэта, бадай што, магло быць праўдай, - што такi, наканаваны здаровай думкай цi выпадковы, манеўр згубiў немцаў i правалiў усе iх намеры. Шашу iм ачысцiць так i не ўдалося.
У лесе пайшлi рукапашныя схваткi. Усе выбiлiся з фронтавага шнура i пабiлiся на групы па некалькi чалавек. Так само сабою зрабiлася. Выглядалi адны адных, расстрэльвалi, беглi на штыкi, бiлiся з крыкам "ура" i з лаянкаю. Вечар пачынаў агортаць першым змрокам зямлю. I ўжо зусiм чорным стаў сухi верас на белым засцiле мёрзлага снегу, якога вецер не паспеў яшчэ сагнаць у лагчыны. Па ўсiм лесе iшла стралянiна. Былi адзiночныя стрэлы, i iх глушылi аўтаматы i кулямёты. Божа! Як бярог увесь дзень Колю Антон Крамарэвiч! Ён усё гнаў яго лажыцца дзе пад выварат i чакаць. Коля лажыўся i прыпадаў да зямлi. Але ж гэта было б добра, каб усё стаяла на месцы. А то за дзень iм давялося некалькi разоў абшнарыць увесь лес з канца ў канец. Яны нарэшце ўдвух толькi ў рэдкiм лесе i асталiся. Настаў момант цiшынi. Раптам усё сцiхла. Цi гэта i тыя i гэтыя паляглi, цi, гонячы адны адных, зайшлi далёка, цi гэта яны ўдвух адбiлiся ад усiх i выйшлi з бою? Цi ўжо больш немцаў не хапiла, i бой сцiх? Праўда ж, ляжаць два гiтлераўцы перад iмi, чэравам угару.
Коля вылез з-пад выварата i стаў пры хвоi. Твар яго быў чырвоны, i адзежа ў зямлi. Крамарэвiч сядзеў на зямлi i прыслухоўваўся. У Колi на рэменi вiселi гранаты. Крамарэвiч быў з аўтаматычнай вiнтоўкай. У старане зноў загрукала i заляскала. Блiзка. Нават чутно, як закрычалi.
- Рус, здавайся! - чутно было.
- Сука берлiнская! - адказалi. I зноў трэск i грукат, i зноў: "Рус!" I зноў: "Нямецкая сука!"
- Коля, падай! - сказаў Крамарэвiч.
Коля ўпаў на зямлю i пачуў, што iдуць. Паволi, цiха, каб без трэску. Асцярожна. I Крамарэвiч ляжыць поплеч яго.
- Iх многа, - шэпча Крамарэвiч. - Iх можа пад дваццаць. Колечка, рыхтуйся кiдаць гранаты. Шануйся, не вытыкайся. Яны нас не бачаць. Яны iдуць проста на нас. Як падыдуць блiжэй, кiдай у самую кучу. З вiнтоўкi я менш iх палажу...
Коля недаслухаў. Вельмi можа быць, што ён i зусiм нiчога не чуў, што казаў яму Крамарэвiч, якi меў за свой абавязак навучаць малога. Нiчога Коля не чуў. Ён бачыў зводдалеку, як ступае па белай зямлi многа ботаў. I калi падумаў, што пара, ускiнуў руку i ткнуўся лбом у снег. Добра. Грунула. Устрасянулася.
- Колечка! Сынку! От жа маладзец! А на доўгi ж твой век! Ты ж з iх кашу зрабiў, - здаецца, не гаворыць, а спявае Крамарэвiч.
Ён яшчэ не бачыў сваёй работы, а душа яго напоўнiлася ўздымам шчасця i радасцi. Ён усхапiўся на ногi i шырокай хадой рушыў туды. Моцны шэпт Крамарэвiча дагнаў яго:
- Куды ты, чакай, унь там адзiн ходзiць, гнучыся. I другi. Проста стаiць!
Крамарэвiч нацэлiўся i стрэлiў. Коля бачыў, як там адзiн упаў, а другi сеў пры дрэве.
- Здавайся! - крыкнуў Коля i падбег, рыхтуючы гранату. Ён быў п'яны ад сваёй узбуджанасцi, i ўздым яго не зменшваўся. Дзеля такой хвiлiны варта шмат што перацярпець! Вось яны! Варожыя галовы, рукi, ногi, плечы, грымасы на акамянелых тварах, усё парвана, расшастана, скрываўлена. Разварочаная зямля. Вырванае карэнне. Ён быў п'яны ад шчасця. А ў старане яшчэ iшоў бой. Антон Крамарэвiч тузянуў Колю за плячо:
- Не стой, не глядзi, яны яшчэ могуць прыйсцi.
- Гэтыя не прыйдуць.
- Дык iншыя. Хадзем.
Крамарэвiч пацягнуў Колю ў кусты, i яны паспелi прайсцi не больш дваццацi крокаў.
- Здавайся! - закрычалi тут жа наўздагон.
Яны ўпалi i папаўзлi. Ледзьве паспелi дапасцi да кустоў.
- Здавайся! - яшчэ раз закрычалi. - Паднiмайце рукi i сюды iдзiце!
- Трасцы! - цiха абазваўся Коля. У вачах яго ўсё кружылася.
- Здавайся! Здавайся! - крычалi.
А партызаны адпоўзвалi. Тыя пачалi страляць. Стукаў кулямёт. Кулi цераз iх галовы стабнавалi зямлю. Ужо скончыўся дзень. Ужо свяцiў месяц. Чутно стала: тыя пакiнулi страляць i шпараць следам. Крамарэвiч азiрнуўся, прыўзняўшыся. Нацэлiўся i стрэлiў.
- Гатоў, - сказаў ён.