Максім Танк!
Дазвольце мне павіншаваць Вас з ганаровым, высокім і адказным становішчам. Дазвольце пажадаць Вам шчасця і вытрываласці ў гэтай працы. Безумоўна, спагадаю, баюся за Ваша здароўе перадусім і вельмі шкадую таго, што не напішацца, не створыцца за гэты час. Рада, з нейкага беларускага эгаізму, за Саюз, за нашу літаратуру і літаратараў, асабліва – за яе малады набытак. Усё добра! Вы – малады і вельмі адпаведны на гэта становішча. Будзе з гэтага ўсебаковая карысць!
Дзякую за ліста. Нарэшце нешта пра Вас ведаю ад Вас самога. Я зусім забылася, што ў Вас многа спраў... Цешуся, што павялічылася падпіска на «Полымя». Мне хочацца, каб столькі людзей на яго падпісвалася, колькі было ў свой час грамадоўцаў. Трэба ліквідаваць прычыны, дзеля якіх яно не пашыраецца, варушыць мову, мову і яшчэ раз мову. Узровень «Полымя» вельмі высокі, жаль, што яно не даходзіць да моладзі цераз школы. Прапаную ізноў стварыць ТБШ, як за польскіх «добрых часоў»...
Пра «сваіх старых» мною крыху ўжо напісана, буду прадаўжаць. Калі з Вашых бацькоў яшчэ нехта жыве, дык мне вельмі хацелася б пабачыць... Чаму? Не знаю... У нас усё было б добра, але глаўурач ізноў пачынае свой «кардыбалет»... I да каго тут чапляцца? З чалавека застаўся цень... I як гэта такую брыду зямля наша носіць? Дзіву даюся! Мусіць, усё, што не надаецца ў Расеі і на Украіне, дык шлюць нам сюды – на пацеху...
Хочацца мне паслаць Вам пару сваіх думаў з апошніх дзён. Ці варта пісаць пад народнае? Мне гэта вельмі падабаецца. Мне толькі жаль, што Вы цяпер не зможаце нас адведаць. А нам абоім, мне і мужу, вельмі і вельмі хацелася б бачыць Вас зноў у нашай хаце. Я не ў праве хацець ад Вас гэтага, але калі б былі недзе побач – заедзьце.
Зайздрошчу Вам, што побач Вас – сябры! На іх, на ўсіх сваіх «замаў» надзейна перакладайце цяжэйшыя абавязкі – няхай вучацца! Будзьце толькі здаровыя! Застаюся са шчырай пашанай да Вас і з надзеяй убачыць Вас некалі. Прывітанне Вам ад майго мужа.
Ларыса Геніюш.
Ларыса Геніюш. 8 снежня 1966 г.
Зэльва, 11 снежня 1966 г.
Шчыра паважаны і дарагі пане Прафесару!
Прымеце ад нас нашыя спагаданні і спачуванні з нагоды суровай і няўмольнай страты, якая Вас напаткала. Няхай зямелька Ваша будзе пухам пані Каміле, а светлая і радасная любоў яе жыцця – пацехай для Вас у горы. Спадзяёмся, што добры Бог асвеціць самотныя гады Вашага жыцця ўдзячнасцю і сяброўствам добрых людзей. Шчыра раздзяляем з Вамі Ваш боль і сум.
Вельмі Вам дзякую за фота і за верш, якія я атрымала ў парадку. Прашу прабачэння за ўсе клопаты, з гэтым звязаныя, але калі б магчыма было Вам дастаць і прыслаць і тыя вершы, аб якіх я прасіла, было б надта добра. Цяпер даты: 1910 г. – нараджэнне, 1937 г. – прыезд мой і сына ў Прагу. 5 сакавіка 1948 г. – арышт і выданне нас. Між іншым, мы мелі чэхаславацкае грамадзянства, але ў Чэхах нас не судзілі, бо па чэшскіх законах віны ў нас не было. Мы ніколі не былі грамадзянамі СССР. Сяння мы жывём без грамадзянства. Год 1956, 4 чэрвеня – дзень асвабаджэння з-пад стражы. Гэта асноўныя гады жыцця. Нарадзілася я ў Гродзенскай вобласці, цяпер гэта сельсавет Воўпа.
Мы доўга былі ў вязніцы ў Піску. Здаецца мне, што вашая ўлада не мела вялікай ахвоты нас выдаваць. Аднойчы, калі мы, зняволеныя, вярталіся з працы, на мяне ў сенях вязніцы напаў (пры вязнях) нехта soudruh Houska. Ён пачаў мною трасці і крычаць: “Mate rada Stalina?” Я дзіка вырывалася з яго рук і крычала: “Ne odpovim na tule okazku!” Пасля было горай, але гэта ўжо ў Комі АССР…
Найболей цяпер хачу здароўя для сына і мужа (абодва хворыя) і спакою ў жыцці, якога не маю…
Застаюся з вялікай пашанай да Вас і з надзеяй на вашу прыхільнасць – Ларыса Геніюш.
P. S. Мой муж шле Вам свае сардэчныя прывітанні. Пасылаю Вам літаратурныя спробы сына ў “Ніве” (беластоцкая беларуская газета).
Зэльва, 14 снежня 1966 г.
Максім Танк, дарагі і харошы!
Учора прыйшоў ліст ад Вас – бедны, абодраны, без маркі... Шчасце, што не загінуў! Звычайна, нашыя «культурныя» лістаношы, абарваўшы цікавую марку, ліста зажульваюць... Як я чакала б яго... Непакоіць мяне вялікі навал адказнай працы на Вашыя плечы, і болей дзеля Вашага здароўя, як дзеля паэзіі. На гэту мілую сяброўку інтымную хвілінку заўсягды знойдзеце, але вось са здароўем... Баюся думаць... Дзеля гэтага складайце ўсё на харошых “замаў”, а самыя толькі мудра распараджайцеся і не губляйце настрою!
Я прасіла Прашковіча, каб занёс Караткевічу верш, Вам прысвечаны, а ён, піша мне, папёр яго ў «Полымя»... Караткевічу я не пішу, бо ён, здаецца, загневаўся на мяне. Я вельмі далікатна яму напісала, што для такога маладога і таленавітага сябра было б лепш ап’яняцца творчым натхненнем, чымсці гарэлкаю... Можа, гэта было нетактоўна з майго боку, але слоў сваіх назад не вазьму! Няхай гэта застаецца між намі...
Калі буду ў Мінску, я да Вас не зайду, Максім Танк! У Вас і без мяне ўсялякіх клопатаў! Я Вас толькі крышачку недзе пабачу. Хвіліначку, каб не замінаць. У нас другая справа, я не працую. Быў ліст ад Пяткевіча з Гродна, нешта ён піша і пытаўся, ці можна напісаць, што я «з дробных абшарнікаў»?.. Быў ліст з Прагі ад др. Францішка Ціхага. Яму на 80-ыя ўгодкі жыцця ўмірала жонка. Прыслаў мне харошую маю фатаграфію (выразка з газеты старой), просіць даты. Яшчэ хвілінку аб тым, што Вы надта патрэбныя. Пісаў Прашковіч, што на вечары М. Багдановіча «вельмі добра ўступнае слова сказаў М. Танк, цудоўна сказаў». Прашковіч у такіх справах толк знае!
Мне здаецца, што ў нашай літаратуры побач з іншым трэба развіваць, падкрэсліваць шляхотныя рысы беларускасці: працавітасць, дабрату, саліднасць, мужнасць і г. д. – тварыць добрых і чэсных людзей. Без беларусаў – не Беларусь, без добрых людзей – не свет! Пасылаю Вам на пробу «Мы». Яшчэ Вам пасылаю ліста нашага ўнука, якога вернеце мне. Што да глаўурача, то справа тут складаная. Я Вам бесканечна ўдзячная за год адноснага спакою для нас, але ён пачынае ізноў свае дзівы. Пісаць аб ім мне не хочацца, няма аб кім, але я хачу, каб мой муж яшчэ жыў на свеце! Я памятаю, як, даведзеная да адчаю, напісала Вам таго жудаснага ліста і ішла на пошту. Спаткала яго з жонкай на вуліцы і кажу: «Як не сорамна вам, маладому лекару, так нялюдска здзекавацца над маім мужам. Кіньце гэта, іначай пашлю ліста, які ў мяне ў руках...». «Посылайте, он вернется ко мне, как и все». Мне да сёння сорамна, што я плакала на вуліцы ад бяспраўя і свайго бяссілля... Ліст памог, яго асадзілі, а то кожны дзень рабіў нейкія правакацыі, уніжаў і таптаў душу жывога чалавека. Аж аднойчы муж вярнуўся з працы: не еў, не гутарыў, не спаў...
Я тагды паехала ў Гродна, але там у Облздраве гаварылі са мною хітра і груба. Я пайшла ў калегію адвакатаў па раду, а муж паехаў у Маскву і застаўся на рабоце... Вось цяпер пачынаецца ізноў грызня, часамі не [неразб.], непрыкметная, але жыць нельга. Кажуць, што з нейкіх меркаванняў ён тут – асоба «незаменимая», але бясконца подлы ён чалавек, спрытны асабліва каля начальства, такі, які жыве не правам, розумам і сэрцам, але «блатамі»... Можа вельмі многа. Яго «апетыт» цяпер скіраваны на мужа і другога беларуса Прусевіча (камуніста), які быў глаўурачом туббольніцы ў Зэльве, а пасля ліквідацыі яе перайшоў на працу ў больніцу раённую.
Максім Танк, пагаварыце ў Мін[істэрстве] ахов[ы] здар[оўя], вельмі прашу Вас. Муж вельмі даўся за апошні час. Хворых ён прымае ў пачакальні рэнтгенкабінета. Дзверы адчыняюцца проста на вуліцу. Холад, і хворых трэба прымаць у прысутнасці ўсіх чакаючых на рэнтген! Генікалагічнае крэсла завешана ў кутку простыняй. Хваробы гэта інтымныя: так нельга. Гэта ўсё, акрамя «мілых адносінаў»... Восем з паловай гадоў яму не залічылі (зняволенне), і ён вельмі хоча даслужыцца да пенсіі, яшчэ тры гады! Я баюся за яго, разумееце, вельмі баюся!
У яго было цяжкае жыццё. Яго бацька меў 7 га ў Зэльве і вось гэту хату, дзе жывем. Муж кончыў гімназію ў Гродне і разам са сваім сябрам па гімназіі др. Мартынчыкам, які цяпер у Гродне, хацеў паступіць у Вільню. Кваліфікацыйная камісія, зложаная з польскіх студэнтаў, не дазволіла яго прыняць на той падставе, што ў 1920 г. не пайшоў дабравольцам ў польскую армію. У Чэхаславаччыну паслаў мужа Б. Тарашкевіч ад ТБШ. Яшчэ муж мусіў даць распіску яго сакратару Грыневічу, што калі закончыць студыі, дык мусіць выдаць кнігу па сваёй спецыяльнасці на беларускай мове і памагчы аднаму беларусу здабыць вышэйшую асвету. Гэта патрабавалася ад усіх. Нехта Канчэўскі, які жыў ў Дукштах, арганізаваў яму, на загад Б. Тарашкевіча, пераправу ў Літву. Там, з Гілярам Дварчаніным (братам Ігната) і другімі, у путоўнай касаваротцы, з мяшком, у рагах якога было па бульбіне, каб лепш трымалася вяроўка, паехаў ён у Прагу цераз калідор, дзе ледзь абараніліся ад польскіх «каняркаў» .
Сталася так, што муж страціў стыпендыю, і каб вучыцца – працаваў фізічна. Біў каменні на дарогах, працаваў на будоўлях, у канцы капельку памаглі і мае бацькі. Муж многа галадаў, спаў дзе папала – быў бедны, быў чужы. Пасля – зняволенне восем з паловай гадоў, а цяпер, амаль усе гэтыя гады, – здзекі і здзекі... Спачатку я баялася, і мы ўсё «адкупляліся» і маўчалі. Ужо не маўчу! Не магу больш маўчаць, не буду!
На ўсход мужа паслалі па чэшскай мабілізацыі, а гэта таксама не віна! Пры сваёй камплекцыі і старасці муж за гэтых 10 гадоў працы ў Зэльве не прапусціў нават аднаго (!) рабочага дня. Ён такі ўпарты, што хадзіў на працу з тэмператураю! Цяпер ён канчаткова дайшоў... Пішу гэта дзеля таго, каб Вы ведалі, што чалавек ён парадачны і прасіць за яго можна. У Празе жылі мы параўнальна бедна, і чэшскае грамадзянства атрымалі пасля вайны.
Даруйце мне, Максім Танк, што так многа часу забярэ Вам мой ліст, але памажэце мне.
Пра тое, што Вашыя бацькі яшчэ жывыя, чытаю з радасцю. Жадаю ім доўгіх гадоў жыцця! Я чула, што гэта на рэдкасць шляхотныя людзі. Аб лёсе маіх бацькоў не буду пісаць Вам, лепш не ведайце... Шкадую Вашага сэрца...
Цешуся вельмі, што заедзеце. Добра было б, каб так: 6-га ці 7-га, 9-га, 10-га ці 11-га. Урэшце, самае важнае, – гэта бачыць Вас поўнасцю здаровым, бадзёрым і пагаварыць. Жаль, што можа «Полымя» без Вас застацца, і жаль, і страх... Каб хоць у добрыя рукі, у свае... Адчуваю закіды сумлення за тое, што так многа часу Вам забіраю сваім лістом. Адчуваю, што і я – эгаістычнае стварэнне. Прашу дараваць мне. Часта ўспамінаю: няма калі панасіць на руках унука, маці старэнькай укінуць вядро вады ў хату... Нічога, людзі вельмі запрацаваныя маюць час на ўсё! Часу ніколі не маюць адно гультаі.
Я ізноу перачытвала Вашу апошнюю падборку вершаў у «Полымі» і падзіўляла пачуцці, тугу і роздумы. Спадабаўся мне і паядынак – гэта ў Вас вельмі нова. Будуць вершы! Будуць, будуць – я знаю! З наглядання і працы зродзіцца столькі дум!
Застаюся з вялікай пашанай да Вас і даверрам – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 15 снежня 1966 г.
Максім Танк, харошы!
Сяння прыйшло «Полымя» і – верш Юркі Голуба... Вы зналі, Вы ўсё зналі, і нічога я не ведала аб гэтым... Не, не магу злавацца на Вас нават адну хвілінку! А ўчора я паслала Вам такія няўдалыя вершы, дзе замест «скроні» напісана «віскі», замест «ахапок» – «ахапка»... Толькі вечарам думала аб гэтым і дадумалася. I, наогул, там трэба зменаў і зменаў, усё – сырэц... Вы іх пераробіце хоць крыху, хоць не маючы часу? Апошні, між іншым, напісаны Вам, але нейкі незакончаны, і я ўстыдалася яго Вам падпісаць.
Накрычала крыху на Юрку. Крышачку. Пазнаю Вас, пазнаю, лесаруб... Спачатку я толькі адчувала, які Вы, а цяпер ужо крышачку знаю...
Бывайце! Няхай Вам заўсягды будзе светла і добра!
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 16 снежня 1966 г.
Даражэнькія!
Даруйце ласкава маё маўчанне. Настрой няважны. Хачу толькі Вас супакоіць, што ўсё ў парадку. “Ніву” Вам сын даўно выпісаў. Спадзяюся, што і надашле ён Вам сякія-такія навінкі. Папрашу яго нават аб гэтым. Мы ўсе нездаровыя, асабліва муж.
Апошнія дні толькі радаваліся з маладых “зуброў” і іхняй мілай увагі ў “Полымі”… Ніхто нам цяпер не піша. У мужа на рабоце ізноў непрыемнасці. Ужо яго не ядуць, а даядаюць. Няма чаго есці…
Дзякую Вам за мілую ветлівасць да майго гаспадара. Яму было прыемна з Вамі пазнаёміцца, а мне, вечнаму дамаседу, – паслухаць ягоныя ўражанні аб Вас. Нашы гродзенцы мне таксама не пішуць. Не разумею – абраза гэта з іхняй стараны, тактыка ці, наогул, абыякавасць?.. Можа, гэта і добра, я іх лічыла, міма ўсё, сваімі. Карысна пазнаць іх сапраўдныя адносіны. Я іх пазнаю да канца…
“Жыта” Данусі – добрае, але не вельмі мяне захапляе. Цікавыя метафары, дэталі і даволі цікавая сама думка, але гэты вечны, купалаўскі яшчэ, стогн і енчанне з гора, беднасці і нуды мне недаспадобы! Нешта ж і ў нас было! Скарбы ў галечы не родзяцца. У рэшце рэшт наша працавітасць і рупнасць стваралі басні і цуды нават у галечы! Дык лепш ужо (паказваць) тыя цуды, прыгажосць, любату, традыцыю, цеплыню, якая лучыць, яднае, вяртае дамоў, а не галечу, нуду і нэндзу, якая гоне за межы, на цаліну…
Вельмі прашу Вас не дзяліцца гэтым з Данусяю. Маладых гэта раніць. Можна ёй толькі – падсказаць. Мы былі скораныя, у няволі, але мы не горшыя ад суседзяў, і я, напрыклад, не хачу, каб над намі літаваліся, шкадавалі, падцэньвалі нас… Я хаваю свае “лахманы”. Ранаў толькі не хаваю!
Калі ў мяне рубель у кішэні, я хачу, каб думалі, што ў мяне іх – 100! Цяжка, безумоўна, калі гінуць і не вяртаюцца, і я найлепей гэта знаю, як цяжка, але енчыць вечна па палеглых у баі крыху няёмка – дзеля тых, сведама і горда палеглых… Яны ж не адзінокія! Такія – у кожнай сям’і, у кожным сэрцы! Вось і ўсё.
Усяго Вам добрага! Прывітанні ад мужа. Застаюся з пашанай – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 14 студзеня 1967 г.
Максім Танк!