Безумоўна, не трэба мне Вам напамінаць, каб былі бадзёрымі і вясёлымі мыслі пры хворым, ды і наагул! Калі б і надыйшоў час разлучыцца, то і гэта трэба ўспрыняць спакойна, проста – гаспадар застаецца на полі... Толькі не пераймайцеся ж лішне, не думайце аб гэтым многа. Жаль, што я не магу Вам хоць крыху памагчы. Дзякую Вам сардэчна, што, маючы такое гора, знайшлі хвіліначку часу, каб ім падзяліцца...
Мая вялікая просьба да Вас – каб глядзелі сябе, і глядзелі добра! Акрамя ўсяго іншага, Вы вельмі патрэбныя на свеце, Максім Танк! А мне здавалася, што Вы сярод людзей і вясёлых навагодніх уражанняў... Мая дваюрадная сястра таксама папала ў аўтамабільную катастрофу. Папраўляецца, аднак, хутка, з радасці, што дастала ордэн Леніна. I таксама я думала – як ёй весела на Новы год...
Што да канфліктаў, дык хто іх арганізуе? I скажаце ж Вы... З гэтым чалавекам я апошні раз гутарыла, калі несла Вам на пошту сваё SOS... Але вось сяння стукатам-грукатам у дзверы падняла мяне з пасцелі яго жонка. Ёй трэба былі бляхі – пячы цяляціну. Злезла з пасцелі, дастала бляхі, пачаставала цесткамі і хлопцу нешта яшчэ дала з ёлкі... Вось і канфлікты Вам. А на рабоце ў мужа ідзе па-свойму... Ну, цяпер спакайней, далі кабінет – маленькі і цёплы. Ходзіць аб адным – каб далі спакойна чалавеку жыць і працаваць.
Трудна хацець ад Івана Пятровіча нейкіх галосных працоўных подзвігаў у 65 лет жыцця, але сумленна і нармальна ён працуе ўсё сваё жыццё! Чалавек ён вельмі чэсны. I калі б ізноў з яго “дзерлі скуру”, то канфлікты будуць! Калісьці гэты чалавек вельмі хацеў, каб я зноў вярнулася працаваць у больніцу. Я не вярнулася – вось мой адзіны канфлікт. Я не магу Вам пісаць усяго, бо шкадую Вашага часу, напэўна, болей, чымсьці свайго спакою...
Між іншым, прыгадала сабе з часоў маёй работы ў больніцы: у мяне ёсць адно знаёмства ў выдавецтве! Нехта тав. Матузаў. Аднойчы яны разбіліся з машынай каля Зэльвы. Прывезлі і ўнеслі на насілках параненых і ледзь жывых. Тав. Матузаў, цэлы, акрываўлены, адно толькі казаў: “Мой партийный билет...” Усё было ў парадку з білетам – горай было з касцяком! Памятаю, пытаўся ў мяне, чаму я ўсё найболей клапачуся ля аднаго хворага... Гэтага хворага даверыў мне хірург. Ён быў апераваны на рака страўніка... Я ж яго адкарміла, каб бачылі! Я не знаю, што з ім, я баялася нават цікавіцца гэтым, бо ведала, што яму доўга жыць не давядзецца...
Матузаў быў надзвычайна церпялівы і тактоўны хворы. Асталося ў мяне аб ім вельмі добрае ўражанне. Калі б ён мяне яшчэ памятаў, дык быў бы яшчэ адзін знаёмы сябра ў выдавецтве! Што да верша “Сусед”, дык я адразу ведала, што ён дрэнны, і была вельмі злосная на сябе, што Вам яго паслала. Паслала толькі таму, што вось такая рыса вельмі характэрная для маіх землякоў... Іх дабрата і шчодрасць, пры ўсёй іх часам беднаце, захапляюць мяне. Я пазнала чэхаў і іншыя народы, але найболей праўды і любасці знаходжу ў сваім! Цывілізацыя – не заўсягды культура!..
Пісаў пару слоў Валодзя [Караткевіч]. Ён не гневаецца, але вось цяпер можа загневацца! Ён прыслаў нам “Нёман”... Я да гэтага ўжо прачытала ягонага “Хрыста”. Я не магла напісаць Уладзіміру, што ён мне падабаецца. Я яму толькі напісала, што “Хрыстос” меней мне падабаецца, чымсьці ягонае “Нельга забыць” ці “Каласы пад сярпом тваім”... Я знаю, што гэта прыкра і Валодзі, і ягонай харошай маме... Ці я магла б ведаць Вашую думку аб гэтым творы? Я яго яшчэ раз буду чытаць, бо, можа, я не зразумела твор? Можа, на гэта мелі ўплыў скарочанні цэнзуры? Там ёсць захапляючыя сцэны і вобразы, але вось цэласць да мяне не дайшла, не захапіла мяне... Мне было б прыкра, калі б па сваёй абмежаванасці я хоць крышачку абразіла яго твор...
Я цяпер нічога не пішу – я проста вышываю... Муж мой таксама чакае “Полымя”, вельмі чакае. Ці бачылі, як пераводзяць Вашыя вершы з “Перапіскі з зямлёй”? Вельмі цікавая Ваша фатагр[афія] ў “Лит[ературной] России”, Вы там – як Цэзар! Сяння я прачытала, што Пётр I забараніў сваім сенатарам, выступаючы, чытаць прамову з паперы: “Дабы дурость каждого видна была”... Гэта вельмі на Пятра падобна!
Мне робіцца жаль, што Вы так занятыя працаю і не маеце магчымасці болей чулай, неабходнай увагі аддаваць паэзіі, цяпер я Вас зусім разумею. Думаю, што ў Вас усё, усё добра. Не нервуйцеся толькі, дайце справам жыцця крыху самім улажыцца так, як гэта ім належыць...
Калі б ад Зэльвы да Пількаўшчыны было можна заехаць саначкамі на дзень, я б паехала праз снежныя сумёты і ахвотна пабыла б з Вашай мамаю, але гэта аж за Нараччу... Муж мой крыху паправіўся, ачуняў, я вельмі, вельмі рада! Ён шле Вам свае прывітанні.
Застаюся з вялікай пашанай да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 20 студзеня 1967 г.
Даражэнькія!
Спадзяюся, што Вы ўжо разам са сваёй здаровай, мілай жоначкай, і ўсе Вашыя клопаты кончыліся. Радзікуліт – гэта не смяртэльная справа, трэба толькі трымаць ногі ў цяпле і нервы ў спакоі. Сцэражэце спакой адзін другога, бо трэба быць здаровымі і паўнацэннымі, асабліва нам.
Што да нашых справаў, дык мы крыху паправіліся. Праўда, муж – cухі па-ранейшаму, хоць і есць добра. Нервуецца, курыць – як той комін, не сціхаючы, вечна кашляе пры тым. Аб усіх далейшых справах не ведаю, што Вам і напісаць. Пашлю Вам лепш кусочак ліста майго друга Міколачкі П[рашковіча] – судзеце самі. Ліст адашлеце мне! Ён за гэта на мяне не загневаецца, бо, бывае, і сам ён у асяроддззі найлепшых сяброў так робіць з маімі лістамі, і я яму гэта дазваляю.
За сваю “Літаратурную Гродзеншчыну” будзьце спакойныя! Калі выкінуць нас на гэты раз, мы “прарасцем” ізноў, бо мы ж – на нашай зямлі! Горай з сябрам Аляксеем… Мне яго шчыра жаль… Вельмі легкадумна паступаюць з ім, з альбомам, з Данутай ды з намі ўсімі! Так нельга! Бачылі ж, што бралі да друку! Ды і сам Карпюк – стары камуніст, барацьбіт, і нейкай непатрэбшчыны даваць у альбом не будзе! Не будавалі ж князі ці графы, а рукі нашага народу тварылі паэзію з каменняў. Дык можа, і глядзець нельга на будыніны, якія стаяць не ад сяння? Аб ідэалёгіі – гэта проста сярэдневяковая сафістыка. Не зменіцца значанне 50-гадовага строю дзеля харошых абразкоў беларускага Гродна! Мусіць, тая беларускасць і муляе, адным гэта “не нравится”, другім – “nie podoba sia”, а трэція (упэўнена, што іх – меншасць!) не маюць дастаткова сумлення і інтэлігенцыі, каб бараніць перад чужымі капрызамі свае народныя вартасці!
І калі не надрукуюць маю кнігу дзеля гэтых самых “прынцыпаў”, – алах іх бяры! Я на сваёй зямлі, я “прарасту”! Калі б убачылі сябра Аляксея [Карпюка], скажэце яму, што калі не выратуе альбому – я захварэю са злосці! Данусі я сама напісала, што думаю. Я фактычна супраць такога: “…І жменю лёну, каб прыкрыць чым сорам”. Была ў нас бяда, але нагаты – я не бачыла! Вельмі руплівыя, гаспадарныя, таленавітыя нашыя жанчыны каб некалі да гэтага дапусцілі?! Мы былі босыя, зрэбныя, але наконт таго “сораму” – сто раз прыкрытыя і скромныя, як манахі!
І Валодзі напісала, што яго ранейшыя творы мне болей падабаюцца. Ён мне “Нёман” прыслаў, а я яму – такое… Я, мусіць, злая вельмі, ну але я такая ёсць. Перадайце сваёй жоначцы прывітанні і пажаданні добрага здароўя. Цалуйце дачушку. Вітайце маіх літаратурных сяброў, асабліва сябра Карпюка.
Лісты мае і да мяне часта цяпер гінуць, таму пішэце, ці атрымалі гэтага. Скажэце Аляксею Нікіфаравічу, няхай звернецца да разумных людзей у ЦК! Яны часта памагаюць.
Бывайце! Пішэце! Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 7 лютага 1967 г.
Максім Танк!
Сяння лістаноша прынесла ліста ад Юры, у якім быў толькі вызаў (!) ад жанчыны, якую ён вылечыў і якая вельмі перажывае і яго нездароўе, і адносіны, якія склаліся ў яго дома. Болей, мне сказалі, лістоў няма... Вечарам я ўзяла газету і, калі разгарнула яе, – выпаў ліст... Гэта быў ліст ад Вас, тонкі, як лязо брытвы, і таму непрыкметны адразу. Муж ужо схадзіў у міліцыю, і яму сказалі: ніякіх выездаў – яшчур! Што рабіць, Максім Танк? Я знаю, што Вы мне паможаце, але як і каму даць вызаў, калі яны не хочуць яго браць? Трэба паехаць, бо шкада сына, шкада да болю, і трэба вярнуцца хутчэй, бо што будзе з мужам?
Я крыху перажываю Ваш адыход з “Полымя”. Часопіс якасны, вартасны і выглядае цяпер, як “Новый мир”! Усё радуе. Я баюся, што ўсё гэта залежыць, у велькай меры, ад галоўнага рэдактара. Ці не найлепей было б на Ваша месца паставіць некага, хто з Вамі працаваў? Спадзяюся, што нейкая змена ў Вас ужо гадуецца, зарысоўваецца, больш-менш дастойная Вас.
Вельмі чакаю ўспамінаў, іх усе, усе друкаваць неабходна! Тое, чаго мне бракуе ў іх, поўнасцю дапаўняюць “Нарач” і ўся насычаная болем, змаганнем і каханнем да зямлі нашай Ваша тагачасная і сучасная творчасць! Не маглі ж Вы быць такім, як я Вас сабе намалявала. Вы цікавы сам па сабе, а я ж – зусім другая, я – проста вясковая дзяўчына, некалі. Я трагічна, заўсягды – адна... У гэтых успамінах столькі роздуму, розуму і... дыпламацыі! Я ўсё памятаю! I тое, як слухаючы Вас, ген[эрал] Жэлігоўскі адкрыў Амерыку, што т. зв. “хамы” маюць сваю, зусім сваю культуру! Прытым вялікую! Яна біла фантанам з “Нарачы”, а тую “Нарач” Вы ледзь закранулі ва ўспамінах! Як жа тактоўна, дыпламатычна – аб сабраццях па пяру... Я з нецярпеннем чакаю працягу. Я аналізую сябе. Я крыху зайздросная за Вас, бо ўсе маюць свае велічыні і могуць весела аб сабе думаць і клапаціцца, а мы маем мала такіх, як Вы, і Вы – наш! Я так думаю.
Я не магу быць інакшай, чымсьці я ёсць! Я куды болей думаю аб Вашых успамінах, чымсьці аб сваіх вершах, я ўжо адвыкла зусім друкавацца, і мне здаецца, што гэта – фантазія! Вы ўжо мне зрабілі многа добрага, я і ад гэтага адвыкла ў жыцці, мне часамі не верыцца... З жахам адкрываю ў сабе матэрыяльныя зацікаўленні. Міхаську – шубку, нагавічкі цёплыя, Юру – кашулю капронавую, каб мог, як казаў мне, сам пад кранам яе вымыць, не просячы жонкі... Мужу – кнігі, Алесіку – мядзведзя вялікага, а сваім суседзям – 100 грам! Яны ўжо чакаюць на гэта, язык высалапіўшы! Я жартую, безумоўна, але не зусім жартую, я змянілася?
Не магу вытрымаць з цікавасці: што там вельмі няздатна начоўп наш вечны партызан? Ведаю адно, што намеры ў яго заўсягды добрыя, ручаюся! Урэшце, клопаты – гэта жыццё, калектыўныя клопаты – рух! Цешуся, што Вы адведалі свайго тату. Што казалі лекары? Чаму ён сумны? Шкада, недзе, яму поля, бору і Нарачы... Вы добра яго знаеце? Я так хацела б чуць, як яны калісьці вылічвалі, калі якое свята… Гэта так важна, ад гэтага мяняецца пагода і крыху жыццё. Хочацца, каб пажыў хоць лежачы, дачакаўся вясны яшчэ раз, можа, гэтая будзе – найпрыгажэйшая...
Дзякую шчыра Захару Пятровічу [Матузаву] за прывітанне і цешуся, што ён пра мяне не забыўся. Я ж і з ім гутарыла па-беларуску! Шчыра вітаю Любоў Андрэеўну, дзякую ёй і ўсім за прывітанні! З новых думак:
Пішу Вам толькі кароткія [вершы], каб Вас не нудзіць лішне. Наш “глаў” змяніўся! Здаецца, не знайшоў больш магчымасці ўкусіць, не магу верыць, што з яго атрымаецца чалавек... А можа? Гыркае яшчэ толькі Зеўс – бухгалтар, але не кусае, хоць відно, што апетыт ёсць... Пакуль усё добра: грып, хворых многа, справаздачы зданыя, і муж пачынае папраўляцца! Шчыра Вам за гэта ўсё дзякую!
Кладу кусочак ліста ад п. К., каб крышачку мяне зразумелі... Пішучы, яго прышлеце назад. Ці пазбавіліся грыпа? Як Ваш малы ўнучак? Жадаю Вам усяго добрага.
З вялікай пашанай да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 20 лютага 1967 г.
Максім Танк!
Вельмі добра, што Вы ёсць на свеце. Я зусім не хвалю Вас, гэта я перабіраю ў думках маё жыццё, і жудасна мне ад зла людскога... Я так баюся, каб Вы не сталіся інакшым! Людзям так трэба ціхай, непрыкметнай і пэўнай, як скала, дабраты. У мяне нейкі голад той дабраты. Смешна, але ў жыцці маім кожны хацеў ад мяне помачы і сілы. Бесканечна. Я крыху змучылася, і мне здаецца часам, што Вы — нерэальнасць.
Ці Вы мяне разумееце? Муж на дзяжурстве. Позна ўжо і вельмі ціха. «Полымя» яшчэ няма ў Зэльве. З Вашага ліста дыхнула нейкай палёгкай, што яно выйшла. Мне не верыцца крыху, але я моўчкі цешуся. Мне хочацца толькі пісаць лепш! Калеснік сказаў некалі, што вершы мае вельмі наіўныя, і гэта засела мне ў голаву. Калі вярнуся, дык крыху напішу прозы.
Ізноў аб Вас. Я з Вамі гутару, як з Міхаськай. Ходзіць тут не аб узроўні гутаркі, але аб яе чысціні, першапачатковай беззаганнасці нейкай. Будзьце заўсягды такі, Максім Танк, я баюся, што прачнуся некалі, і Вы станеце такі, як усе людзі... Але не! Мы з Вамі – вязні ў мінулым, якія мелі столькі дзён і начэй, каб пазнаваць, ацэньваць явішчы жыцця і думаць. Я заўсягды сеяла сілу і вытрываласць, барацьбу і змаганне, але вечна жыла ўва мне і гэтая другая душа, не, не слабая, толькі жаночая.
Першы раз я на некага апіраюся (акрамя мае веры ў дабро) і вельмі гэта адчуваю. Я толькі не ведаю, ці губляю сваю сілу, ці яе набіраюся. Няхай будзе гэта малы перапынак. Я ж не знаю Вас, Максім Танк, я Вас адчуваю толькі. Лучыць мяне з Вамі супольнасць шляху, на якім Вы — вялікая сіла. Я фанатычка крыху, і ўсё небеларускае здаецца мне прэсным...
Я так рада, што ў нашых хатах век гутарылі па-беларуску і нам з Вамі перадалі свае крыўды, спадзяванні і славу. Цешуся, што Ваш тата ўдома! Ён, напэўна, усміхаецца! Што будзе, то будзе... Доктар можа наглядаць час ад часу, а нейкая медсястра выконваць яго назначэнні. Час ад часу прыйдзецца спускаць вадкасць, даваць глюкозу і інш. Не сумуйце, Максім Танк, я спадзяюся, што Вы яшчэ паспееце ля яго пабыць.
Мой муж – немагчымы чалавек! Пайшоў на дзяжурства з тэмпературай! Ён не ляжаў у часе грыпу, дзе Вы бачылі! А жоўты, а страшны! Непамяркоўны ён чалавек і неразумны... Мне прыкра глядзець на гэта. Ягоная медсястра пайшла ў дэкрэт, ледзьве цягне работу. Я гутарыла з жонкаю глаўурача, прасіла, каб даў яму сястру. На “кож-вен.” самому нельга! Раблю так усё, каб не ведаў, бо сварыцца надта.
Вось для гэтых усіх прычын доўга не змагу пабыць з унукамі. Калі б ведалі, з якім страхам еду! Жаніліся з вялікага кахання, а цяпер хоць ты плач над імі... Сыну таксама патрэбны зразуменне і дабрата, чаго не мае ў сям’і... Маюць усё, што хацелі: мэблі, тэлевізар, халадзільнік, дыплом і г. д., а вось нейкай драбніцы не дагледзелі, а без яе жыць нельга.
Калі пішаце пра Пількаўшчыну, дык мне нагадваецца наш хутар Жлобаўцы. Гэтай назовы няма ўжо... Там былі дрэвы, снягі і вятры. Калі я прыязджала са школы зімою, то чатыры сабакі з віскатам клалі мне лапы на плечы з радасці, не адагнаць было, тата браў на рукі з санак, мама сурова падстаўляла шчаку і руку для пацалунку, а вочы ёй свяціліся шчасцем. Сёстры, брацікі і слугі ўсе віскаталі, а найбольш я сама. Ноччу гудзеў вецер, а ля бацькоў было так бяспечна і цёпла.
Яшчэ я замуж не выйшла, то тата браў на рукі з санак і лёгка нёс цераз парог. Я ж была тоненькая і вельмі ліслівая... Я і сяння люблю аднаселле, куды няма дарогі злым людзям. Мяне лупілі вельмі, але болей любілі, і вось я сплачваю любоў гэту сваёй Беларусі. З суровага жыцця засталося ў памяці цяпло кахання даволі няшчаснай і разрозненай сям’і, відавочна, яно было наймацнейшае...
Добра, што кніга пайшла ўжо ў друк! Цікава мне, як зразумее, ці адчуе яе змест мастак? Толькі б не плакатна, не павярхоўна. Мне здаецца часамі, што Вы – мой брат, і мне так добра гутарыць з Вамі аб усім, як з некім родным. Дзіўна, але Вас вельмі любіць і мой муж! Ён рэдка каго любіць!
Якое будзе тое «Полымя»? Толькі б нешта з тых вершаў засталося хоць у сэрцах людскіх... Так хацелася б... Мы ехалі з Ваўкавыска, і здавалася мне, што ад фар аўтобуса:
Бывайце здаровыя! Перад ад’ездам яшчэ напішу.
Заўсягды з пашанаю да Вас – Ларыса Геніюш.
P.S. Адзін дзядзька сварыўся на рэнтгене і крычаў сяння: «Яны не паглядаюць на сонца, ім абы месяц...»
Зэльва, 5 красавіка 1967 г.
Шчыра паважаныя!