Калі я па дарозе назад амаль не магла аказацца, дык сябра Швед расказаў мне вельмі нецікавы абраз з жыцця с. Ластаўкі, яго паважную хваробу, абыякавыя адносіны сям’і, яго страх за бібліятэку і г.д. Гаварыў нават, што дзе якіх рэчаў ужо ў ёй не хапае. Не хапае і маёй кнігі, якую ў яго “пазычыў” с. Бурш. Бурш, аднак, быў такі шчыры ў сваім гэтым “граху” (у якім не каяўся!), што давялося мне падпісаць яму тую кнігу.
Са сваім высокапастаўленым сябрам я гутарыла аб лёсе с. Ластаўкі (ён знае і шануе яго), абяцаў мне адведаць яго і зрабіць для яго ўсё магчымае. Пасля пачаліся гутаркі пра сяброў, якія пажаніліся з полькамі. Наагул, справа гэта вельмі характэрная і цяжкая, не хочацца аб ёй нават пісаць. Я асабіста мала веру ў нармальнае здароўе с. Ластаўкі, але ад цэлай душы жадаю яму паляпшэння і працаздольнасці. Яшчэ не атрымала адказу на майго ліста, дык не ведаю, як ён там маецца цяпер. Я яго наагул мала знаю, толькі што з некалькіх лістоў і кароткай сустрэчы.
Дзякую Вам за добрае слова аб маім “Куфры”. Там, аднак, галоўнае не ткацтва, а адвечныя здаровыя звычаі здаровага народу, яго творчасць, працавітасць і самабытнасць. Што да бібліятэкі с. Ластаўкі, то і сябры аб гэтым непакояцца, бо крый Божа чаго, то ў руках небеларускай сям’і яна загінула б… Так думаюць сябры. Гэта ўсё між намі!
Застаюся з пашанай да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 17 чэрвеня 1967 г.
Вельмі паважаныя!
Хачу і магу Вас поўнасцю супакоіць, што да здароўя і лёсу П[ятра] Л[астаўкі]. На днях атрымала ад яго ліста. Са здароўем сапраўды многа лепей, так што нават працуе. Таксама піша мне аб А. Быкоўскім. Гатуе ў “Ніву” матэр’ял аб ім, дапрацоўвае ягоную п’есу “Сваты”. Гэта па 30 гадох пасля яго смерці. Я думаю, што П.Л. ужо паспеў напісаць і Вам, даражэнькія. На ўсякі выпадак, каб Вы мелі да каго звярнуцца ў Варшаве, я Вам пішу адрас В. Шведа: Warszawa, ul. Łowicka, 1/5, m. 19, W. Szwed. Альбо: Warszawa, Senatorska 8, Zarząd Oddziału Białoruskiego Tow. Społeczno-kulturalnego. Вось гэтыя адрасы, можа, Вам прыдадуцца. Пішучы да Шведа (да яго ў гэтай справе пісаць можна шчыра), паклікайцеся, калі ласка, на мяне.
Дзякую Вам за ўсё напісанае аб А. Быкоўскім. Што да зраўнання гораду з вёскай, гэта – прыказ часу (загад), сянняшніх сацыяльных дасягненняў. Гэта не бяда. Бяда ў тым, што горад у нас чужы. Будзе цуд, калі жывучасць вёскі і народу паламае чужое нашэсце. Мы адсталыя былі ў цывілізацыі, але вось за сваю народную культуру, за працавітасць, ветлівасць, скромнасць, гасціннасць, людскасць, памяркоўнасць, літасць, мужнасць і г.д. устыдацца нам няма чаго. Жаль толькі, што мэблі і др. часта нашы бяруць за культуру, забываючыся аб сваім вартасным і адкідаючы ўсё, што ім нагадвае сялянскае паходжанне…
Anima rilis… Я – добрай думкі. Дзеці гэтых людзей папытаюцца некалі ў сваіх бацькоў: хто яны? Што зрабілі з іх мовай і іх народам? Другое пакаленне адшукае і ўздыме сваё з забыцця. Сапраўдныя выртасці не гінуць! Адкінуць такое святое могуць толькі дурні, паўінтэлігенты (горай як дурні…), але час адкрывае людзям магчымасць пазнання дабра і зла, хараства і таннага бляску, вартасцяў вечных і вартасцяў дня і г.д.
Што да мешаных супружжаў, дык сапраўды – гэта трагедыя для нас. Часам здаецца, што няма ў нас мужчын. У большасці з іх нешта служальчае і халуйскае. Не ўмеюць бачыць і падкрэсліць сваіх вартасцяў. Не вераць у сябе, “прыліпаюць” да іншых і гінуць. Туды ім дарога! Народу хопіць! Няхай застаюцца сільнейшыя! На іх плячах пэўней будзе долі народу, у якую веру!!!
Прыгадваецца мне “Генрык V” – п’еса Шэкспіра. Перад боем кароль абходзіць у цёмным плашчы войска. Слухае, што гаворыць народ, а назаўтра, у дзень св. Крышпіна, гаворыць нешта так: “Калі хто захоча калісьці сказаць, што ў гэты дзень ваяваў побач з сябрамі, дык няхай ідзе ў бой, але толькі ад шчырага сэрца. Няхай нас будзе мала, але мы верныя сабе і бацькаўшчыне. Калі ніхто не схоча ісці ў бой, пайду адзін…” Пайшлі ўсе! Вайну выйгралі.
Часта так кажу і я, і даўгі-даўгі час была я зусім адна. Было зроблена многа, каб ачарніць мяне і ўнізіць. Цяпер баюся людзей і не ўсім веру. Слова “беларус” не адчыняе цяпер майго сэрца, як некалі. Але ёсць столькі харошых людзей! Калі ласка, папытайцеся сябра Адольфа [Клімовіча], ці ён адказаў на майго ліста, ці толькі загадаў зрабіць гэта Вам? Справа ў тым, што лісты часта гінуць.
Вялікая трагедыя нашага народу і ў тым, што ён меў мала інтэлігенцыі сапраўднай, народнай, на кіраўнічых становішчах. Нас жа вынішчалі каму не лень… Трэба працаваць, вучыцца, спадзявацца. Няхай вёска раўняецца з горадам – так трэба. Машыны і розум няхай заменяць фізічную працу. Наша заданне – ўвайсці ў новае жыццё з працавітасцю і душой беларускай і браць з сучаснага толькі найлепшае.
Бывае цяжка. У нас у Зэльве быў агляд раённай самадзейнасці. Выступалі пераважна т.зв. інтэлігенты – фельчар, медсястра, заатэхнік і г.д. Я ўзяла з сабой вялікі букет півоняў, думала сабе: дам за найлепшую беларускую песню. Я доўга стаяла. Былі песні рускія, украінскія, паганай мовай – але па-польску, нейк па-татарску ці па-кітайску пяяў нейкі цалінны госць, але па-беларуску не было ні адной песні! Былі нейкія гумарыстычныя апавяданні, у якіх “гумар” быў у асмешванні беларускай адсталасці і г.д. Было мне пагана з сэрцам. Букет я дала адной лекарцы, кажучы: “Вось за тое, што добра лечыце маіх землякоў”, – і са слязамі пайшла дахаты… Мне сказалі, што гэта праграма! Ну што ж, пабачым, што з гэтага будзе!
Перадайце прывітанні ад мяне Клімовічам. Вельмі хачу прыехаць у Вільню, але пачакаўшы, як выйдзе мая кніжка. Муж мой працуе адзін і на адной стаўцы, так што не вельмі і паедзеш куды. Крыху спяшаюся, заўтра ў нас вялікае свята. Бывайце!
З пашанай да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 21 жніўня 1967 г.
Даражэнькія!
Даруйце мне, калі ласка, што позна адказваю Вам на Вашага харошага ліста. Было ў нас увесь гэты час многа гасцей. Цяпер памалу ўсе яны раз’ехаліся, на дварэ – дождж, ужо вечар, і я Вам пішу. Днём насіла ў хату памідоры, выбрала цыбулю, зварыла абед, бо мой муж вельмі любіць добры догляд. Сяджу цяпер, адпачываюць ногі, якія мне заўсёды баляць пасля зняволення.
Думаю аб чалавеку, ліста якога з 1916 г. Вы мне працытавалі. Ведаю, быў гэта Ваш муж, так мне сказалі мае сябры. Як жа праўдзіва ён прадбачыў будучыню, і як жа цяжка мусяла быць Вам некалі пасля ягонай смерці…
У Вільню мне выбрацца цяжка. Смешна, але я сама баюся ехаць далёка ад хаты, мучуся вельмі ў дарозе і наагул не прывыкла падаражаваць. Вас вельмі хачу бачыць і пры першай нагодзе пастараюся гэта зрабіць. Нечаму не піша мне Клімовіч, можа, загневаўся? Але на гэта не было прычыны. Перада мною цяжкі ліст з Менска. Вы, напэўна, чыталі аб смерці Б. Лапава ў “ЛіМе”. Гэта быў, як пішуць сябры, вельмі стойкі і добры беларус. Калі памёр, дык рэктар не дазволіў паставіць яго труну ў педінстытуце, казаў, што экзамены, але былі яны толькі ў адной часці гэтага будынку. Пасля казаў, што Б. Лапаў памёр ад гарэлкі. Яму паказалі экспертызу, што сведчыла супроць – памёр ад інфаркту (пасля Алексютовіча…). Не дазволіў усё роўна, і труп стаяў на вуліцы Менска, бо вузкія сходы, і труна не прайшла б у хату… Каля 40 асоб нашых прафесараў і кандыдатаў навук і некаторыя пісьменнікі звярнуліся да тав. Машэрава, каб зняў тую нялюдскую, негуманную гадзіну з пасады рэктара. Такому я б і свіней не даверыла, не толькі моладзь. Сябры чакаюць, які будзе рэзультат.
Вельмі ўрачыста святкавалі Скарынінскія дні, толькі не было на святкаванні нечаму прадстаўнікоў ад братоў-украінцаў. Было гэта дзіўна.
Ці не маглі б Вы некалі выбрацца да нас? Напішэце мне аб гэтым, калі ласка, я пастараюся так усё прышыкаваць, каб Вы змаглі пабыць у нас даўжэй. А можа, Вы гэта зробіце зімою? Напішэце, калі выгадней для Вас.
Да нас некалі абяцала прыехаць Паўлінка Мядзёлка, але пасля перастала нам нават пісаць. Вельмі дзіўная яна асоба. Мой муж вельмі добра знаў у Празе Тамаша Грыба, а я прыехала ў Прагу якраз у час яго хваробы, была на крэмацыі, часта пасля сустракалася з яго імем, шляхотным і чэсным. Бедная Паўлінка М. не ведае, як ад яго адхрысціцца, як ад прывіда… Не разумею яе, чаго баяцца мінулага? Гэта ж не мае адносінаў да яе камуністычных перакананняў. Смерць Тамаша Г. іх не кранае. Я крыху шкадую, што аб гэтым усім ёй напісала. Відавочна, я ёй замуціла спакой.
Ніхто нічога не піша мне з Польшчы – ні дзеці, ні сябры. Нават не ведаю, які стан здароўя сябра Ластаўкі? Сяння і яму напішу. Захаладала ў нас, і мне стала лягчэй. Пасля доўгага прабывання на Поўначы я пагана пераношу жару.
Пішуць сябры, што кніга мая “Невадам з Нёмана” крыху спозніцца з той прычыны, што многа і тэрмінова друкуюць цяпер падручнікі. Не ведаю ўжо, якой яна атрымаецца. Муж мой мае ўжо 65 год, яму цяжка працаваць, ён усё не на пенсіі, бо 8 з паловай гадоў зняволення нам так і не залічылі. Усё дапрацоўвае. Жаль мне на яго глядзець, увесь час я на ягоным утрыманні.
Сын наш у Польшчы, яго вывезлі туды, калі нас выдалі чэхі ў СССР, яму было тады 12 гадоў. Ён выжыў, скончыў нават Медыцынскую акадэмію, але здароўя, спакою і жыцця няма ў яго… Усё гэта за грахі маці, за Беларусь…
Не, не варта аб гэтым… Надта цяжка ўсё ўспамінаць. Ёсць у нас унукі, харошыя хлапчаняты – Міхаська і Алесік. Можа, Бог дазволіць, і яны будуць жыць шчаслівей і вальней, чымсці мы. Была ў нас цікавая жанчына – украінская паэтэса Оксана Сенатовіч. Прыязджала з Данутай Бічэль. Так і пілі віно тры паэтэсы за шырокім сталом нашай старэнькай хаты. Гутарылі і гутарылі, успаміналі ўсё.
Дзве нядзелі быў у нас с. Прашковіч. Я вельмі хачу, каб Вы дазволілі яму зайсці да Вас, калі ён будзе ў Вільні, гэта сардэчны, харошы вельмі чалавек. Нічога пакуль што не пішацца, бо надта многа хатняй работы, а жаль – час уцякае, і так нямнога жыцця яшчэ нам засталося.
Пішэце мне. Не забывайце. Цалую Вас сардэчна – Ваша Ларыса Геніюш.
Прывітанні Вам ад майго Янкі.
Зэльва, 14 верасня 1967 г.
Максім Танк!
Я чула, што Вы хворы. Мне здаецца, што Вам трэба легчы ў больніцу! Магчыма, акрамя лекаў Вам патрэбны рэжым і спакой. Не адносьцеся так па-юнаму да свайго здароўя! Прашу Вас вельмі. Эскулапы добра ведаюць сваю справу. Як чуецца Ваш тата? Як здароўе Любові Андрэеўны і Вашага ўнука? Калі ўжо Вы не паехалі ў Маскву, знача, Вы паважна хворы. Я вельмі сумую, і не толькі таму, што Вы не будзеце бачыць сонейка, Нарачы і баравікоў пад ялінкамі, але таму, што хвароба Ваша – гэта небяспека для нас, проста гора. Трымайцеся, глядзеце, не праймайцеся драбніцамі, не ператамляйцеся!
Сёлета было даволі душна, мой муж таксама ледзь-ледзь ходзіць. Ён яшчэ ўсё не браў водпуску. Усё думаў, што будзе нейкая пуцёўка ў санаторыю, хоча паправіць здароўе. Хоць у дом адпачынку на «рыжскае ўзмор’е». Угаварваю, каб ехаў. Разам мы ніяк не можам ехаць, гэта не быў бы адпачынак. Не заўсягды ўжываецца медыцына з паэзіяй і цвярозы мужчынскі розум і толк – з маімі думкамі, планамі. Я патрабую хопь крыху быць зусім адна, прытым трэба пабяліць хату, хоць крыху прывесці яе ў парадак, яна, як і мы, дажывае свой век. Калі не дам рады гэта зрабіць, я памру з адчаю.
Летам у нас без перапынку былі госці. Было б вельмі цікава, каб не столькі абавязкаў на маёй галаве. Я абяцала на 1 кастрычніка здаць сябру Казеку сваю біяграфію. Гэта цяжка. У жыцці маім такія сцылы і харыбды, якіх ніяк не пераскочыш. Напісала рознага два сшыткі і паслала Прашковічу, каб перапісаў, але ўсё тое да друку не надаецца, як недзе і я сама... Надта цяжка сфармуляваць у адпаведна прылізаныя фразы апошнія два дзесяцігоддзі жыцця...
У дзяцей усё добра, цяпер у іх – перапынак у канфліктах, якія, на маю думку, перадусім сведчаць аб іх пачуццях. Абыякавасць заўсягды бесканфліктная. Міхаська разбіў сабе ў школе галоўку, наклалі 4 швы (!). Ганарыцца тым, што не плакаў... Не люблю такога «геройства», калі баліць – трэба верашчаць. Не люблю і другога геройства, калі кажуць легчы ў больніцу, знача – трэба слухацца! Так! Калі Вы будзеце ў больніцы, і дазволяць Вас бачыць, я кіну бяліць хату, варыць кампоты і марынаваць грыбы і абавязкова прыеду паглядзець на Вас. Спадзяюся, што Вы будзеце папраўляцца! Вы, калі ласка, зразумейце, што хворае сэрца – гэта не гуз на лобе, а рэч надта паважная!
Адцвітаюць мае астры і юргіні. Павеяў ужо халодны вецярок. У лесе пасохлі ўсе баравікі і толькі сям-там яшчэ – рыжыкі. Старыя людзі не памятаюць столькі грыбоў ля Зэльвы, як сёлета. I не ў сасняку, але пад кусцікамі, у зараслях, на горках. Былі коратка, але як жа было іх многа! Усе яны мне стаяць у вачох.
Я даўно ўжо нічога не пісала, кожную мінуту майго часу была нейкая праца, а ноч – добра заслужаны сон. Былі з Прашковічам у Гудзевічах на хрысцінах. Сталы стаялі пад яблынямі, гарэлка біла фантанам, а 75-летнія дзяды танцавалі лепей за маладых! Прашковіч танцаваў польку, а Пяткевіч – твіста! Муж спрачаўся з некім, а я слухала, слухала вечарамі мінулае...
Вы ўжо змарыліся ад майго ліста? О, хворае сэрца! Калі б Вы не хварэлі, дык я Вам ніколі болей не напісала б ліста! Я ўжо не злуюся... Толькі адносьцеся з належнай пашанай да медыцыны! Проста дрыжу за Вас, бо чую і ведаю, як гэта ўсё паважна! Вас замучылі рознымі справамі тады, калі нармальнаму чалавеку не адужаць было б размаху адной Вашай паэзіі. Як Ваш пульс, харошы сябра М. Танк? Ці заўсягды носіце з сабою валідол? Ці кладзецеся ў пару спаць? Ужо год будзе зараз з той пары, калі Вы, як сапраўдны рыцар, гатовыя былі памагчы мне выбіраць моркву. Усё смяюся, калі ўспомню, як мы з Вамі ездзілі ў краму, але вось цукерачкі Вы мне тады не купілі...
Вецер калыша маю яблыньку і памаленьку ўжо страсае лісце. Гляджу праз акно на тое месца, дзе Вы стаялі з Алесем Бажко, і здаецца – Вас бачу! Заставайцеся здаровыя,
Максім Танк! Вельмі хачу мець пэўнасць, што няма болей небяспекі Вашаму здароўю.
Да сустрэчы, Максім Танк!
Ларыса Геніюш.
P.S. Ліст Ваш прыйшоў без маркі, такі абодраны. Такая злосць... Вітайце ад мяне Любоў Андрэеўну. Прывітанне Вам ад Яначкі.
Зэльва, 18 кастрычніка 1967 г.
Дарагі Юра!
Я на цябе не гневаюся, сэр, толькі вельмі мне залежыць на тваёй трэзвасці! Павер, шчыра павер, што я твой друг! Не буду цябе нудзіць маралямі, але веру ў твой цвярозы сялянскі розум і сілу волі, знамянуючую нашу будучыню! Пісаў мне Коля [Краўцоў] пра твой зборнік. Хораша, Юра, трымайся! Была ў нас пару дзён Оля Іпатава (харошая і мілая вельмі), прывозіла кантрольны зборнічак Данусі. О, якая харошая рэч! Мне падабаецца!
Ці сустракаешся з сябрам Міколам [Прашковічам]? Гэта вельмі харошы і шчыры сябра. Наведвай яго. Як поспехі ў школе? Ці ўжо развіталіся з Вамі польскія сябры? Што яны адвезлі з Менску апрача твайго сэрца? Ці добрыя ў іх засталіся ўражанні ад нашай сталіцы? Грышы я перадавала адносна берэту і рукавіцы. Спадзяюся, што ўсё патрэбнае ён ужо табе прыслаў.