А яшчэ болей я здзівілася, калі ў пратаколе, якога ніхто з нас не падпісаў, я ўбачыла ўсе, гуськом напісаныя нашыя «подпісы», акуратна пераведзеныя следавацелем пад капіроўку на тым, нікім не падпісаным, пратаколе… Гэта была недзе тая паперка, якую паказвалі беднай Веры Вярбе, з чаго тое дзіця магло і зрабіць такія дзіўныя ды ненармальныя вывады. Прозвішчы, як я з’арыентавалася, былі ўзятыя з нашых анкетаў…
Гэта быў момант у маім жыцці, калі я пажадала ісці лепш на ўсе мучэнні, каб ніколі ў будучым не нясці нават найменшай маральнай адказнасці за падобную «справядлівасць»… Вось каму і навошта аказалася патрэбнай гэта т. зв. «тэлеграма» — пустая шушамець барабанных, адпаведных да якасці ненармальнага фюрэра, слоў, аб якой іначай нават сабака нідзе не загаўкаў?..
Я зненавідзела людзей, якія велікадушнасць, дыпламатыю і розум пераможцаў замянілі новым тэрорам і сваімі няпраўдамі. Я толькі пытаю сябе: за што палеглі мае маладзенькія браты з кляймом «кулакоў», з сэрцам патрыётаў? Я добра ведаю, што прычынай майго зняволення была мая першая кніжка, як і прычынаю вось гэтай камедыі з’яўляецца кніжка другая.
О, харошы Максім Танк, я ж так не хацела зноў друкавацца… Нічога, я прывыкла да болю, але за што такая напасць на Вас? Ні яўрэй Вальфсон, ні маэстра Забэйда, ні стары камуніст Жук, ні мастак Салавей і інш., ніхто з сумленных людзей Вам іначай аб гэтай справе не скажа. Усе яны ў Празе і ніводзін з іх за гэтую дурніцу не пацярпеў, як не пацярпелі і тыя тысячы рабочых, якіх страх гнаў на мітынгі, бо з шалёнымі няма жартаў!
У Празе быў загад — даць аднаразова на нямецкі чырвоны крыж забылася якую частку зарплаты. Мы далі — смешна, як для лекара, малую частку, мо жабрак не наважыўся даць меншай, нас і за гэта судзілі, нават не пацікавіліся запытацца ў чэхаў, як у той час з гэтым было?
Яшчэ раз кажу: ніхто з нас гэтага не падпісваў, але думаю сабе, хто з нармальна думаючых людзей мог бы асудзіць нас за тое, калі б нас змусілі гэта зрабіць? На лёгкую вагу кладзе нехта людское жыццё, калі шкадуе, што людзі не папаўнялі гэкатомбаў Гітлеру дзеля жэстаў!!!
І так: ніхто тае тэлеграмы не падпісваў, і пасылаў яе сам Ермачэнка, падпісваючы яе так, як некаму было выгадна, з разлікам на далейшую смуту і бясконцае знішчэнне маральна і фізічна няшчасных людзей няшчаснага Краю…
З пашанай да Вас заўсёды — Ларыса Геніюш.
Р.S. Следчы мой, нехта Коган, казаў, смеючыся, што вялікую суму атрымаў Ермачэнка за гэтую тэлеграму, ад каго — не сказаў…
Л. Г.
Зэльва, 21 траўня 1968 г.
Дарагія і паважаныя!
Атрымала Вашага ліста і задумалася… Гэта было ўчора ў абед, а вечарам моцна ў мяне паднялася тэмпература. Сяння крышачку лепей. Я прастыла, гэта зусім не нервы. Я такі пісала Вам, што не паеду, а то, напэўна, было даволі непрыемнасцяў і для Вас… Знаю, што Вы не прызнаецеся, але я гэта прадчуваю.
Жаль мне Аляксея Нікіфаравіча… Дзе яму падзець усе свае непрыемнасці, а тут яшчэ і дзеля мяне… Сказаць па праўдзе, то мне тут нічуць не лягчэй, як яму… Кожнае шчырае беларускае слова выклікае вось такія рэакцыі… Брудкая і гадкая тактыка “травіць” беларусаў за роднае слова на іх жа зямлі! А яшчэ так хораша друкаваў мяне ў “Зары над Нёманам” Жалкоўскі. Жаль будзе, калі і яго “ўкусяць”…
Дзякую Вам, што шчыра мне ўсё напісалі. Так жа шчыра скажу Вам, што не магу іначай думаць, як па-беларуску, іначай пісаць – толькі так, як дагэтуль, і дыхаць не магу іначай, як толькі для Беларусі! Мы – малады народ, і справа нацыянальная для нас будзе яшчэ доўга актуальнай у першую чаргу! Я арыентуюся, што робіцца ў Гродна, і за чые інтарэсы там ідзе барацьба… Магу Вам толькі шчыра сказаць, што – не за беларускія… Толькі ж ёсць і шляхотныя, чэсныя людзі на свеце, і я веру, што болей як падзялілі нас, ужо не падзеляць, не знішчаць!
Як добра, што хоць Вы не гневаецеся на мяне за той мілы, за столькі гадоў адзіны, вечар, дзе я адчула столькі шчырасці замест “траўлі”… Было мне так добра, і я вельмі Вам за гэта дзякую! Гэта, можа, апошні вечар на Бацькаўшчыне, бо пачынаю думаць аб тым, каб выехаць згэтуль. Мужу зацяжка… Ды ў нас тут нікога са сваіх няма, не будзе нават пры кім памерці. Нікому пакуль што аб гэтым не гаварэце.
Учора напісала ў гарачцы Вам даўгога ліста. Спаліла яго. Усё не магу змірыцца з тым, што Аляксей Нікіфаравіч [Карпюк]за мяне пацярпеў… Я асабіста нікому ў жыцці не раблю зла, гэта маё жыццёвае credo, і падобныя метады для мяне агідныя, як праступнасць… Мне так душна стала, так не вытрываць усяго гэтага здзеку над намі…
Прабачце ласкава мне за гэткі мой тэмпературны ліст…
Шчыра вітаю Вашу сямейку і маю Ніначку. Болей і баюся каго вітаць…
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 12 чэрвеня 1968 г.
Даражэнькія!
Дзякую за ліста. Туліпаны Вашыя цудоўныя, і такіх у мяне няма. Ёсць два белых ад п. Кароль. Муж некалі ў яе выпрасіў.
Цяпер я амаль нікому не пішу, нейкі жаль, боль і злосць усе разам мяне замучаць… Зноў трагедыя, зноў правакацыя. Тое, што пачало гестапа ў 1941 г., прадаўжаецца сяння, толькі другімі рукамі… Найболей агідна, што ўсё гэта робіцца сведама, брудна. Не хачу тут больш жыць, не магу дыхаць болей гэтым паветрам няпраўды і правакацыі! Мусіць, падобнае можна тварыць толькі над беларусамі… Якая агіда…
Не буду Вам пісаць, у чым справа, гэта будзе знаць Лёня, датычыць той газеты з Магадану, той справы. Як усё лжыва, як усё хітра, як подла… Толькі цяпер я поўнасцю зразумела, дзе я жыву… Не, мне нічога не грозіць, але я не магу змірыцца з махлярствам, і не зміруся… Прычынай, безумоўна, кніжка… Трэба ж нейк яе апаганіць.
Так трымацца, так змагацца з усім нямецкім усю вайну, так ратавацца ад Ермачэнкі, ад усіх яму падобных правакатараў, так горда і высока несці ў сэрцы шляхамі ўсіх цярпенняў сваю Беларусь, і бачыць і чуць такую агіду – гэта я ўжо не вытрываю. Толькі пытаюся сябе: дзе я? што за “гестапа” зноў навокал? Скуль столькі ілжы? Прыеду – дык усё раскажу. Галоўнае, што ўсё гэта ўплывае на ўсіх пражанаў і на Забэйду, якога не хочуць сюды пускаць, і яны ўсе ні ў чым не вінаватыя. Проста страх!
Пісаў Ластаўка вялікага ліста. Хварэў. Пісала П. Мядзёлка яшчэ большага ліста. Нарэшце, здаецца, яна мяне зразумела…
Вось сяджу, пішу і плачу, як бабёр… Не ведаю, калі прыедуць дзеці. Вельмі шкадую М. Танка, якому дзеля гэтых паклёпнікаў “мыюць” за мяне голаў… Найболей абурае тое, што так тэндэнцыйна, так неразумна, недальназорна топчацца праўда… Вось чаго не пераношу, з чым ніколі не згаджуся, каб пасеклі мяне на кускі, гэта з падобнымі метадамі насілля! І так, што будзе далей, не ведаю! Альбо памру, альбо мяне пасадзяць зноў, бо некаму выдзеру вочы!
Вось такі мой сянняшні ліст… Усё гэта даведалася 8 чэрвеня ад А.Н. Карпюка.
Цалую Вас і прашу прабачэння, калі хутка не напішу.
Ларыса Геніюш.
Зэльва, 3 ліпеня 1968 г.
Дарагія сябры!
Прашу прабачэння за спознены адказ. Я з пэўных прычын нікому гэты час не пісала. Я ніколі не спадзявалася такой трудной барацьбы супраць мяне ў Менску. Дырыгент гэтага хору ўсюды і заўсягды – адзін…
Цяпер крыху хварэю, прастыла. А.Н. Карпюк выклікаў мяне і ўсё мне расказаў. На жаль, у дабразычлівасць яго мне чамусці не верыцца. Няясны ён для мяне чалавек, няшчыры, з фокусамі. Пачаў, што, можа, мы і сапраўды ў вайну былі нямецкай арыентацыі і г.д. Як успомню цяпер, дык мяне трасе з абурэння. Як можна так не верыць людзям? Тыя, якія працавалі з немцамі, паўцякалі з імі, весела жывуць і працуюць сяння. А тут ужо душу атруцілі “дзеячы”, дзеці якіх не ведаюць роднай мовы! Якія знаюць толькі падазронасць і ўзаемную грызню.
З Быкавым мы пагутарылі зусім іначай – талкова, спакойна. А то я тэлефаную яму (Карпюку. – М.С.), а ён кажа мне, што Максім Танк – мой гаспадар. Проста несуразныя гутаркі ў чалавека. Вось і скасіла мяне гэта ўсё. Думаю, што прыйду ў сябе.
Падалі просьбу аб чэшскім грамадзянстве, бо падобныя выступленні Еўдакіі Лось і іншых, пад палачкай мудрага дырыгента, будуць тут трываць вечна. Якая дэструкцыя, якая дзікасць!
Аляксей Міхайлавіч, гэтага ліста перасылаю цераз Івана Шлыка – сваяка майго мужа. Хоча ён паступіць у Педінстытут. Каді ласка, парайце яму, паяснеце, дапамажэце крыху, калі гэта магчыма. У мерах магчымага, безумоўна. Хлапец ён не сапсаваны, крыху піша. Урэшце, Вам гэта будзе відней.
Карпюку аб маіх словах гаварыць не трэба. Яму гэта не паможа. Сапсуе толькі беларускія адносіны, а нас так мала… Маю вялікую надзею выехаць. Нялёгка мне гэта, замоцна кахаю свой Край, але на гэты раз кіруюся розумам, інтарэсамі майго мужа і цэлай нашай змучанай жыццём сям’і. Мне так крыўдна за ўсё, так крыўдна, што я фізічна не магу болей гэта ўсё пераносіць…
Там чалавек мае крыллі, адчувае свабоду, чалавечнасць, радасць з таго, што жыве. Пакуль была там дэмакрацыя, было там цудоўна, а яна цяпер будзе там зноў. Мы доўга жылі на Захадзе, і таму нам так немагчыма душна. Тут, пры найлепшым, можа быць толькі сытасць, але свабода – там!
Дык ласкава паручаю Вам нашага Івана. Шчыра цалую Вашых мілых дам, а Вас сардэчна вітаю.
Ваша Ларыса Геніюш.
P.S. Прашу прабачэння за такі невясёлы ліст, але не магу аб іншым Вам сяння пісаць. Вы занадта мне блізкія і дарагія людзі.
Зэльва, 6 жніўня 1968 г.
Дарагі Аляксей Міхайлавіч!
Атрымала я Вашага ліста і зусім згаджаюся з яго зместам. Не магла Вам у пару адказаць, бо ўвесь мой час, усю ўвагу, энергію, магчымасці і немагчымасці забіралі Міхаська і Алесік – мае ўнукі. 30 ліпеня я іх адвезла ў Гродна, але была ў мяне тэмпература (39), і я ледзь даехала дахаты.
Бачыла Аляксея Нікіфаравіча. Ён спалохаўся мяне, як чорта. Не мог дачакацца, калі пайду. Яму здавалася, што “засеклі” час, калі я да яго прыйшла, і нічога не робяць, толькі слядзяць за мною. Ён збялеў, цэлы дрыжэў, чуць не ўпаў. Болей яго бачыць не магу, мне ўстыдно за яго! Казаў, што Гродна ніколі не дазволіць мяне друкаваць і г.д. І гэта ўсё – на тэмпературу! Нічога не разумею, не магу паверыць, што гэта той чалавек, які быў калісьці зусім адважным…
Ваня едзе здаваць. Няхай паспрабуе. Абяцае вучыцца і добра працаваць. Усё залежыць ад яго. Сашы [Белакоза] не бачыла вельмі даўно. Патрабую яго бачыць, можа, заеду да іх. Цяпер чакаем Клімовічаў і гасцей з Львова. З хаты няма як ад’ехаць. Што са мною робяць – трудна мне зразумець. Друкуюць. Толькі гэтыя вершы ў іх былі… Да нас тут вельмі добрыя, амаль “салодкія” адносіны. Што гэта там у Гродне?
Аляксей Міхайлавіч, не гневайцеся, што Ваня не паслухаў Вашых радаў. Я яму чэсна дала прачытаць лісты. Ён верыць у сябе, хоча вучыцца, дык няхай здае. А можа, Вас няма ў Гродне? Гэта было б сумна. Гэта адзін з першых лістоў, які пішу пасля ад’езда дзяцей. Хвароба яшчэ адчуваецца.