Л.Г.
Зэльва, 12 лютага 1969 г.
Паважаны сябра!
На дварэ сяння – лютаўскі марозік, хораша! Ад нас паціху ўцякае грып, недзе назад у Ганконг. Крыху баліць галава – начыталася аб фашызме. Доўга бродзіла па хаце ноч, вымаючы з-за свае чорнае пазухі ўсё новыя і новыя свядоцтвы здзеку над нашым народам. Усё гэта адбівалася прывычным болем на маім адзіноцтве да раніцы.
Дзікія, каротказоркія планы немцаў дэнацыяналізаваць нас пасля вайны, вынішчыўшы ў першую чаргу інтэлігенцыю, безумоўна, паэтаў (асабліва тых, якія не хочуць дэнацыялізавацца ды ўстрымваюць ад гэтае нізасці іншых). Які жах – знішчыць, наступаючы, гарады і ўсе іншыя вартасці і “пачынаць” нашую культуру ад “тысячалетняга райху”, нагла зацершы сапраўдную тысячалетнасць нашых гарадоў, паселішчаў, замкаў, пісьменнасці, гісторыі, чалавечнасці нашага народу ўрэшце!
Знача – вынішчыць нашу інтэлігенцыю, а крывёй народу аздараўляць сваю падслепаватую расу, змешваючы “ласкава” з беларускай чысцінёй сваю “арыйскасць”. Яны, напэўна, адразу ўзяліся б нішчыць нашу мову і заводзіць свой Оrdnung, зусім не звяртаючы ўвагі на тое, што мы – жывы, стары, пакрыўджаны, харошы народ, які прагне жыць, дрыжыць за землю сваіх дзядоў, кахаючы яе як жывую!
Страшна гэта ўсё, як тое калясо, да якога мерылі халуі Чынгіс-хана нашых абаронцаў, забіваючы кожнага вышэйшага за калясо… Проста гэта, так па-азіяцку! І лёс Паўлюка Багрыма за царызмам, і Купалаў, і ўсяго народу… І азвярэлы і смешны ў сваёй тупасці т.зв. “гонар” палякаў, якія мову некалькімільённага народу, мову Скарыны дзіка, тупа, па-шляхецку тапталі, заганяючы яе ў хлявы, у поле, пад стрэхі…
Начамі да паэтаў прыходзяць тысячалетнія крыўды зямлі і робяць сэрца паэта крыкам страшэннай болі, адказнасці за наш лёс!
Зусім забылася – учора быў ліст ад Вас. Дзякую! Цешуся, што Ваш дарагі, найлепшы сябра ўжо ўдома. Як там тая кіслотнасць, ці ўсё ў парадку? Дарма Вы, даражэнькі, так праймаецеся гэтым друкаваннем! Мне ніколі не баліць тое, што датычыць мяне, часамі злуе толькі, але не баліць. Мне цяжка толькі, калі робіцца крыўда нашаму народу, і ў мяне, акрамя слоў, няма іншай рады, каб ратаваць яго, дапамагчы!
Мне шмат цяжэй было ад артыкула Васіля Еўціхеевіча (у лютаўскім нумары “Полымя”) – аб нецікавым лёсе нашай зямлі, якую чужымі, негаспадарлівымі, абыякавымі рукамі ўжо паспелі давясці да такіх эрозіяў!
Аба мне не сумуйце, не клапацецеся. Інквізіцыя нада мною цягнецца даўно, і я паспела прывыкнуць да ўсякага, самага вышуканага, мнагаграннага здзеку… Сама крыху вінавата. Вось не паслухала парады аднаго з т. зв. начальнікаў, які радзіў мне заняцца, за яго “геніяльным” прыкладам, частушкамі для свінарак накшталт: “А гармонік грае, грае, дыр-дыр-дыр-дыр” і г.д. Ён недзе праспаў час росту сяла, і не хочацца яму сцяміць, што даяркі слухаюць сяння і Аладава, і Семяняку, і, як я магла пераканацца, разумеюць нават балет Пракоф’ева “Рамэо і Джульета”! Людзям, нават самым простым, патрэбнае толькі сапраўднае мастацтва! Вось і аказалася мая галава над узроўнем таго клятага каляса… І я лепш дазволю сцяць яе, чымсці хоць на сантыметр знізіць яе да ўзроўню, які не адпавядае Чалавеку!
Людзі з такімі цеснымі інтарэсамі, без зразумення, без адчування гістарычнага працягу народа, без зразумення душы народнай, могуць сапраўды прамяняць нашу Радзіму на пустыню – без красы, без гісторыі, без рэха, без памяці… Гэта нішчанне вялікіх духовых народных вартасцяў, скарбаў – прымітывамі!
Прашу Вас вельмі не праймаццца такой драбніцай, як я. Я ведаю Вашыя пачуцці да Бацькаўшчыны, і гэта ёсць тое вялікае, за што цаню Вас і паважаю! Дзякую Вам за тое, што Вы такі харошы, людскі. Пісаць аб гэтай драбніцы Янку Брылю сапраўды няварта. Дайце магчымасць “пераможцам” гэтага “слаўнага подзвігу” нацешыцца рэзультатамі іх намаганняў, поўнасцю адпавядаючых іх маральнаму і культурнаму ўзроўню! Дарэчы, ужо шукаюць плямаў і на сонцы душы самога Янкі Брыля. У Зэльве ўжо ёсць такія людаеды, але я да іх дабяруся, бо я добра ведаю, чаго яны вартыя! Чакаю аказіі.
Калі б была Вам дарога каля нашай хаты, дык заедзьце да нас на агеньчык, хоць на слаўцо! Толькі не сумуйце над гэтай драбніцай. Калі б бачылі В[асіля] Б[ыкава] і Д[ануту] Б[ічэль], – сардэчна ім кланяйцеся.
Ну што, лягчэй Вам? Цалуем з мужам усю Вашу сямейку, як самых дарагіх і харошых людзей!
З павагаю да Вас – Ларыса Геніюш.
P.S. Усякую нечысць буду перці калом з хаты! Даруйце толькі, што нячаста буду пісаць Вам, я буду адпачываць ад зла, буду думаць.
Зэльва, 16 лютага 1969 г.
Сябра Алексей!
Пазаўчора паслала Вам наспех напісанага ліста, але не магу забыцца на горыч Вашых слоў. Хочацца прасіць мне Вас, каб спакойна змірыліся з гэтым. Ніякае неспадзеўкі тут няма! Зусім магчыма, што заўтра загадаюць Вам мяне ганьбіць, кідаць каменні на мой, пургою схлёстаны, паўночнай сцюжай абмарожаны, не раз гарачымі слязьмі ўкраінак змыты, беларускі твар, і я дазваляю Вам гэта, Аляксей Пяткевіч! Гэтым я здымаю з Вас усю адказнасць перад людзьмі і Вашым сумленнем, бо ведаю ўсю сілу рэпрэсіі, і ўсю нашую бездапаможнасць, і бяспраўнае існаванне ў сённяшні час.
Дзякую Вам за шчырыя словы, я не забуду аб іх, бо былі яны з сэрца. Вышэйсказанае я асабіста Вам дазваляю. Гэта не час, калі стаяць над народам трыбуны народныя, якія жывуць народам і для народу. Сяння – стаяць чыноўнікі, якім абыякавы наш лёс і мова, якой яны самі ахвотна і беспаваротна выракліся, гатовыя на першы загад вынішчаць усё беларускае ў Беларусі. У адрозненне ад літоўцаў, якія ўмеюць і другім дагаджаць, і свайго народу не крыўдзіць, нашыя гатовыя нішчыць сваё і без загаду! Што і робяць.
Нядаўна я чытала высказванні расейцаў аб іх мове. Гэта так узварушліва, так люба, цёпла, па-сыноўску, што здаецца, такія людзі ніколі не змогуць шанаваць халуёў, якія выракліся свае Маці, каб толькі атрымоўваць 500 руб. ці 1200! Вось я і не дзіўлюся, што яны выкінулі мой “Куфар”, па-іхняму “чамадан”, бо проста запахла гэта для іх калгасам, а яны ж цяпер самі з катэджаў і танцуюць твіст ды падкідаюць нагамі беларускую мову нават на подступах у Гродна!
Усё гэта разумею і ведаю, што такія нішчаць сваё і без загадаў! Я для іх – недабітак, які трэба даканаць павольнымі мучэннямі. Я – беларуска і веру ў Бога, які жах, які страх гэта, якая дзёрзкасць з майго боку! Мова беларуская, як і рэлігія, – дазваляецца, але не рэкамендуецца. Яшчэ на кароўніку – такой бяды, яшчэ – як бутафорыя для чужынцаў, але хацець мовы народу для народу – гэта ужо дыверсія амаль! Рэлігія – мая асабістая справа, а вось за справу роднае мовы ў народзе – змагаюся, як усё чэсныя людзі на цэлым свеце, як кожны рускі, кожны в’етнамец, кожны чэх, літовец, грузін, кітаец! І буду змагацца за яе, пакуль мае вочы будуць бачыць сонца, а душа – адчуваць боль за пакутную долю народу!
Morituri (маючыя памерці) – называлі рымскія патрыцыі людзей, мучэннем і смерцю якіх любаваліся. Недзе і ад мяне, якую не перастаюць мучыць, яны таксама хацелі б пачуць перад смерцю: “Ave Сaeser imperator, morituri de salutant!”. Як ад кожнага, хто сяння піша! Ад мяне?! Устыд некалі будзе беларусам за ўсе мукі мае і маёй сям’і, за ўсе здзекі над паэтам, да якіх яны прыкладалі рукі! Не аднясе Нёман у шырокае мора болю майго, бо не той сяння час! Ён застанецца ў народзе і доўга, доўга будзе пакутаваць па ўсіх сцежках майго змагання за наш народ!
Гэта апошні мой ліст да Вас – каб лягчэй было жыць Вам, каб цень асобы маёй, прайшоўшай усімі пакутамі турмаў, не падаў на дарогі, якімі пойдзеце! Не гневайцеся на мяне, я заўсёды ў жыцці адна, гэта мой лёс, на які не крыўдую. Ніхто з людзей не навучаў і не навучае мяне, як жыць для маёй Радзімы, і не хачу, каб хоць адзін з Вас адказваў за сяброўства са мною! Ніхто мне не пашкодзіць і не паможа, на кожнага ўскладзена столькі, колькі яму ўнясці. Адна я не слухаю сяброў, якія жадаюць мне спакою, дастаткаў, грошай, пахвалаў і т.п. Адна, бо адна мая Бацькаўшчына, нішчаная вякамі, пакрыўджаная ў сваіх граніцах, пазбаўленая правоў і мовы, – адна...
Адзін быў і мой ахвяраваны на здзекі ў дзяцінстве сын, якога выратавалі нават палякі, адзін і мой муж, якому таксама сэрцам не адарвацца ад роднага... Мае вершы – гэта простая мова да майго народу і толькі да яго, бо калі ён, запалоханы, часам і крыўдзіць мяне, то сапраўды не знае, што робіць... Мне забралі бацькоў (умярцвілі), братоў, разбурылі хату, у якой я вырасла, выцялі дрэвы, пасаджаныя маімі рукамі, зааралі сцежкі, якімі хадзілі надзеі, юнасць, чалавечнасць ды бродзіў бунт за ўсе крыўды народу... Што ж, не ўсё падуладна разбурэнню і плугу, крыўдаў зробленых людзям не прыгараць... Для таго, знача, загінулі “кулацкія” браты мае ў баёх з фашызмам, каб тыя, якія за смерць іх засталіся жыць, абвівалі зноў калючым дротам ногі мае і душу маю за беларускасць…
Што ж, я веру ў Бога, і няхай будзе воля Яго!
Застаюся з глыбокай пашанаю і ўдзячнасцю да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 27 лютага 1969 г.
Сябра Мікола!
Ліста Вашага атрымала, адказваць усё не было часу. У нас – па ранейшаму, муж паправіўся, і я рада. Знялі, даслоўна знялі з работы нашага “глаўурача”, таго, памятаеце, што ўсё нас “еў”. Знялі яго, як мне казалі ў бухгалтэрыі, за вельмі брыдкія справы, але ён ужо працуе ў Гродне на шмат лепшай пасадзе. Суровыя нашыя законы не для такіх, як ён… Справа, безумоўна, не мая… Пішу Вам сяння з прычыны Сашы Б[елакоза]. Пасылаю яго ліста. Што там робіцца – зразумець немагчыма. Я чула, што ад яго зажадалі, каб адрокся беларускай мовы і клопатаў аб ёй. Так мне расказвалі, бо самога Сашы я не бачыла. Гэтага, безумоўна, ён не зробіць, і таму чалавека з’ядуць. Як бачу з яго ліста, ужо пачалося. Колькі я яго знаю, дык адзінай яго заганаю ёсць беларускасць – у сянняшнім разуменні заган. Жаль неімаверны. Чалавеку трэба дапамагчы, не пакідаць яго самога супраць гэтых усіх гіенаў. Чалавек ён савецкі, афіцэр запаса, ленінец па пераконаннях, добры, вельмі добры настаўнік, добры сем’янін, не п’яніца, не распуснік, чалавек улюбёны ў культуру, збіральнік усяго вартаснага, народнага. І каму ён можа замінаць? Ці не здаецца Вам, што тут нешта не штымуе? Адчуваецца загад яго нішчыць. Бо іначай гэтага ўсяго зразумець нельга! У чым тут справа?
Я яму парадзіла звярнуцца ў нашае ЦК. Колькі хто туды ні звяртаўся, дык заўсёды быў, прынамсі, уважна выслуханы, і адпаведна яму альбо парадзілі, альбо дапамаглі. Я не думаю, каб беларускае ЦК і на гэты раз паставілася супраць беларускай мовы, гэта было б нелагічна. Хачу, каб і Вы са свайго боку гэта яму парадзілі, бо ён даволі ўпарты. Як чалавеку жыць, як яму працаваць у такой грызні – ведаю найлепш па сабе, таму прашу Вас каб як найхутчэй выясніць усю гэтую справу і даць чалавеку нармальна жыць, як кажуць, без інфарктаў і працаваць нармальна без страху ад беспадстаўнае напасці.
А можа, Вы абгаварылі б гэтую справу з кампетэнтнымі рэдактарамі “Звязды”? Добра было б, каб усё гэта расследаваць, але дакладна. Можа, і ў Сашы якія памылкі як у настаўніка, але яго так цэняць і вучні, і людзі, што не думаю, каб была ў чым яго віна. Проста ўсюды гіне ўсё беларускае, засталіся адзінкі, шануючыя мову бацькоў, няўжо і іх будуць выкарчоўваць? Як сумна, як жудасна! Да чаго дажылі мы, чаго дачакаліся? Няўжо і цяпер, калі ўсе людзі – быццам роўныя, ёсць яшчэ, яшчэ водзяцца “мужыцкія” і “панскія” мовы? Як давесці гэтым “курыным мазгам”, што гэта ёсць мова народу, разумееце, мова жывога, працоўнага, старога, слаўнага народу, свой голас, свой твар, свой агонь, свая ж маці!
Міколачка, ну што Вы на гэта? Няўжо Вы не прыдумаеце, як памагчы Сашы ды яго харошым дзеткам? А галоўнае – мове нашай, Радзіме нашай, так пакутнай заўсёды, так нішчанай, дзе так нядаўна быў камень на камені і магіла на магіле пасля вайны… Ну, думайце, прашу, думайце…
У нас усё па-ранейшаму. Доўга не піша Юра. Такі страх аб яго здароўі, аб хлопчыках, аб іх будучыні. Калі б зналі, якое гэта было здольнае, харошае дзіця, але ўсё светлае, усё харошае нішчыць тупая цемень і раўняе з сабой. Не магу аб гэтым, не магу… Амаль усіх “дабрадзеяў” памаленьку выжываю з хаты. Выдумваю, палохаю іх, чым магу. Стала спакайней крыху, ёсць хвіліна пачытаць, падумаць.
“Круглянскі мост” – гэта падзея! Даць такія прататыпы нашых дзён, паказаць з карэнняў сучасныя персанажы мог толькі Васіль [Быкаў]. Піша, што Брыль ці Шамякін напісалі б гэта ў іншым аспекце, яго ж гэтая тэма цікавіла найболей у аспекце маральна-этычным. Якраз сяння ўжо найвышшы час на такія аспекты! Паняцце перадавога чалавека сяння залежыць якраз абсалютна ад яго маральна-этычных вартасцяў. Ад гэтага залежыць і мір, і далейшае сужыццё народаў у наш лёгказнішчальны атамны век. Як Вы думаеце?
Разумныя, прадуманыя законы, прытым законы роўныя для ўсіх – вось што можа быць ратункам сяння і для нас, і для людскасці. Без прыгнятання, без насілля, без эксплуатацыі людзей, адзінак і народаў. Іначай пагінем усе, як рудыя мышы, калі пачнем даказваць зброяй, хто сільнейшы, хто лепшы ці каму належыць першынства. Усё гэта дурасці ў параўнанні з існаваннем людзей і зямлі. Думаю аб гэтым, бо адчуваю будучае жыццё маіх унукаў. Баюся за заўтрашні дзень зямлі…
Вітайце сяброў, пішэце мне, бывайце!
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 29 сакавіка 1969 г.
Даражэнькія!
Ужо трэці дзень, як муж у Гродне, у камандзіроўцы. Адпачываю, чытаю. Таму вось і пішу Вам адразу, бо непакоілася, чаму доўга ад Вас не было ліста. А ў Вас ужо вясна – сееце памідоры. Я не сею, бо ў нас няма сонца ў кватэры, і яны – як нітачкі. Ды, прызнацца, я – гультай. Памідоры гэтыя ведаю, у іх мала зярнятаў, і яны мясістыя, смачныя, позна даспяваюць, баяцца туманаў. Я такое насенне паслала некалі да Чэхаў, і яны назвалі – беларускія памідоры.
У мяне цяпер мала зямлі (на шчасце, а то ногі баляць), і я купляю ў калгасе крыху скараспеек, крыху іншых, і хапае нам. Што да маёй “багатай гасціны”, то я згодная з п. Галінай. Не люблю мучыцца, ды і есці не люблю. У Празе мы часта падавалі прыгожыя канапкі, а да іх каву. А тут паспрабуйце мужавым сваякам, якія любяць выпіць і як след закусіць, нешта падобнае запрапанаваць! Пырхнуць смехам! Вось і прыстасоўваюся да абставінаў, успамінаючы бацькаў дом.
Саша Белакоз ужо крычаў на мяне за клопаты, але ж мужу трэба і санітаркам нешта занесці, і сёстрам (яны ж яго віншавалі!), ды яшчэ пару дзён клікаць пакрысе ўсіх, хто не змог прыйсці ў пару. У нас так: альбо ўцякай з хаты, альбо ўжо каб сталы былі з закускай! Дурасць гэта, а можа, і не. Успамінаю вайну, галодных людзей, і вось накрываем стол – усім, што ад сэрца, і цешымся, што людзі пад’елі, ды яшчэ завернем ім нешта з сабой. Ад таго часу ў мяне слабасць карміць людзей, яны багатшыя сто раз за нас, але гэта няважна.
На поўначы, у вязніцы, голад на працягу столькіх гадоў – вось і ў памяць тых гадоў люблю, каб стол быў як стол. Мы з мужам цяпер ямо вельмі мала, больш малочнае. Толькі гарэлкі многа я не люблю! Вось гэта ведаюць сябры. Прыехаў раз Прашковіч з Панізнікам, паслала я ім у далёкім пакоі, напаліўшы печ. Доўга мы сядзелі, “цадзілі” па кілішку нейкае пітво, а яны прывезлі мне бутэльку імпартнага рому на 65 градусаў! На другі дзень – ужо снеданне на стале, да ўсяго іншага дранікі са смятанаю, часу каля палудня, і я іду падымаць гасцей. Бачу – ай ліха, у бутэльцы – толькі на дне рому, а была зачыненай! Недзе я скрывілася, а яны ў хохат! Адлілі зумысне ў другую бутэльку той ром, каб мяне напалохаць! Вось ужо цешыліся пасля…
А ўсіх Вашых старых кавалераў трэба жаніць! Калі б ведалі, якія тут у нас харошыя дзяўчаты – маладыя настаўніцы, медычкі! Сяння, дарэчы, гаварыла мне адна: так ім цяжка па сёлах, так сумна, моладзі няма – уцякае з сёлаў, гады праходзяць. І вось яны знайшлі раду, тыя сялянскія галубкі – што думаеце? Кураць. Я не мела адвагі крычаць за гэта, так мне іх жаль. Што да П[аўліны] М[ядзёлкі] (між намі), то яна мае цяпер гора. Нейкі тып надрукаваў у “ЛіМе” аб тым, што не яна гуляла першую “Паўлінку”, а ставілі яе першы раз у Вільні! Вось бяда! Ужо трэці раз мне аб гэтым піша! Я надта баюся, калі яна даўжэй у нас пабудзе, дык такую характарыстыку маю намалюе, што патомкі мяне не пазнаюць. Яна ўсё благое прыкмеціць, проста жах! Маю я аб чым думаць.
Сваю “любоў” да мяне яна тлумачыць так: “Мабыць, я ўсё ж крыху псіх (а мо і не крыху). Яшчэ да арышту ў 30 г. на мяне нападаў страх, і я лячылася ў Сечанаўскім інстытуце ў Севастопалі ад фобіі, а пасля проста з вязніцы ў Казані трапіла ў псіхіятрычку. Вось і астаўся след ад гэтага – баюся цябе страціць”. Можаце сабе ўявіць, што і ў мяне хутка будзе фобія з гэтага ўсяго… Ну, будзем бачыць – Бог бацька!
Што да песенькі, то гэта, напэўна, будзе тая самая. Ах, каб Вы маглі яе ўсю ўспомніць! Вельмі прашу. Пашукайце, калі ласка, і тыя, з Сакольшчыны, гэта так цікава. Трэба Вам іх паслаць у “Ніву”. Зрабеце ласкава гэта. Юлечка Бібілачка – маладзец, з ею можна коні красці! А той бедны Панізнік сядзіць на нітках і марыць аб паясочках. Будзе рады, калі знойдзе тую цётачку Юлечку. Мой Алесік ужо быў у яе, дала ім па гальштучку. Вельмі шкадую, што не знаю яе асабіста.
Як там маюцца Клімовічы? Што ў іх новага, добрага? Харошыя яны людзі, гэта я толькі – паганая капрыза, да ўсяго чапляюся… Як крапіва, як той агонь, во даў Бог натуру! Сяння ў Зэльве слонімскі тэатар ставіць “Паўлінку”, пайду паглядзець. Каб хто ехаў, дык паслала б Вам хоць цяляціны, у пачцы, баюся, папсуецца. Што да сына і ўнукаў – Бог ведае, што ў іх будзе. Вось сын быў сапраўды вундэркінд, а што з яго жыццё (ці, праўдзівей, ворагі) зрабіла… Божа, дай мір на зямлі, дай сумленне чалавечае людзям і мудрасць нашым унукам! Як быў настрой у Арсеня? Я тут – як у мяшку, велькасвецкае жыццё праходзіць міма.