Грамадзянства – то добра, але што са мной тады зробяць? Лепш буду раз у дзень есці, а не аддам нікому сваю такую-сякую свабоду.
Сяння ў нас поўна сонца. Жадаю Вам здаровячка, добрага настрою, радасці з жыцця! Вітаю Вас з Велікоднымі святамі! Прывітанні ўсім хатнім – Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 22 красавіка 1969 г.
Даражэнькія!
Атрымала ліста ад Вас. Цешуся, што вы ўсе жывыя-здаровыя. Я пра Бядулю нічога не ведаю бліжэй, але вельмі люблю і цаню ў нашай літаратуры вытокі сапраўднай беларускасці ў небеларусаў… Тое, што ён так непраўдзіва ўсё напісаў, далікатна кажучы, – свінства! Страшнага і паганага тут нічога няма, але махлярства ёсць махлярства! Чаму ён так зрабіў, з якой мэтай? Вам трэба спісацца цясней з даследчыкамі спадчыны і жыцця Максіма Багдановіча і даць ім факты. Спадзяюся, што логіка фактаў пераканае іх. Кажу Вам яшчэ раз: нічога паганага там няма! Калі б нават с.п. Ваша Мама і зрабіла падобныя заўвагі, дык яны былі, на жаль, праўдзівымі. Які б вартасны, дарагі, таленавіты чалавек ні быў, гэта не зменшвае небяспекі. Калі туберкулёз у адкрытай форме, ён забойча шкодны для прабываючых у адной кватэры. Бактэрыя Коха, асабліва ў той даўні час, нясла загубу, ды і сяння гэта вялікая небяспека! Ведаючы, як жыдкі хварабліва дрыжаць за сваё здароўе, зусім не веру Бядулі, што ён прабываў з М.Б. у адным пакоі! Ён проста свае думкі хоча ўлажыць у вусны Вашай Маці, толькі яшчэ раз кажу: гэта яе не ўніжае! Добра ведаючы псіхалогію яўрэяў, я зусім, зусім не веру Бядулі. Калі б у нас нехта адпаведны паявіўся, я яго напэўна з гэтым пазнаёмлю.
Пару гадоў таму мне прыслаў сваю кніжку аб Багдановічы Грынчык Мікола. Маецца быць у нас Прашковіч, і ён мне парадзіць у гэтай справе. У нас быў знаёмы ляснічы, які запрасіў да сябе ў леснічоўку хворага (ініцыялы закрэслены. – М.С.). Калі ён заязджаў пасля да нас, у яго ўжо былі сімптомы. Заразіўся ён ад паветра ў пакоі хворага, дзе было поўна бактэрыяў. Ён выжыў (цяпер у Польшчы) ведаеце як? Завёў пасеку і лячыўся мёдам. Вельмі прагнуў жыць, бо кахаў сваю жонку, якую “ўкраў”, і дзяцей. Жыў ён з хворым месяц. Дык калі с.п. Ваша Мама і зрабіла такую заўвагу, гэта сведчыла аб яе вялікай інтэлігенцыі і адукацыі, бо кахаць і паважаць некага – гэта не знача заразіцца. На маю думку, хітры жыдок укладае свае думкі ў словы Вашай Мамы, бо яны то заўсёды добра арыентаваліся ў хваробах. У нашым мястэчку (Воўпа) кагал спецыяльна плаціў лекару, каб толькі ён быў напагатове. Драбніцы гэта, і Вы не праймайцеся! Злуе мяне тут толькі махлярства, вось гэта – свінства!
Паўлінка вельмі любіць і добра ведае Бядулю, што каб папытацца ў яе? Між іншым, я не ведаю, што будзе. Пасля таго, як я Вам пісала, яна дала мне тэлеграму, што выязджае 20 красавіка. Вось я ёй шчыра і напісала, што мы нікога не можам узяць да сябе назаўсёды! Смешна! Яна, напэўна, лютая на мяне, але я не пісала ёй аб тым, што мужу зусім збіраюцца не даць пенсіі, як нам тут сказалі… Што нервы нашыя патрэбныя, каб вытрываць усё, што тут робіцца каля нас! Не пісала ёй і таго, што яна – процілегла інакшы чалавек, чымсці мы, і гармоніі ў нас не будзе! Я нічога гэтага ёй не паясняла. А тут муж – ледзь-ледзь. Хаджу за ім як за дзіцем, яму патрэбны спакой, адпачынак і свая, толькі свая хатняя атмасфера. Ён перачулены на гэтым пункце! Баюся эксцэсаў з боку Паўліны Вікенцеўны, але што ўжо будзе! Бачыце, даражэнькія, калі ў мяне госць, то я яго ўжо дагледжу! Гэта традыцыя! Але не магу я сяння гэтага рабіць, шкодзячы сваяму мужу. Ён такі капрызны, хвараблівы, але ён у мяне – галоўная асоба, а сяння – адзіная, каб аб ім клапаціцца.
У нас холад і снег ужо пару дзён. Праўда, ён ляжыць нядоўга, але ж дакучае. Сяння Дзень памінання мёртвых, я вярнулася з царквы. У нас сапраўды нецікавыя перспектывы, але ж Бог – бацька! Зноў і зноў цераблю сваё сумленне: муж ці П[аўліна] М[ядзёлка]? Муж, муж і толькі ён! Калі б П.М. была без сродкаў да жыцця, дык другая справа, а тут мы хутка застанемся без тых сродкаў… Я паважаю яе і цаню, але гляджу на жыццё рэальна. Муж заснуў, крыху перастыў, моцна кашляе, але стаў болей зраўнаважаны пасля таго майго ліста П.М. Я не думала, што ён так балюча перажываў тую справу…
Як маецца п. Шнаркевічава? Я проста баялася адчыняць Вашага ліста… Дай ёй Божа яшчэ пажыць, убачыць сёлета сонца і кветкі! Калі б Вы адведалі яе, дык перадайце ёй ад нас самыя шчырыя пажаданні здароўя і ўсяго найлепшага. А да Вас у мяне просьба: не прымаць да сэрца Бядуліны і Бядулініхіны выдумкі. Надта ж ужо па-хрысціянску Бядуля сябе выстаўляе. Вось цікава, як паставяцца да гэтага сёстры Бядулі? Напішэце ім! Усім паэтам свомая фантазія, любую рэальнасць апаэтызуюць па-свойму… Галоўная рэч – даць людзям сапраўдныя факты, а гэта вы ўжо зрабілі! Ногі мае крыху адышлі, начамі сплю. Ніхто мне не піша, ніхто ў нас апошні час не бывае. Чакаем цяпла.
Сяння Прашковіч і А. Коршунаў прыслалі нам сваю кніжку “Прадмовы і паслоўі Скарыны”. Цудоўная рэч для нас! Усё ў арыгінале! Акадэмічнае выданне, на жаль – 1200 экз. усяго. Зноў сэрца баліць мне па той Паўліне М[ядзёлцы]. Але вось ляжыць чалавек пад пледам і кашляе… Ці пісала яна Вам? Ах, тое маё грамадзянства, як яно многіх людзей непакоіць…
Дзякую, што паслалі ў “Ніву” песні. Вось гэта добра! Як жа цяжка было М. Багдановічу ў сям’і… Мелася быць у нядзелю ў Гудзевічах – у дзеда на магілцы, але не змагла пакінуць мужа. Усяго Вам добрага! Галоўнае – здароўе! Муж мой просіць, каб не нерваваліся, бо сапраўды няма чаго. Абое мы Вас сардэчна цалуем. Усім хатнім шчырыя прывітанні –
Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 28 красавіка 1969 г.
Дарагі сябра Сяргей! Дзякуем Вам за кніжку, за памяць. Не пісалі мы Вам, бо лісты ад нас не для ўсіх мілыя, пажаданыя. Нас нейк “ядзяць”, асабліва мяне. Івану Пятровічу, які ўжо ледзь ходзіць, адмовілі ў пенсіі... Толькі дзеці і унукі здаровыя, гэта важна. Я прасіла Ніну, каб Вам напісала, і сказала ёй, што пісаць. Мы, Сяргей, не ведалі, што там з Вамі. У мяне тут было такое нервовае становішча, што “сігнал”, каб стараніцца Вас, праўда, невыразны, не канкрэтны, я прыняла як нейкі новы “фокус” сваіх “апекуноў”. Жаль, што Вы не адказалі Ніне адразу. Я мучылася няпэўнасцю, бо сянняшні час крышыць і жалеза...
Сябра Мікола ўсё паясніў. Гневацца і крыўдаваць Вам няма пашто і на каго. Ёсць публіка, якая любіць “жарты” ці іншыя камбінацыі... Ёй жывецца добра, але нам вось тут не да жартаў, не да смеху і не да гарэлкі... Муж слабы. Найбольшую маю радасць, што Вы ёсць Вы. Ніны мне толькі жаль, бо тое шчырае дзіця тут зусім такі не вінавата. Я думала, што калі Вы, крый Божа, не той, якога я ведала, дык і ліст ад мяне быў бы Вам непатрэбны.
Тым людзям, зусім таксама не вінаватым (ім нагаварылі), я напісала аб нашых адносінах і аб тым, каб разабраліся ў справе і нявінна Вас не абразілі. Гэта прайшло, Сяргей. Я шчаслівая, што гэта толькі нейкія да некага адносіны... Я ужо баюся свайго ценю і, бывае, не веру нават найбліжэйшым. Аб гэтым трэба нам пагутарыць. Я Вас прашу не кранаць гэтай справы. Вы, недзе, ужо дадумаліся, скуль той вецер. Пакінем іх у спакоі, яны нам не кампанія. Я апошні раз прасіла Вас, каб болей да нас не прыязджалі, бо баялася за Вашыя нервы і г. д. Сяння прашу: прыедзьце хоць на пару дзён і будзьце сынам. Толькі адказнасць за свой спакой бярыце на сябе. Доўга не будзьце ў дарозе. Вяртайцеся.
О, Сяргей, як добра, што яно так, як ёсць. Добра прачытайце ліста Ніны і зразумейце, што між сябрамі мусяе быць яснасць, жыццё гэта не забаўка.
Цалуем Вас і чакаем дамоў.
Ян і Ларыса Геніюшы.
Калі будзеце ехаць, званіце: 4-90 (Ніне Лойка).
Р.S. Прышліце мне фатаграфію з Масквы, дзе вы усе з П[аўлінай] М[ядзёлкай].
Зэльва, 30 чэрвеня 1969 г.
Даражэнькія!
Прашу прабачэння, што не зайшла да Вас, як абяцала і як ад душы радзіў мне Іван Пятровіч. Я доўга шукала тую Падгарэсялку. Яна аказалася ў нейкім вузенькім рове, відавочна, прастарым карыце Нёмана, бясконца даўгая, такжа цікавая і крыху нават беларуская. Вясной там мусяе быць цудоўна! Людзі жывуць – як птушкі ў гнёздах, многа дрэў. Нагадвае мне гэта ваколіцы Прагі (толькі там – скалістасць) ці нейкую беларускую Швейцарыю, каб не смярдзючы раўчачок пасярэдзіне…
Дык вось, у адным такім гняздзе, якое старожаць малыя і злосныя цюцькі, і затрымалася тая цётка, якая прывязла падарачкі. Найбольшым падаркам быў гімн чыстага захаплення, які прапяяла на ўсе лады тая бабка для “свайго доктара” і нашага сына. Відно – любяць гіцля тыя людзі ў Гарадку, і гэта мяне ўсхвалявала. І хоць бабка не дадала мне два хвартушкі і ўсе лекі, якія сын паслаў (даведалася з сынавага ліста), усё ж я захавала вялікую ўдзячнасць ёй за добрыя словы пра Юру.
Да Вас не зайшла, бо мяне – калаціла. Гэта Вам, спадзяюся, аб’ектыўна, раскажа Данута. А вінавата я сама. Мяне цягне да ўсяго беларускага, і часам здаецца, што шыльда скрывае за сабою і змест… Для мяне беларускасць і беларус – не бізнес і не палітыка, а маё жыццё і сэнс майго існавання. І таму вось калі на склоне майго жыцця нехта пачне верашчаць аб тым, што ўжо час мне змяніць маю душу на інтэрнацыянальную і т.д., гэта выводзіць мяне з раўнавагі, бо:
Размаўляць па-беларуску – гэта модна.
Мову Маці, кажуць, не забыць.
Для мяне ж гэта не модна, толькі родна,
Гэта так, як піць, як есць, як жыць.
Дзякую за кніжкі, а за ліст – асабліва. Разлічымся за іх пры сустрэчы, бо Марыя Міхайлаўна рашуча адмовілася мець нешта супольнае з нашымі фінансавымі разлікамі… На маё 60-годдзе чэхі дадумаліся паклікаць нас да сябе! Смешна! У такі дзень людзі бываюць у сваёй хаце, і іх сябры і пабрацімы вітаюць іх і старожаць, каб усякія нелюдзі і злыдні хоць у гэты дзень не муцілі вады ў крыніцы.
Болей я з А[ляксеем] К[арпюком], безумоўна, не сустрэнуся. Проста таму, што не маю намеру сядзець 15 сутак, якія даюць цяпер, калі некаму рашучым узмахам рукі забароніш раніць і паганіць тваё найсвяцейшае.
Спяшаюся на пошту. Вітаем Вас усіх і цалуем з Іванам Пятровічам – Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 6 кастрычніка 1969 г.
Даражэнькія!
Што ў Вас, як здароўе Марыі Міхайлаўны, якая цяпер Марынка, які Вы? (Што душа беларуская – я не сумняваюся.) На Зельну я шчаслівай нагодай (аўтобусам АН БССР з супрацоўніцамі Акадэміі) заглянула ў Гудзевічы. Было гэта над вечар. Саша і Вера [Белакозы] адпраўлялі на аўтобус гасцей з Гродна. Вас, на жаль, не было. Белакозы горка сумавалі з гэтай прычыны. Міхаська – высокі, танклявы, хораша гаворыць. З твару ён падобны на бабу Белакозіху, з чаго яна вельмі рада.
Экспедыцыя АН (дзве жанчыны, Збралевіч і яшчэ адна, малады студэнт-хімік, Саша Ярашэвіч – энтузіяст беларускай даўніны і архітэктуры, ды бурклівы шафёр) – у пошуках старых беларускіх выданняў, кніг, дакументаў і т.п. Галоўнае – шукалі па цэрквах і касцёлах, але – нідзе нічога! Усё гэта даўно некім забрана, і стары дакумент з Гудзевіцкай царквы, пісаны на беларускай мове і з каралеўскім подпісам, – таксама згінуў. Дарма мы ездзілі.
Белакозы частавалі нас шчодра, спалі мы добра. Я там была толькі ноч. Мне здавалася, што Вера і бабуся нейк незадаволена крывіліся, можа, было нас замнога, а можа, яны – проста на Сашу, які лішне выпіў. Мне было так прыкра, што я раніцай уцякла дамоў і не магу ім напісаць да сяння… А можа, мая асоба выклікае небяспеку, якая адаб’ецца на спакоі іх сям’і ці на матэрыяльным боку іх благабыту? Бог ведае, але мне было горка… Была там і Юлія Бібіла. Мне яна спадабалася. Я ёй туды прывязла ніцей.
Быў у нас Мікола П[рашковіч] з Ірай Крэнь і адным студэнтам – у самы сезон баравікоў. Было цікава. З Прашковічам цяпер – не тая гутарка! Вось змяніўся сябра! Прычапіўся, каб бралі грамадзянства. Чуць мы не пасварыліся. Нас пусцілі з няволі таму, што ў ААН была дамоўленасць аб звальненні ўсіх не грамадзян СССР. Мы ніколі ў жыцці не былі грамадзянамі гэтай дзяржавы! І што яны зробяць з намі, калі мы будзем іх грамадзянамі – мне неахвота думаць. А Мікола П. гэтага ніяк не цяміць. Адным словам – на нас анафема! На мяне… Ну што ж, не першы раз.
Юра быў у Балгарыі, праездам у Чэхі. У 1963 г. (нас звольнілі 4 чэрвеня 56 г.) адначасова напалі на ўсіх нашых знаёмых у Чэхах і пазабіралі ўсё вартаснае. Людзі паказалі Юры паквітаванні… А былі вершы, дзённікі, карэспандэнцыя, архівы – мае і не мае. Былі рэчы, кнігі і г.д. Такая жудаснасць – як быццам мы былі ўжо нябожчыкі! Як гэта так абакрасці?! І дзе гэта ўсё падзелі? Там былі вартасныя для народу рэчы. Была копія апошняга ліста кс. Гадлеўскага перад расстрэлам яго гестапаўцамі, былі апошнія, абрызганыя крывёю (кроў – горлам!) паштоўкі дзядзькі Васіля Захаркі, дзе ён мяне выклікаў, каб радзіцца, што яму рабіць перад смерцю з паўнамоцтвамі Ураду… Былі дзесяткі фатаграфіяў Ураду і г.д.
О Божа, колькі ж можна? Адно сумленне і стойкасць маю яшчэ не раскралі! Адскакваюць, як ад каменнай глыбы! Дарога мая, сцежка зрабілася вузенькай-вузкай і вядзе яна ўжо ў магілу…
Як мала я змагла зрабіць! О Божа, як мала! Усё – быт, хата, бульба, гарод, муж… А жыццё і ўцякло… Быў у нас М. Грынчык і настаўнік з Гродна – Дрозд. Добра пагутарылі. Я Вам удзячная, што Вы далі мне магчымасць раз выступіць перад сваімі людзьмі ў Гродне! Я Вам шчыра ўдзячная! Я так люблю выступаць перад суайчыннікамі, але толькі так, як дыктуе сэрца.
Мелася да нас прыехаць Дануся Б[ічэль] з Васілём Б[ыкавым], але, відавочна, баяцца і яны. Няхай! Чаго баяцца? Што значаць усе багацці свету, калі наша Бацькаўшчына менавіта сяння патрабуе нашай мужнасці, нашай славы, падтрымкі, ратунку! Ці ж варта жыць для нечага другога?!
У жніўні аднойчы завітаў да нас адзін джэнтльмен і кажа: “Столькі бачыў Вашых партрэтаў, фатаграфіяў, гэта Вы будзеце Л.Г.?” Думаю сабе – скуль і дзе тыя мае партрэты? Ажно ён кажа: “Я беларус з Аўстраліі”. Тут мы і пачалі выціраць слёзы… Ён ужо ўдома. Прывітанні даходзілі толькі з Польшчы і з Чэхаў… Пішуць ужо і з Дэтройту, просяць кніжку, спасылаюцца на яго…
Жаль Арсенневу, памерлі яе муж і адзіны сын. Яна цяпер глядзіць унукаў. Памерлі, наагул, многія… Мікола Абрамчык пры смерці. У яго рак. Яго намеснікам цяпер – Вінцук Грышкевіч. Маральна ім там нялёгка. Казаў, што ў “Голасе Радзімы” заўсёды поўна маіх вершаў, а я аб гэтым паняцця не маю! З трудом верыў!
Пішуць з Польшчы, што патрэбны нам рынг, і час ужо на яго выходзіць… Я згодна! Пішу Вам праз свайго чалавека, можа, не падвядзе… Тут даходзяць да нізасці ў здзекаванні над намі. Маўчымо. Горай, што цяжка Івану Пятровічу. Пачынаецца з матэрыяльных умоваў…
Некалі ў зняволенні жонка Зарэцкага расказвала мне, што яе муж і др. пісьменнікі прыехалі ў Парыж, і там у іх нехта спытаўся: “Дзе Беларусь, гэта там, дзе Жмудзь?” – “Ага, там, дзе жмуць”, – адказаў Зарэцкі… Вось цяпер жмуць мяне, аж іх чорт бярэ! Не думайце, крый Божа, толькі, што нам трэба нечым памагаць. Вось жа не! У нас яшчэ ёсць грошы за кніжку, ды і муж сяк-так ходзіць на працу. Гэта ўсё – другарадная справа.
Напішэце аб сабе хоць пару слоў, як жывы. Кіньце картку без подпісу, я пазнаю яе па почырку. Мне так часта думаецца пра Вас. Аба мне што толькі ні выдумоўваюць! Толькі Вы верце мне, маім вершам! Няхай дурні вераць дурніцам! Мяне дзівіць толькі іх нізасць і агіднасць метадаў барацьбы са мною! Найболей баліць, што судзілі, мучылі мяне, і цяпер здзекуюцца нада мною – беларусы… Няўжо ў нашых не засталося ні каплі сумлення? Няўжо гэтыя людзі злепленыя толькі з халуйства і страху? О, сыны беларускія, няўжо іх не будзе?! Нават дзікары не здзекуюцца над жанчынамі! А які бруд яны льюць на Н. Арсенневу!..
Калі ёсць у кнігарні, то пашлеце мне пару “Невадам з Нёмана”. Просяць іх аж з Дэтройту (ЗША). Баюся слаць, але не вытрымаю, каб не выслаць!