Вось і ўсё. Зараз прыйдзе Аня па ліста. Яна Вам пра сябе раскажа сама, яна проста свая і разумная дзяўчына. Хораша напісаў пра Вас Чыквін у “Ніве”, чыталі? Як працуецца? Дзе былі летам? Прабачце, што Іван Пятровіч надакучае Вам. Яму проста хочацца з некім пагаварыць. Доўга ён ужо нідзе не бывае. Свой водпуск правёў у Росі.
Пішу Вам як людзям дарагім і блізкім. Не пішу нават Ніне, сястры сваёй, бо і яна мне далей за Вас. Перадайце ёй прывітанні. Многа мне ні пішэце па пошце! Не хочацца дрыжаць за Вас, дарагія!
Жадаю Вам усяго добрага. Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 30 кастрычніка 1969 г.
Шчыра паважаны сябра!
Імя Ваша мне ведамае. Вельмі ўдачныя пераклады з чэшскай і польскай моваў зрабілі яго папулярным. Многа добрага я чула аб Вас таксама і ад маіх сяброў. Дзякую за ліста і ўвагу.
Смерць др. Ф. Ціхага і для мяне яўляецца сумнай нечаканасцю. Ён вельмі цяжка перажываў смерць свае жонкі, відавочна гэта і скараціла ягоныя дні. Што ж, гэта непазбежнасць, і нам, жывым, застаецца толькі шчыра пажадаць яму, каб памяць аб ім намнога перажыла яго век. Страта гэта і для нас, беларусаў.
Што да справы, у якой Вы да мяне звяртаецеся, дык, на жаль, мушу Вас расчараваць. Нічым і не ў чым не магу Вам дапамагчы. Вас асабліва цікавяць 20-30 гады. Дык вось: я прыехала ў Прагу толькі ў самым канцы 37 году і не пазнала нават асабіста выдатнага палітычнага і культурнага дзеяча, беларуса др. Тамаша Грыба. Неўзабаве пасля майго прыезду давялося быць на яго крэмацыі. Як я пасля з’арыентавалася, дык гэта быў адзіны беларус, у якога былі моцна наладжаныя бел-чэшскія cувязі. Чэхі, з якімі мяне знаёміў мой муж, не былі літаратарамі, ды і я сама ў тую пору яшчэ нідзе не друкавалася, і ўвесь мой боль і бунт супраць нядолі майго народу мірна сабе ляжаў у сшытках…
Час тады быў не меней неспакойны, як сяння, асабліва пасля анексіі Аўстрыі. Я пазнавала народ, ягоны ўрад і палітычную cітуацыю толькі з прэсы, з літаратуры і з розных падзеяў на вуліцах Прагі. Ад іх я вучылася даражыць родным, цаніць славянскае і за сваё змагацца.
Мне давялося бачыць неверагодную рэч: народ ішоў на мабілізацыю з слязьмі радасці ў вачах, кожны быў гатоў змагацца і гінуць за сваю незалежнасць! Давялося таксама бачыць і горкі народны боль і паніжэнне, калі без бою трэба было адрываць часткі рэспублікі і аддаваць ворагу…
Бачыла і прыход немцаў у Прагу, і маўклівы, зацяты пратэст народу, які цяжка нёс чужое нашэсце і, акружаны, перанаселены, невялікі, не мог адкрыта выступіць супраць акупантаў.
Чэхі, наколькі маглі, вярталіся да класікі, выдавалі лепшыя творы сваіх “buditelu”, падтрымлівалі дух свайго народу.
У Нямеччыне паявілася шмат беларусаў – палонных з польскай арміі, рабочых. Трэба было думаць нам аб сваіх, вось тады я пачала друкавацца. Што я тады пісала – Вам гэта ведама… Сяння я сама здзіўляюся, як падобнае тады праходзіла, і як выйшла мая першая кніжка “Ад родных ніў”. Выйшла яна ў Чэхах і была яна ў духу народу, які і сам, як мог, ратаваўся духова супраць дэнацыяналізацыі і бесчалавечнасці. Вось тады і звярнуўся да мяне др. Ф. Ціхі – праз маіх знаёмых, сям’ю Галікаў. Др. Ф. Ціхага я не бачыла ў жыцці! Памятаю, як ён напісаў мне, што знішчыць усё, што напісана эміграцыяй за 25 лет у Чэхаславаччыне, і пакіне толькі мае вершы, якія перакладае на чэшскую мову, каб надрукаваць іх: “v dobe, khra se kvapem blizi”… Тады я яму паслала кніжку праз Галікаў.
Пасля было асвабаджэнне Прагі, пасля яшчэ многа падзеяў, і на запатрабаванне савецкага ўраду – наш арышт. Вось тут самае трагічнае. З вязніцы, баючыся за сына і за тое, што згінуць у пакутах і я, і мой след, я звярнулася да Ф. Ціхага, каб ён некалі пераказаў людзям, дзе я і што са мною. Тут, у вязніцы, з гора, я наткнулася на варожы, амаль страшны твар чалавека, які не толькі не меў крыху літасці нада мною ці нейкай чалавечай спогадзі, але яшчэ пісаў мне, ці не ведаю, дзе др. Янка Станкевіч (які працуе над Аль Кітабамі), што трэба пасадзіць і яго…
Гэта было для мяне настолькі страшна, што не магу забыцца аб гэтым і сяння…
Я ведала, што няма ў мяне ніякай віны, і толькі таму да яго звярнулася. De mortius aut bene, aut nihil – так, але ж няхай будзе праўда!
Зэльва, 16 студзеня 1970 г.
Даражэнькая Раіса!
Нарэшце атрымала Вашага ліста з паедкі да сяброў і вельмі ўдзячная Вам. Узварушаная мілым святочным прывітаннем і памяццю дарагіх людзей. Што да радасці сябру, то гэта зусім не мая, а Вашая заслуга, я і не ведала б.
А Месячык вельмі многа зрабіў для таго, каб выйшаў з мяне паэт. Бывала, пашлеш яму 11 вершаў, а ён раскрытыкуе іх, добра высмее і ледзь адобрыць – адзін! Сурова ён “лупцаваў” мяне за найменшыя памылкі, а пасля быў рад! Я лічу гэта сапраўдным сяброўствам. Ён жа ніколі не пахваліў мяне ў друку, добрага слова не сказаў, і гэта правільна, ён баяўся, што я сапсуюся. Добра, што быў эфект, як пішаце. Ну зразумела, гэта ж – як з таго свету. Дзіўлюся, што Вы вытрымалі і не сказалі раней. Нічога бабскага ў Вас няма, і гэта добра. Хацелася б чуць, як дэкламуеце, лэдзі. Напішэце мне хоць крыху, колькі было гасцей, як здароўе “нованароджанага”, Ксені, як другія іх дзеці?
Што да пасылкі з Чыкага, то яна расстроіла мяне зусім. Яны летась напісалі мне цудоўнага ліста, разумнага прытым, і аб пасылцы, якую “на днях высылаюць”. Я адказала ім, паслала сваю кніжку. Яны не адпісалі на ліста, не ведаю, чаму. Я непакоілася за пасылку – выраз сяброўства, і мне так не хацелася, каб яна загінула. Гэтай жа, “нарэшце высланай”, пасылкі я не магу прыняць – зразумейце! Ды нам яна тут не ёсць неабходнай. Жывуць жа людзі і за 60 руб., а калгаснікі, калі яны не механізатары ці жывёлаводы, маюць і таго меней.
У нас усе грошы ідуць на кніжкі, і ўсе пакоі, усе сталы і шафкі імі заваленыя, а адзін пакой – дык паўнюткі! Усё жыццё яны гінуць мужу, і ён зноў іх збірае! У 56 г., калі мы варочаліся дамоў, адзін сябра ў Баранавічах даў мужу 150 руб. У нас нічога не было, у мяне – адна пара бялізны, а ён купіў за 45 руб. “Беларускае ткацтва” і яшчэ кніг на ўсе грошы! Так у нас. Ён рад падвойныя экземпляры аддаваць людзям.
Раіса, зразумейце: нам малаважныя ўсе матэрыяльныя вартасці, але на людзях, на іх адносінах да нас, да беларускіх спраў, літаратуры, культуры і г.д. нам вельмі залежыць! Вам я дзякую за пасылку, яна была ад сэрца, а іншых мне сапраўды не трэба. Калі б мне залежала на вышэйсказаным, дык нам няблага жылося б… Усё.
Юра нам піша, пішуць і ўнукі. Маю ўражанне, што сын нарэшце паразумнее. Жыццё маё вельмі складанае, паслала Юры невялічкі нарыс, і той не дайшоў… Недзе пагінулі мае ўсе чарнавікі…
Я думала сабе: Вы там узіраецеся на агні Брадвея, а мы тут – на зоркі, на хаты з ёлачкамі, на іней ля свае хаты і на правадах. Крыху мы паздаровелі. Нічога мне цяпер не пішацца, палю печку і кратаюся, нешта раблю. П. Вераніка піша, мацуецца. Ведаю, што ёй цяжка, бо с.п. Муж быў надзвычайны сем’янін і харошы, цікавы чалавек. Яна рада, што я аб гэтым напісала Валі і г.д. Што да тае пасылкі, дык няхай гэта застаецца між намі, каб не было лішніх гутарак. Мы тут наагул не трэплемся словамі…
Спадзяюся, што Вы ўсе мае лісты атрымалі. Дзякуй Вам, даражэнькая Раечка, за ўсё, за ўсё. Як бачыце, я з Вамі вельмі шчырая, разлічваю на гэта і з Вашага боку, бо ў Вас мужчынская галава…
Цалуем і абнімаем Вас шчыра – Янка і Ларыса.
Зэльва, 9 лютага 1970 г.
Сябра Мікола!
Сяння мы атрымалі Вашага ліста. Адказваць Вам няварта было б зусім, бо страх апанаваў Вас нечаму такі, што баіцеся нават напісаць лішні раз. Пішу галоўнае таму, каб узялі ў бібліятэцы “Литературную газету” за 3 сентября 1969 г., прачыталі там і аднеслі Валодзі [Караткевічу] артыкул аб той песні-дрындушцы “Ладзе”, за якую той чучмэк найболей Валодзю папракае. Піша аб той песні М. Тарывердзіеў (кампазітар) і вельмі яе лае! Песня і мне не падабаецца, але паводле законаў Прокшы мы не маім права сказаць гэтага, бо яна па-расейску. Ды і надаела ўжо гэта песня, задоўга яна ўжо пануе па эстрадах і ўсюды. Час на новыя песні, калі гэта эстрадныя, і гэта ўсім зразумела, толькі ж не Прокшам, ён і ў гэтым бачыць тэндэнцыю. Жаль, што я не выразала артыкул з газеты, не мусілі б Вы шукаць. Прашу – знайдзеце яго, бо М[аксім] Т[анк] сапраўды лае яе не меней за Валодзю, але яго Прокша “не прыкмеціў”. Піша яшчэ, здаецца, аб ёй і Е. Валеўская, там жа, толькі 6 августа.
Жаль вялікі П. Броўкі. Нейкі трагічны закон марнасці: П. Глебка – П. Броўка. А памятаеце, як паміралі артысты-купалаўцы? Што гэта? Чаму гэта так? Гэта нагода ці трагічная нейкая заканамернасць? Ці гэта – гінем? Ці гэта – мусім усхапіцца, адумацца? Каб хоць хутчэй прыйшоў той 1-шы том! А можа – гэта не рак? Маёй сястры выразалі столькі ж страўніка, і лет 6 як жыве, п’е гарэлку, есць усё і чуецца добра. Справа ў тым, што мудрая прырода сама паможа таму страўніку быць паўнацэнным, дык можа, усё добра абыдзецца. Калі ж рак, дык – лічаныя месяцы, але, пэўна, не, бо пры раку не аперуюць, гэта прыспешвае смерць. Проста зараз жа зашываюць брушыну і пішуць: inoperalilis (не падляжыць аперацыі). Калі яго аперавалі – ужо добра!
Сяргей [Панізнік] пісаў мне, ведаю, як яму. Недзе ляжыць і чытае пасквіль, які напісалі яму на ад’езд “браты-патрыёты”. Вось ужо грызня сабачая, непатрэбная! Святошы знайшліся лічыць чужых дзяўчат, няхай ля сябе азірнуцца! Другіх думак у іх няма, “геніі”! Ад гэтай варажнечы няма карысці ні нам, ні камунізму! Што Вы, міленькі, далікатна замаўкалі, калі лаяў мяне дэкан Воўк у БДУ? Вось дэкан БДУ – гэта муіць быць чалавек сучасны, высокай культуры, які абагаціў сябе духова ўсім, што дала свету цывілізацыя. А атрымоўваецца? Махляр і годзе. Сказаць на жанчыну “фашысцкі прыхвасцень” – дык трэба ж даказаць гэта на справе! Следавацелі былі джэнтльмены ў параўнанні з дэканам. Акрамя Харашавіна і Цанавы голасу на мяне ніхто не павышаў, не тое, што назваць без прычыны такім словам.
Адным словам – ніжэй папуасаў, і вось падобны некультурны ўзровень дэкана мяне найболей трывожыць. Ну, я яму пару слоў напісала… Ужо пісаў і С[аша] Б[елакоз] з Гудзевіч, абураны да крайнасці за пасквіль на Валодзю. Быў у нядзелю ў нас Рыгор [Семашкевіч] з жонкай і неадлучны, п’яны, абрыдлы Ю. Рыгор трымаўся паважна. Наташа мне спадабалася. Толькі вось што (між намі) – лепш ёй не ездзіць у такія падарожжы з такімі п’яніцамі… Я запрапанала ёй, каб яна лепш засталася ў нас нанач, але яны недзе пакінулі свае рэчы (пэўна, у той Горнай) і пайшлі, а мы званілі дзецям. У іх усё добра, ужо мы падалі на вызаў. Хлопцы як след, толькі з польскім акцэнтам, шпараць па-беларуску, аж міла слухаць, асабліва малы. Летам, калі крыху пазбавіцеся страху, дык прыедзьце на іх паўзірацца – выраслі.
Пісала на днях Надзежда Васільеўна, 12 лютага спадзяецца быць у Менску. Хварэла. З вялікай цеплынёй піша аб Валі. А Вы ці не маглі б калі ў пятніцу да нас заглянуць inkognito? Не палохайцеся, сяння грамнічны час, зіма, і выць ваўкам наказана прыродай. Аксаначка прасіла фатаграфіі, я ім паслала. Скажэце Лёдзі, каб нікому не гаварыла, што была ў мяне. Юрка гэтым вельмі цікавіцца нечаму. Я – як баптыст, нікому не веру, але і нікога не баюся, думаю: Бог не выдасць – свіння не зесць! Ды і чаго мне баяцца? Я ж ад мае Радзімы за жывы Бог не адракуся, ад майго народу – таксама, а пісаць – дык цяпер не пішу нічагутка. Усе мае ворагі могуць драмаць спакойна.
Адно не магу і не хачу бачыць п’янага Г. у хаце! Дзіцячы, п’яны твар – гэта не на мае нервы! Нейкія ж нормы прызваітых паводзінаў мусяюць абавязваць і паэтаў! Вось афіцэры пасля Сувораўскай школы – джэнтльмены, а тут – літаратары, вось ім бы ў такую Сувораўскую ці ў нейкую адпаведную Пушкінскую, ці ў Купалаўскую школу хоць на пару нядзель! Успамінаю літаратурныя салоны, што былі некалі, і шчыра шкадую, што іх няма.
Цікава, як Вы пазнаёміліся з АБЦ? Ну і ну! Добра, што абмеркаванне Вашага рукапісу пра Скарыну прайшло без асаблівых заўваг! Што Вы хочаце ад Прокшы, дзе Вы бачылі, каб яўрэі спрыялі таму, з чаго жывуць? Яны толькі – або сабе, альбо – сільнейшаму, альбо – за грошы. Думаеце, усю парнаграфію, усю гадасць, распусту на Захадзе – хто робіць? Яны – за грошы! Сапраўды так! А тут яны дзейнічаюць па-свойму. Каб яны тое з’елі, што яны жадаюць гэтай дзяржаве, але зарабіць трэба, беларусаў біць можна, то чаму не ўдарыць? Памятаеце тую Алку Берман з лагеру? Я ёй кажу: не данось на людзей – устыд. А яна: “Доносить русским на русских – разве это плохо? ” Дык і Прокша: “Бить белорусов, если это приятно русским – разве это плохо?” Бывайце! Пішэце.
Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 21 сакавіка 1970 г.
Дануся!
Мы атрымалі Твайго ліста (верх адвагі!) і паштоўку на Сакавік! Заняслі гэта ў сямейны летапіс як рэдкасную з’яву памяці мінулых сяброў аб апальных літаратарах. Мы цяпер – як “кролікі”, на якіх праводзяцца доследы, колькі яны са сваім інтэлектуальным багажом могуць вытрымаць без кантакту з думаючымі людзьмі свайго асроддззя. Дзеля гэтага – поўная духовая ізаляцыя шляхам недапушчэння карэспандэнцыі нават ад сына, не кажучы аб іншых.
Чалавек з голаду будзе есці і выкінутыя другімі на сметнік скарыначкі хлеба (гэта калі мы заўсёды вясной ліквідавалі горы смецця перад парогамі сільных пад канвоем у Комі АССР). А вось ці не ўспрыме ён з гора і такое ж “інтэлектуальнае смецце” на галодную душу? Здаецца – не, ратуе сонца, якое гаворыць аб жыцці, цяпле і велічы, асвятляючы прытым усю чарнату замыслаў эксперыментатараў.
Я яшчэ хаджу, але ўсё, што з майго духа, нават мае успаміны пра дзеда, ліквідуюцца па дарозе да адрасатаў і нават да Юркі. Спыніліся і ўсе лісты здалёк, дзе жывуць людзі, якія любяць мяне. Пры вялікіх эксперыментах, якіх мэтай ёсць спаганіць маё імя (гэта не трудна), усё ж немагчыма зрабіць так, каб душа мая, я сама паверыла ў тое, чым я не ёсць, ніколі не была, і Бог дасць не буду!
Прапусцілі невялічкую пасылачку: цесны на мяне свэтарочак і дзве хустачкі, за якія трэба было ўнесці 35 руб. мыта. Што з гэтага? Тыя рэчы маўчаць, лепшы быў бы кусочак паперы са значкамі, якія людзі назвалі літарамі і вынайшлі некалі дзеля таго, каб на адлегласці гутарыць між сабою ўзаемна…
О, бясстрашная гераіня, якая не пабаялася ўласнаручна мне напісаць, поўнае Табе прызнанне ад мяне і майго мужа, які ляжыць цяпер і будзе так ляжаць два вольныя дні, каб у сваіх 68 год змагчы дапаўзці пяць дзён тыдня на працу, ну і прыпаўзці назад…
У душу маю пранікае ўсё, чаму трэба пранікаць у такі час, – праўда жыцця. Крокі мае і лісты мае абмежаныя, але думы мае не знаюць граніцаў, як галубы. Я цяпер у таварыстве сваіх уласных мысляў, якія бароняць мяне ад усяго ў рэчаістасці. Не будзьі кароткай памяці сяброў прывітаннямі ад мяне, будзьь гуманнай адносна іх. Не старайся быць болей героем, хопіць з Цябе і аднаго подзвігу, дарагая! Таму кіруйся розумам, не сэрцам, гэта аплачваецца.
Пацалуй ад мяне толькі два маленькія лобікі. Без слоў. Бывай, гераіня! Зрабіся божай кароўкай і прыляці на наш ганачак, сядзеш мне на далоні, а пакуль – няхай сніцца Табе дзядзька Нёман і шчасліва вядзе Цябе такую, як Ты ёсць, ва ўсе будучыя Твае сакавікі і траўні. Два старыя “кролікі” Цябе цалуюць.
Ларыса Геніюш.
Зэльва, 17 траўня 1970 г.
Дарагія і паважаныя!