Пахаладала зноў. Не растуць гурочкі. Мой гарод наагул слабы. Вада там стаяла ў дождж. Адзін сябра з часоў нялёгкіх прывёз мне арла, выразанага з дрэва. Цудоўнага! Пабег у краму, усяго мне накупляў і гэтак жа знік, як паявіўся. Заплакаў. Зняў мяне на плёнку, калі атрымаю здымкі, дык вышлю Вам у лісце.
Вось чакаю Яначкі. Ціха-ціха. Часам ноччу не гашу святло. Іначай неспакойна. Працы – поўныя рукі, жалю – поўнае сэрца. Чакаю вестак ад Вас. Баюся вельмі сваіх 61-х угодкаў. І не таму, што пуставата ў кішэнях… Проста думаю недзе ад’ехаць на пару дзён, хоць добрых людзей магу гэтым абразіць, а злых мне на вочы бачыць цяжка.
Рая, Раечка, ці Вы выпаўнілі маю вялікую просьбу? Адносна маёй сястры? Дзякуй Вам, дарагая!
Цалую і абнімаю Вас усіх.
Заўсёды Ваша – Ларыса.
Зэльва, 30 кастрычніка 1971 г.
Шчыра паважаны і дарагі сябра!
Цешуся, што Вы больш-менш здаровыя. Цешуся з Вашага ліста, і дзякуй Вам вялікае за “Кабзар”. Гэта ж цуда — як ён любоўна і хораша выдадзены! (Кончыўся запас маіх алавікаў у ручцы і застаўся толькі чырвоны...) Трымаю яго ў руках і цешуся, цешуся. А ручнікі ў Вас інакшыя, як нашыя. Якое прыгаство! Ну, дзякуй Вам. Гэта другі “Кабзар”, падараваны мне сябрамі-ўкраінцамі. Першы падаравала пані Косач-Шыманоўска. Выдалі яго ў Празе ў колькасці толькі 600 экземпляраў... Вось і прынесла мне яго з цудоўным надпісам (на які я нават не заслужыла) Оксана Пэтрівна.
Часта пакруціш радыё і чуеш Украіну, або пра Украіну. Аж галава закружыцца. Божа мой, як жа добра пазнаецца народ, калі дзеліш з ім... пайку. А дзялілі! Не я з Вамі, а Вы са мною. Вашыя сёстры. Не раз. I не два разы! Калі разам душою, дык як жа дзялілі сэрца. Тут было па раўні!
Мне, бачыце, давялося сустрэцца з аўстрыячкамі. Тудой мяне вязлі. Якая розніца між імі і гэтым цудам у Львове! Чысцінёй, славянскай веліччу і амаль святасцю Вашых жанчын! Бачыце, гэта ўжо не дружба. Гэта роднасць. Мы мала і гаварылі, глянулі — і ўсё разумелі. Было — як у казцы. І цяжкасць не цяжкасць, калі такое ў сэрцах! А яно не сціхае.
Дзеці нашыя і ўнукі вярнуліся з падарожжа задаволеныя. Найлепей іх сустракалі чэхі, нашыя знаёмыя. Сын здае спецыялізацыю ў Польшчы. Ён педыятр.
Добра, што Вам спадабалася мая кніжачка (якую я паслала). Гэта было самае лепшае, што Вам хацела паслаць. I я люблю мінуласць. Адчуваю яе нейкім дзіўным чуццём.
Муж мой ляжыць. Ён альбо працуе, альбо ляжыць... Яму ўжо 69 гадоў. Хадзіць ужо цяжка. Задушны дзень сяння. Дзяды ў нас святкуюць! Але я не ў цэркві. Паверце мне: баюся папа, спыняю сваю шчырасць, дабрату, гасціннасць, нават набожнасць. Я ўжо “умудрённая опытом”. Смешна, але факт.
А Вам, сябра наш дарагі, — здаровечка добрага і шчасця Вашай сямейцы. Дзякуй Вам, дзякуй за ўсё.
З павагай — Ларыса Геніюш.
Зэльва, 9 верасня 1972 г.
Паважаны Васіль Уладзіміравіч!
Перадусім хачу Вам шчыра падзякаваць за мілую ўвагу, якую Вы аказалі мне і маім гасцям пры апошняй нашай сустрэчы ў Гродне. Было гэта так хораша, так міла, што я не знаходжу слоў падзякі для Вас і тых дарагіх асоб, якія былі з намі. Вялікае, вялікае Вам усім дзякуй!
Унукі нас не змучылі. Яны дадалі нам сілаў і бадзёрасці, веры ў жыццё. Нас дарэшты змучылі “разумныя” дзеці, але гэта, як відаць, цяпер у свеце агульнае явішча. Жаль – не змагла я іх правесці. У мяне пачаліся рвоты на ўсю ноч, якая была смяртэльна пакутлівай для мяне. Добра, што гэта не сталася болей нікому. Яны заехалі шчасліва. Званілі мы ім. Унукі – залатыя хлопчыкі, умеюць думаць і працаваць фізічна. Пастроілі мне ўсё вельмі спрытна і добра. Толькі мала мы іх бачылі, бо нявестка вазіла іх недзе па сваяках і наагул на нас вельмі мала звяртала ўвагі. Такога не раскажаш людзям…
Я не ведаю, як выпаўню мілы загад тав. Ульяновіча. Гэта паважаны чалавек, і адмовіць яму нельга, а з другога боку, амаль усе мае сябры любяць гарэліцу, і калі я па іх праедуся, дык яны мне проста “адкруцяць галаву”. Я буду думаць аб гэтым, бо такое мерапрыемства мне падабаецца.
З радасцю прачытала, што прыедуць у Зэльву сябры-пісьменнікі нашыя і маскоўскія госці. Калі будзеце з імі ў Зэльве, дык ласкава заходзьце да нас, і калі Вам захочацца ўзяць у нашу сялянскую, старую хату сваіх сяброў, то прыводзце іх да нас. Будзем радыя ўсім, хто прыедзе з Вамі, і дарагім масквічам.
Прывітанні Вам ад майго мужа. Я шчыра вітаю Надзежду Андрэеўну і нашых знаёмых у Гродне.
Ваша заўсёды – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 12 кастрычніка 1972 г.
Даражэнькія Марыя Міхайлаўна і Аляксей Міхайлавіч!
Дзякуй Вам за ліста. Зоську Верас я прывітала. Піша, што “бязмежна ўзрушана”. Верш быў неблагі. Я крыху не свая нейкая цяпер. Памерла адзінока мая сястра ў Польшчы, і мяне паведамілі толькі праз 20 дзён пасля Яе смерці. Быў у Яе рак страўніка. Вельмі мне цяжка. Думаю ўсё аб Вас, дарагія. Я Вам так удзячная за Вашую ўвагу, што нельга і высказаць.
Болей як месяц таму пісаў мне па загаду тав. Ульяновіча Васіль Быкаў. Прасіў верш пра п’яніцаў. Я не ведаю, што рабіць, яны мне не ўдаюцца, а раней напісаныя – не адпаведныя для друку. Вось і пасылаю Вам іх на ацэнку. Калі будзеце лічыць каторы адпаведным, дык дайце яго ласкава сябру Васілю. Рэшту вершаў пакіньце сабе. Гэта мая гутарка з Вамі шчырая, амаль інтымная. Не судзеце строга. Мне так цяжка цяпер, што я ўцякаю да вершаў…
Як Вам без Марынкі? Дзеці нашыя пішуць, непакояцца аб маім здароўі. А муж злосны на іх, што пакінулі мяне ў такім стане. Яшчэ ўсё колер твару – шэры, ненармальны. І так – шлю Вам шаснаццаць вершаў. Некаторыя з іх паслала і М. Ермаловічу. Спадабаўся яму вельмі мой верш, прысвечаны Зосьцы Верас. Вам яго некалі перадам, бо сабралася сяння зашмат.
Як прайшлі Коласаўскія дні? Няхай Вам усё будзе добра, радасна!
З павагай і любоўю да Вас – Ларыса Геніюш.
Зэльва, 5 лістапада 1972 г.
Дарагая Дануся!
Цяпер вечар. Я крыху змучаная, бо памагала на вяселлі сваячніцы мужа. На вяселле мы не пайшлі, бо свежая яшчэ магілка сястры. Ліста Твайго чытала са здзіўленнем, бо ніколі не думала, што Вы мяне любіце! Я ўжо так прывыкла да іншых адносінаў, што сапраўды не верыла ў існаванне падобнага пачуцця ў маіх сяброў! Я думала, што ім ужо даволі і маіх бедаў і клопатаў са мною. Калі б душа была целам, дык жывога месца не было б ад усіх тых боляў, якімі надзяліў мяне мой тыпічна-беларускі лёс.
Дануся, не пакідай сваіх чадаў і не едзь да нас. Табе і так хапае розных клопатаў. Я проста завочна буду верыць таму, што яшчэ хоць два-тры чалавекі любяць мяне хоць крыху на зямлі, якую клічу Бацькаўшчынай. Справа майго тут існавання не стала лягчэйшай за апошні час, але ўсяго Табе не напішаш. Мы вельмі задумаліся над Вашымі словамі і радамі і выказванні Твае лічым негаласлоўнымі. Веру, безумоўна, што шчырая Твая душа беларуская ні модам, ні ўплывам, ні ідэям дня не падлягае. Бабе Казі дазволь, калі трэба, і пакапрызнічаць крыху, толькі б не хварэла сапраўды. Меней на такое звяртай увагі. Пагоды ж не пераменіш, вось і падобныя з’явы разглядай як пагоду. Захмарыцца крыху – а там і выпагадзіцца!
Мікола [Прашковіч] не пісаў яшчэ. Надзежда Васілеўна пісала сяння, што ён быў у іх разам з М. Грынчыкам і першы ўжо стаіць у чарзе на кватэру. А там і ажэнім яго. Іван Пятровіч – ніякі не вынятак, я ў яго любоў асабліва не веру. Проста ён верны сваім абавязкам і часам мне здаецца, што з прыемнасцю замяніў бы свайго “ястраба” на болей спакойную “галубку”. Але дзе яму ўжо мяняць. Ён не паганы і ў грунце шляхотны друг. Часам мне здаецца, што мы сябе вельмі моцна кахаем, хоць і сварымся, часам, на мінуту. Галоўнае, што мне з ім не бывае сумна.
Прыедзь да нас толькі тады, калі не парушыш сямейнай гармоніі. Думаю, што прычына ў тым, што і яны Цябе моцна любяць. Юра выразна нервуецца за нас, а мы – за іх. Піша і Валянціна, але яе лісты – як скрабком па патэльні… Сяння ёй адказала з такой жа “сардэчнасцю”. Алесю сумна ў школе (ён там да вечара). Уцякае часам на вуліцу і ведае, у каго яшчэ на дрэве вісяць яблыкі і як называюцца сабакі ва ўсім наваколлі. Юра піша аб поўным матэрыяльным дастатку, а Валя – як пападдззя, якая ўсё бядуе, што мала грошай. Юра яшчэ ўзяў на нядзелю дзяжурства на хуткай дапамозе ў Беластоку. Усё дзеля тых грошай. А як жывем мы? Нам хапае!
Ты хоць пішы нам, Дануся, а за любоў усім шчырае дзякуй. Вершы для дзяцей вышлю. Цалуем Вас усіх.
Ларыса Геніюш.
Зразумей, што вельмі-вельмі хачу Цябе бачыць, але яшчэ болей хачу, каб быў мір у хаце Тваёй. Шчыра-шчыра Цябе цалую. Гэта праўда, што Вы мяне любіце? Гэта так хораша.
Л.
Зэльва, 19 сакавіка 1973 г.
Дарагі і паважаны Аляксандр Мікалаевіч!
Як Вы там жывыя-здаровыя? Вясна на парозе, дык можа, і настрой лепшы? Уважна і не раз прачытала Вашага ліста і прыйшла да вываду, што калі параўнаць Вашае жыццё з маім, то Вашае – будзе раем! Разумею ўсе цяжкасці, але бяру пад увагу і той высока-гуманны дух, які ўжо адчуваецца ў жыцці савецкага грамадства. Учора мы глядзелі цудоўны фільм “Самый последний день” – з жыцця лейтэнанта міліцыі, сапраўды харошага, вельмі гуманнага чалавека. Такія якасці сустракаюцца ўсё часцей, і з часам, спадзяюся, дойдуць да заскарузлага розуму і сумлення Вашага дырэктара. Дарэчы, нядаўна гутарыла з адным дырэктарам нашага раёна, дык той сказаў мне: каб меў такога дзейнага настаўніка, як Белакоз, дык ганарыўся б на ўсю Беларусь! За адзін музей Вам цаны няма!
Просьбы Вашыя памятаю, усе пастараюся споўніць, тым болей, што, пэўна, нам прыйдзецца пакінуць Бацькаўшчыну з прычыны нашае старасці. Вельмі хачу, каб прыехала мая дваюрадная сястра з Сочы. Відно – яна разумны і моцна партыйны чалавек. Можа, і яна прывязе ў музей старыя здымкі маіх продкаў – на мае 60 год. Была ў нас з дачкою і зяцем татава сястра цёця Вера, якая жыве на Валыні. У яе старых фатаграфіяў – безліч. Спадзяюся, што нешта нам дасць і яна.
Знішчыць, зламаць і забіць усё беларускае сяння нельга! Не той час, каі бяздумна нішчыліся вартасці, народы і іх мовы! Сяння візітовая картачка СССР – дружба народаў, а не іх вынішчэнне! Кожны, хто робіць інчай, – падкладае дынаміт пад гэтую дружбу. Нядобры час нагадаваў розных Салавейчыкаў (персанаж з п’есы Матукоўскага “Алімпіец”), якія бяруць на горла, ходзяць шляхамі нячэснымі і нагла думаюць, што ім усё дазволена. Такія многіх давялі да інфаркту і абвастрылі адносіны між людзьмі.
Я Вам пісала, што зверху трэба выясняць адносіны да правоў беларускага народу на беларускай зямлі, а не паддавацца ўсякім бястварым, бесхрыбетным адзінкам, якія не прыносяць карысці ні дзяржаве, ні свайму народу. Сяння людзі з асветаю і разумеюць добрае, але яшчэ лепей разумеюць крыўды. Трэба зацікаўляць людзей мінулым і сучасным, вартасным і маральным, сваім родным. Трэба адрываць людзей ад чаркі і хуліганства, павышаць аўтарытэт сем’яў і чэсных працаўнікоў. Трэба дабіцца таго, каб мы маглі сказаць: “Беларус – гэта Чалавек!” Сяння за чалавека змагаюцца і рускія і інш. І будуць змагацца яшчэ болей. І таму чалавек, які Вам “па-сяброўску” радзіў: “Ну навошта Вам ужываць такія небяспечныя словы, як дэмакратыя, праўда, сумленне, чалавечнасць”, гэта не чалавек, а брантазаўр! Гэта той самы Салавейчык. Калі такі тып з сям’і настаўнікаў, то не зайздрошчу ўзроўню вучняў, якіх ён выхоўвае. Сяння гэта ўжо не перадавы чалавек, а тое, ад чаго трэба шарахацца ўбок. Трымайцеся, Саша!
У свеце сяння спаборніцтва не толькі зброі і тэхнікі, але і асветы, культуры і чалавечнасці. Людзі думаюць, параўноўваюць і робяць вывады. Пасееш добрае – пажнеш такое ж, а пасееш хаос?.. Таму плюньце на ўсю іхнюю складаную механіку адносінаў ці механіку траўлі чалавека-працаўніка ды рабеце далей сваю шляхотную справу. А не дадуць рабіць – звяртайцеся проста да Машэрава, пішэце яму ўсё! Я мела магчымасць пераканацца, што гэты чалавек – шырокага разгляду, а не такі, які кіруе Вамі і не бачыць далей тэлеграфнага слупа. Такія дайшлі да апошняй нізасці, да апошняй подласці чалавечай, травячы тут мяне. У апошні час крыху спыніліся, можа, апамятанне на іх найшло.
А крыўдна бывае да болю! Напрыклад, другі раз піша мне з Польшчы Зыгмунт Абрамовіч – сябра і супрацоўнік Ігната Буйніцкага, і лісты мае да яго не даходзяць, а да ўнукаў ідуць месяц і болей. Ніколі не пасылаем ім забароненае, нікога не ашукалі, не скрыўдзілі, і я не магу зразумець: чаго гэтая нечысць ад мяне хоча? Падумайце самі, якая на гэта ўсё можа быць у маёй душы рэакцыя, а калі дадаць да гэтага лёс нашай сям’і і мінуласць? Жаль – усё яшчэ такіх тут болей. Часам мне здаецца, што ім няма чаго рабіць. Саша, я крыху баялася, ці не загневаліся Вы на мяне за Петрашэвіча? Паверце, Саша, хоць ён і сваяк Вам, але чалавек ён нядобры, і таму адносіны мае да яго застануцца ранейшымі. Верце мне – я баюся людзей! Я не бачу чэснага, чалавечага падыходу да нас. Так і чакай нейкае правакацыі, зла і бруду! Прыходзіць чалавек на тваю дапамогу, безграшова з яе карыстае і топіць цябе і прадае, выдумвае і даносіць! Ёсць гангстэры, ёсць хуліганы, злачынцы, і іх караюць за падобнае, а тут чаўпуць т. зв. “перадавыя людзі”. Ёсць эталон парадачнага чалавека, і ён амаль не мяняецца за ўсе часы, і адхіленняў ад гэтага паняцця не бывае. Як жа назваць гэткіх “імправізатараў траўлі”? Таму нельга здавацца ім, а трэба шукаць рады вышэй і тварыць вартасці і не дазваляць іх нішчыць!
У мужа, як я Вам пісала, было запаленне лёгкіх, і ён яшчэ ўсё не зусім здаровы. Мужны і вельмі вытрывалы ён чалавек. Праўда, на працы яму цяпер лягчэй. Глаўурач адносіцца да яго вельмі цёпла, тактоўна, ды і другія шкадуюць. Горай са здароўем.