Наконт сваіх лістоў, дык мне іх прыслалі, і ўсяго два словы ў прыдачу. Не ўсе адаслалі, праўда… Недзе не ўсе і атрымалі… Ніякае дапамогі я не чакала, ды я да яе і не прывыкла. Звярнуцца да некага ўсё ж было трэба, і гэта была для мяне найбольш адпаведная інстанцыя… Не шкадую. І я бываю “з хітрынкай”, часам так карціць паспрабаваць, якой гэта пробы людзі. Усё разумею, таму ўсё дароўваю, і добра так, як ёсць. Звярніся я да каго іншага, дык трэба было б гутарыць з імі пасля. На гэта не маю нерваў, ды і не магла б.
А мы тут усё хварэем і прыхворваем. Калі б нешта сталася, дык Ты мяне хоць хораша апрані! Усё знойдзеш у куфры. На дне. А па тату не плач. Настолькі ж разумная, што ведаеш закон жыцця. Мёртвым – вечны спакой. А Ты глядзі жывых, каб зрабіла для іх усё, што ў Тваіх салодкіх сілах. Бо сэрца і добрае шчырае слова – гэта найбольш! Карову да зімы варта трымаць, а калі дазволіць здароўе, дык трымайце яе і далей. Карова – гэта як добры друг. Мамы не забірай да сябе, будзе ёй у горадзе – як у турме! Так мне напісала Людвіка Антонаўна Войцік, калі нехта запрапанаваў ёй пасля смерці сына пераехаць у люксусавую кватэру дацэнта-дачкі на 9-ты паверх!
Цалуем Цябе, і дай Бог Табе наперад лепей! Твае Геніюшы.
Прачытай у нашым беластоцкім календары “Васількі” – казку нашага Юркі. Міламу Валерыку – персанальнае прывітанне! Л.
Зэльва, 6 траўня 1976 г.
Даражэнькія!
Вельмі радая, што магу Вам паслаць хоць прывітанні! У нас – па-ранейшаму. Хварэем, выздараўліваем і зноў стараемся жыць.
Першае – гэта вялікая просьба да Вас, Марыя Міхайлаўна і Аляксей Міхайлавіч. Пасылаю Вам дзяўчынку, за якую ручаюся: Горбач Ніну Мікалаеўну. Дзяўчо хоча паступіць на беларускую філалогію. Вучаніца – выдатная, і, як убачыце, будзе з яе толк! Парадзьце ёй, як добры друг, і, безумоўна, дапамажэце, калі гэта хоць крыху магчыма. Вельмі спадзяюся на Вас. Ніхто пра гэта не павінен ведаць, і ў нас ніхто не ведае.
За кніжачку маю “Добрай раніцы, Алесь” ужо прыслалі грошы. Кніжка будзе вельмі маленькая, але будзе Вам падабацца. У дзяцей нашых пакуль што ўсё добра. Юра цяпер працуе над сваею спецыялізацыяй па педыятрыі.
Што добрага ў Вас? Мы Вас часта ўспамінаем. Ніна – вельмі здольнае дзяўчо і прывязе Вам з сабою ўсе свае свядоцтвы і граматы.
Вітаем Вас з Днём Перамогі! Моцна ціснем Вашыя рукі, цалуем Вас – Вашыя Геніюшы.
P.S. Пачала рыхтаваць да друку большую кніжку. Пашлю, можа, і выдадуць? Парадзьце, што рабіць?
Зэльва, 14 верасня 1976 г.
Дарагая Дануся!
Вельмі мы радыя, што Ты папраўляешся. Не насі яшчэ цяжкіх сумкаў з прадуктамі, не ператамляйся. Такая неспадзяваная і скамплікаваная аперацыя – гэта не жарт. Нічога, што мілая Віка на лёне. Яна, спадзяюся, не будзе там лішне надрывацца, а перад школьным годам крыху чыстага паветра і руху ёй не зашкодзяць.
Што да Юры, дык Ты мяне не зразумела. Пакуль што яшчэ ніякае дапамогі мы ад іх не прасілі, і яны нам не аказалі. Было заўсёды наадварот. Але ж не можа чалавек быць толькі, як Ты пішаш, “разумны”, але іначай чорствы і зусім без увагі да блізкіх, хворых прытым. Вось я і хацела паспытаць, як ён? Выйшла вельмі нецікава… А гэта ўжо не юнец, а чалавек сталы.
Некалі вайною я вельмі часта пасылала пачкі з Прагі мужавым бацькам і сваяму брату Расціславу, які тады быў у Жлобаўцах. Дапамагаць людзям было тады патрэбаю маёй душы. Аднойчы малы Юра глядзеў, як я зашываю пасылку, і кажа: “Як вы будзеце старэнькія, дык і я вам буду ўсё пасылаць”. Хлопец быў чулы, цудоўны, а з гадамі зрабіўся зусім інакшы. У школу пайшоў, не маючы яшчэ шасці гадоў. У канцы года напісаў сваяму дзеду першага ліста і пахваліўся, што мае адны “еднічкі” (адзінкі). Дзед надта засумаваў, і толькі тады, калі напісалі яму, што ў Чэхах “еднічка” – гэта пяцёрка па-нашаму, быў вельмі горды за свайго ўнука.
Жыццё зрабіла яго зусім чужым для нас. Ты прыехала асабіста, а з іх ніхто не павіншаваў мяне нават з днём народзінаў… Скупасць? Абыякавасць? Калі б забыліся, дык гэта было б нармальна, але яны не забыліся… А якія ж будуць іх дзеці, якія не будуць бачыць прыкладу спагады, дабра, безінтэрэсоўнасці ў бацькоў? Свет не можа быць толькі практычны, зацікаўлены матэр’яльна і абыякавы да ўсяго навакол. Я столькі бачыла дабрыні ад людзей, што жыцця мала, каб ім за ўсё гэта адудзячыць. А вось у роднага сына халоднае сэрца. А быць разумеючым і адчуваючым патрэбы блізкіх – гэта, бадай, самае галоўнае ў сужыцці людзей. Я вельмі рэальна і крытычна гляджу на гэта.
Што да кніжак, дык не магу адмовіць у іх хвораму чалавеку, якому адзінай радасцю з’яўляецца кніжная беларуская навінка. А выходзяць неблагія кніжкі. Маім добрых літаратараў, выдатных навукоўцаў. А паліграфічнае афармленне кніжак – проста на высокім эстэтычным узроўні! Жывем скромна, але на хлеб і на кніжку хапае пакуль што. Я ніколі не думаю, што будзе заўтра, бо ведаю, што нейк яно ўложыцца.
Ужо ад мінулай пятніцы не маім газу… Проста нам яго не прывозяць, але і тут стараюся не нервавацца, а знайсці нейкі выхад, каб накарміць Івана Пятровіча. Кожны крок жыцця майго тут моцна складаны. Нялёгкі. Учора пыталася наконт газу, дык мне нейкі грубы голас проста адказаў: начальству відней… Найгорай, што пліта папсаваная. Мінулай ноччу было дрэнна мужу. Небяспечна дрэнна. Чакае, калі сюды прыедзе які кансультант. Пакуль што яшчэ спіць, дыхае даволі роўна.
Як я табе казала, у дзяцей усё ўнармавалася. У хаце і на працы – спакой. А для мяне гэта вельмі важна, бо трэба, каб дзеці маглі вучыцца, і каб быў над імі адпаведны догляд. Што да Юры, дык ён не толькі нас не заўважае, але “не бачыць” нават уласных дзяцей. Сам мае 40 кашуляў (!), зрабіў сабе футра за 15 тысяч злотых, а Міхась – як які абарванец. Толькі тым і апраўдваюцца, што “мода на джынсы”! Трэба ж і яму ўжо адпаведную вопратку, бо калі ж будзе яе насіць?
Данусенька, можа, Ты змагла б дастаць крыху кавы? Натуральнай, безумоўна. Вельмі просяць аб гэтым якраз дзеткі… Не старайся лішне, але каб была магчымасць, дык хоць крыху купі.
Цалуем Вас усіх і абнімаім.
Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 17 снежня 1976 г.
Данусенька!
Толькі што атрымала твайго ліста. Што з сябрам Эрыкам? Выслухай мяне, прашу. У Эрыка тое самае амаль, што і ў мужа: хранічнае васпаленне лёгкіх і сардэчная недастатковасць. Мужу парадзілі тое і сёе. Не радзілі антыбіётыкаў. Але слонімскі тэрапеўт Крупчык загадаў яму прымаць курс (10-12 дзён) рондаміцыну (новы антыбіётык), прыпісаў мікстуру – ёдзісты кальцый, даў ад сэрца нешта. Дзед крактаў-крактаў і – ажыў! Богу дзякаваць! Задуха і старэчая слабасць засталіся, але дзед ужо на ўвесь голас сварыцца са мною, дык знача – будзе жыць!
Сяння я на яго таксама накрычала. Вывела на ганак, дык зумысне не ўзяў шапкі-вушанкі, а нейкі болей элегантны каўпак. А пасля аж душыцца ад кашлю! Мне парадзілі парыць яму ад задухі кмен. Маю крыху бадылёў, крыху зярнят. Пару. Бунтуецца, але п’е. Наглядаю, што лепей. Паспрабуй гэта і для сябра Эрыка. Страшнага тут нічога няма, але трэба пільнаваць сябе. Галоўнае – спакой і добры догляд. Безумоўна, кожны лекар лечыць па-свойму і не выпадае ім падказваць рэцэптаў, але я пішу тое, што было з мужам. Ён жа ўжо амаль даходзіў. Мяркуй, як там лепей, сама.
А тыя маскоўскія паэты сапраўды выступалі добра! Салаухін чытаў цудоўны верш пра Жанну д’Арк. Я не ведала, што ў яе было ўсяго два лозунгі: “Если не я – то кто же?” і “Кто любит меня – за мной!” Данусенька, можа гэта крыху нетактоўна, але я напісала п. Мацею. У тых рэцэнзіях ёсць, успамінаецца адна праца, надрукаваная ў Zyci Literackim, аб тым, на якой мове размаўляў Ягайла з Сонькаю. Справа ў тым, што мяне вельмі цікавіць гэтая Зоф’я Гальшанская, чацвертая, здаецца, жонка караля Ягайлы. Як Ягайла, так і яна, не ведалі іншай мовы, акрамя роднай беларускай. І вось мяне цікавіць, што на гэтую тэму напісалі нашы сябры. Зофку Г. называюць “matka krolow polskich” – маткаю польскіх каралёў. Яна нарадзіла Ягайлу чатырох сыноў, і вось з іх пачаўся род Ягелонаў на троне польскім.
Першай жонкаю Ягайлы была Ядвіга – княжна вугорская. Яе бацька – кароль Людвік (забылася, здаецца, IV) – быў хворы на сіфіліс (факт гістарычны), што і ёй перадалося, відавочна. У 29 год яна ледзь нарадзіла дзяўчынку, якая і памерла амаль разам з маці. Ядвіга была вельмі прыгожай і добрай. Яна кахала Вільгельма нямецкага, але справы дзяржаўныя былі перадусім, і таму аддала руку Ягайле. Ягайла быў хрышчоны ў царкве. Меў імя – Якаў. Ён быў асвечаны і культурны чалавек, але гэта была візантыйская культура, якая ішла з Полацка. Другой жонкай Ягайлы была Анна. Яна была бяздзетная. Хто быў трэцяй – не ведаю, але вось Зофка Гальшанская і наагул княжацкі двор Ягайлы ўняслі беларускі элемент (тады казалася – літоўскі) на польскі каралеўскі двор у Кракаве. Мяркуй цяпер сама, кім былі польскія каралі Ягелоны. Вельмі хацелася б, каб п. Мацей К[анановіч] атрымаў майго ліста і прыслаў мне той жаданы нумар Zycia Literackego.
Званіла дзецям. Удома была толькі Валя. Была мілая. Усе здаровыя, працуюць, вучацца. Гэта галоўнае. Крыху я супакоілася. Ужо не праймаюся так дзедам і яго капрызамі, бо з яго ўжо амаль здаровы чалавек. Гляджу яго, безумоўна, як умею, але не так праймаюся. Данусенька, родная, вельмі цябе прашу, не ўспамінай больш мне пра нейкія грошы! Пакуль нам хапае, а там – Бог бацька. Гэта куплена з любоўю мне на дзень народзінаў. Я хачу, каб гэта насіў чалавек, якога я люблю. Такое бярэцца і носіцца па-сяброўску. А калі мне было б туга, дык тады шапну табе на вушка: так і так. Спадзяюся, што мы з табой дамо сабе рады заўсёды ў жыцці. Дык не рань майго сэрца, успамінаючы нейкія грошы. Тады было іначай: моцна хворы дзед, усе грошы ішлі на лекі і т.д. А цяпер, Богу дзякаваць, ёсць усё, калі ёсць крыху здароўя! Хачу, каб ты была задаволеная. Насі здровенькая гэтую драбнічку! У бабусі недзе нервовы той боль у грудзях. Зусім няшкодныя і вельмі добрыя кроплі Зяленіна. Мне недта хочацца ўсім памагчы, не смейся!
А пакуль што цалуем Вас усіх! Пішы, як з сябрам Эрыкам? Пэўна, у яго абвастрэнне хваробы. Божа мой, каб хоць усё было добра. Вітай яго і цалуй дзетак.
Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 5 лютага 1978 г.
Дарагая Дануся!
Твой ліст быў мне, здаецца, вельмі патрэбны. Нейк слабее Іван Пятровіч. Была кансультант з Гродна. Прапісала вельмі дарагія лекі, але і яны ўжо не памагаюць. Я тут надта адзінокая, як Ты сама ведаеш. Людзі больш мне спачуваюць здалёк… Надта цяжкі кашаль, на які проста няма рады, яго замучвае. Пахудняў нейк, ацякаюць ногі, а мне такі жаль, такі страх, такая бездапаможнасць! У дадатак, Юра не выпісаў нам “Нівы”, і гэта забойча нейк растроіла мужа. Кожны хворы падражняны, а муж – тым больш. Не можа спакойна ўспамінаць сына. Ледзь не плача.
Што датычыцца сябра В[асіля] [Быкава], дык хочацца толькі пажадаць яму, каб не памыліўся, не расчараваўся. Не гневайцеся на яго, што нават Вам не сказаў аб гэтай сваёй падзеі. Гэта моцна далікатная, інтымная справа, аб якой не гаворыцца нікому. Не спадзявалася, што патрапіць быць так рашучы. Чалавек ён немалады і разумны і, напэўна, добра прадумаў свой крок. Толькі б было яму добра. Як гэта пераносіць жонка? Што ж, ёй застануцца сыны і ўнукі ды розныя дарагія ёй рэчы… Божа мой, як гэта ўсё складана.
Непакоіць мяне і твой Эрык. Старайся быць лагоднай, мудрай, кахаючай. Гэта часам дзеіць лепш на хворага, як любы лек. Дзеткі ў Вас харошыя, душы Вашыя багатыя і чыстыя. Старайцеся падтрымоўваць сябе ўзаемна – тагды лягчэй. Сям’я – гэта наша дзяржава, дык будзьце мудрымі дыпламатамі, а ў Вас сям’я асабліва харошая.
Што датычыць Бэлы Ахмадулінай, дык нават быць такою, як яна, ёсць патрэба адвагі. Паэты бываюць розныя, і гэта добра. А мы ёсць мы, і гэта іншая справа. Кожны па-свойму выражае час, у якім жыве і піша. У Бэлы А. вартае ўвагі ўжо тое, з якой яна любоўю, можна сказаць, піетызмам адносіцца да сваёй мовы. Яна дастае з забыцця цікавыя, змястоўныя словы, смела і ўдала аперуе зусім архічнымі сказамі і ў сваім мнагаслоўі быццам шліфуе, выточвае гэтую мову.
А вазьмі якіх нашых паэтаў з вельмі ўбогім слоўнікам, з яшчэ болей абмежаваным дыяпазонам думак, тэмаў, без ніякага адчування велічы, святасці справы, за якую бяруцца. Безумоўна, Ахмадуліна – не Ахматава, хоць у адным сваім вершы яна і спасылаецца на супольнага Ахмадулу. Ну і далёка ж не Блок. Але лёс не дае нават такім шматлікім народам, як расейскі, часта Пушкіных і Блокаў. Я не магу сказаць, што сапраўды люблю Бэлу Ахмадуліну, асабліва яе мудрагелістую вонкавасць, але вось тое, што я падкрэсліла, – цікава. Боль і кроў нашых сэрцаў кранаюць зусім іншыя і нам толькі свомыя праблемы. І з нас хлешча шчырасць, і іншымі нам быць нельга! Але ўнучка Твая, калі шчасліва атрымае ад Цябе ў спадчыну адпаведныя гены, можа зацікавіцца болей багаццем растрачаным нашай мовы, адшуквацьме яе скарбы ў народзе і па архівах і хораша ўпляце іх у шчаслівыя вершы! І будзе гэта на часе і добра!
Пісала Наташа – сястра Валодзі [Караткевіча]. Надзежда Васільеўна памерла ад інсульту, які першы раз выклікаў параліч паловы цела, а праз колькі дзён – параліч усяго арганізму і смерць. Пахаванне было ўрачыстае, многа машынаў, вянкоў, жывых кветак. Гарэлі тры свечачкі. Была вячэра і г.д. Наташу праследуе крык маці, ужо спаралізаванай, уміраючай. Адну яе не пакідалі, дагледзелі, як харошыя дзеці, дык няхай зямелька наша будзе ёй лёгкай. Мне яе вельмі бракуе, бо была маім другам.
Іван Пятровіч пытаецца, ці ў Вас ужо ёсць І-шы том бел. слоўніка? На Зэльву ён не прыходзіць, дык выпісаць тут яго нельга. Па-праўдзе кажучы, ён нам і не патрэбны. За адныя лекі мінулы месяц заплаціла 27 руб. 71 кап. Слоўнікі не ў галаве, але што таннейшае дзеду купляю, напрыклад, Мележа, Семяжона (пераклады), Клімука і т.п. Яшчэ пытаецца муж, ці Ты атрымоўваеш “Ніву”? Гэта важна, бо можа, наагул яе з Польшчы не пускаюць, хоць другім яна ў Зэльву прыходзіць.
Прапанавалі палажыць Івана Пятровіча ў больніцу ў Гродна. Мы не згадзіліся. Тая другая кансультантка выпісала яму добрыя лекі (колюць покуль што і яго, і мяне), дык пабачым, які з гэтага будзе эфект. А ўдома ён найлепей дагледжаны. Хаця б да вясны! Там будзе лячыць само паветра.
Як хутка прамінула жыццё! Выйшаўшы замуж, паліла я тую самую печачку ў першым пакоі, трашчалі паленні, як і сяння… Таму цані кожны свой малады крок, кожную хвіліну жыцця, каб болей зрабіць, пакінуць па сабе след, каб бачыць вынікі сваіх намаганняў! Бывае цяжка, асабліва калі чалавек адзін і супраць хваробы мужа, якой, здаецца, не памагчы, а трэба! Ды ёсць яшчэ горшае, яшчэ страшнейшае, аж у мяне на старасць “праразаюцца зубы”. Не дамся!
Ці ёсць у Гродне “Беларуская кулінарыя” (па-расейску)? – пытаецца дзед.
Цалуем Вас усіх і абнімаім. Чакаем ліста.
Ларыса Геніюш.
Зэльва, 11 лютага 1978 г.
Дануся!