Я пад жудасным уражаннем смерцяў. Так нечакана адышоў Аркадзь Куляшоў. Учора прыехала дваюрадная сястра з пахавання Сцяпана Эдуардавіча Каліноўскага, родам з Мастаўлян, які быў мужам Лены, дачкі маёй цёткі. Сяння напісалі з Аўстраліі, што раптоўна памёр Алесь Салавей, паэт, які пачаў моцна піць з тугі па Бацькаўшчыне (не любіў аўстралійскіх вятроў), з таленту, які згубіў на чужыне і т.п. У кожным лісце ўгаворвала я яго і прасіла, каб ратаваўся. Заплыў далёка ў мора і ледзь даплыў на бераг, ужо пасінеўшы… Памятаю яго маладым, наскрозь прасякнутым вершамі.
Сястра ўжо паехала. Яна жыве ў Луцку, на Украіне, а мы тут засталіся, паважна хворыя абое. З мужам усё горай.
Што да “Нівы”, дык ніякай не прысылай! Некалі званіла Юры, дык прасіў, каб папыталася, ці атрымоўвае яе Саўчук з Баранавіч? Ён якраз быў у нас. Не атрымоўвае! А ці атрымоўваеш Ты? Я думаю, што гэтым Цябе не абразіла.
Што да слоўніка, дык я Табе пісала, што купляць яго не думаем (да 80-га года!), але муж усім цікавіцца ды і прасіў запытацца. Яму залежыць, бачыш, на тым, што не мы, а беларус будзе мець харошы слоўнік! Ці такія пачуцці Табе знаёмыя? А ці “збірае Юра капітал” для нашых унукаў, як піша, і колькі ён зарабляе, мы ніколі яго аб гэтым не пыталі, гэта іх справа. Аб кніжках аб мове, якіх мы яму “шкадуем”, дык гэта ўжо хлусня, прытым моцна рафінаваная… Усе кніжкі на гэтую і іншыя тэмы муж яму пасылаў, але ён з браку месца паскідаў іх, як казалі дзеці, у гараж. Сам цяпер іх не знойдзе і вельмі хоча апошнія бацькавыя экземпляры, а той “кнігалюб” не дае іх, зразумела.
Некалі мы многа кніжак ім пасылалі, але Валя надта прасіла нас, каб не “загружалі іх цеснай хаты”. Яны ўжо аддавалі іх у бібліятэкі. Бедны дзед падаўляў у сабе гарачае жаданне падзяліцца мілай кніжкаю з дарагімі ўнукамі, а тут Ты пішаш такую дзікую несуразнасць! Сёлета не ўстрымаўся і паслаў ім Клімука, нешта аб мове, дзве – “Пад белымі крыламі” і г.д. Аб тым, што “Ніву” нельга сюды прысылаць, Юра нам не напісаў! Не маглі ж узяць з іх грошай, калі нельга пасылаць газеты! Ясна? Малакультурным, тупым людзям здаецца смешным, непатрэбным нейкая газета ці кніжка для старых людзей. Яны загадзя ўжо гатовыя адабраць ім усё, што яны любяць і чым жылі.
Быў у мяне такі горкі прыклад. Калі Валя была ўжо жонкаю Юры, дык я нейк высказалася, што хачу купіць сабе машыну для шыцця. Аднойчы прыйшла да мяне жонка аднаго з лекараў і з абурэннем і плачам расказвала мне, што Валя страшна была здзіўленая і злая, як гэта такая старая жанчына хоча яшчэ машыну каб шыць! Ад гэтага часу ў “старой жанчыны” выйшлі, хоць невялікая, але ж тры кніжкі, і шмат было зроблена добрага іншага, з якога не раз і яна карыстала… Так што, крый Божа, не думай, што мы ад Цябе хочам таго слоўніка, а нашыя адносіны з сынам датычаць толькі яго і нас. Тым больш, калі нехта тут паслугоўваецца яўнай хлуснёю (як Юрка…)
Пішы, ці парушаць мне тую справу з Моршынам?
З павагай – Ларыса Геніюш.
Юры паслалі мы ўсю энцыклапедыю, хоць ёсць яна і ў іх, а колькі іншых вартых, дарагіх рэчаў і кніг…
З мужам штодзень горай. Прашу Бога, каб хоць дацягнуць да вясны, а Ты бядуеш, што хочам ад цябе слоўнік…
Зэльва, 16 лютага 1978 г.
Дануся, дарагая!
Пасылаю табе ліста да Олі. Раджу табе запытацца аб варунках лячэння там. Моршын – гэта добрая рэч! Да мая адкладаць няма сэнсу. Баюся за Эрыка. Не хачу, каб ён мучыўся. Скуру, каб не свярбела, няхай змазвае воцатам альбо нашатырным спіртам. Воцатам трэба змазваць сталовым, разведзеным. Добра было б, каб браў тры разы па адной таблетцы мепробамату. На цела няхай носіць толькі палатно. Ніякіх капронаў, нейлонаў, нават фланеля раздражае. Сверб бывае і пры жоўтачцы, але спадзяюся, што яе ў сябра Эрыка няма.
Мае знаёмыя – украінцы. З Оляй мы жылі амаль 8 гадоў побач. Знаем сябе добра, і здаецца, узаемна сябе любім. Яна крыху падобная да нашай О. Сенатовіч, дык няхай там сябра Эрык гэта ведае. На ўсякі выпадак іх адрас: Турик Ольга Иванивна, Львівская обл., к. Моршин, вул. Шевченки, 74, 293511. Напішы, Данусенька, на маім лісце Олі і вышлі. Пабачым, якія там варункі і якія кошты. Гэта табе не жарты! Эрыка ратаваць трэба!
А тая “Ніва” пачала рэгулярна нам прыходзіць, але ад 6 нумара. Знача, Юра цяпер толькі яе выпісаў, як я яго вылаяла! Хачу, каб Ты ведала адно, што я ў жыцці не махлюю! Юра, пэўна, паручыў гэта зрабіць Міхасю ці Валі, а яны забыліся. Цяпер мае прыслаць мужу цёплы халат, без якога той мерзне, а тут ніяк яго не дастанеш. Мае сябры за гэты халат і “Ніву” заплацяць Юры валютаю, маею прытым, бо нейкая там завялася. Крышачку. Такія вось справы.
Алесья Салаўя надта шкадую. Яшчэ не пісала Зіне, жонцы яго. Усё нейк цяжка. Надта я яго лаяла за гарэлку, бо пісалі сябры, што мяне ён хоць крышачку слухаў.
Нас тут заваліў снег. Мне моцна баляць плячо і рука. Усё спаленае банкамі. Глытаю розныя таблеткі, ад эленіюма пачынаючы. Дзеду не лепей, але цяпер ён пад доглядам тэрапеўта. Надта пачаў мянташыць языком, знача, ужо яму лепей. Я крыху аслабела. Цяжка бывае ісці па хлеб. Адпісваю на лісты толькі Табе, а сабралася іх шмат. Сястра з Сочы праслала крыху ізюму і эўкаліпту для мужа. Не хацела быць у даўгу, дык паслала ёй дзесятку. Прыслала зноў нейкіх драбніцаў, “ругательное письмо”і тую дзесятку назад! Пазнаю свой род! Мусіць, так і трэба! Юра нічога не піша. Загневаўся недзе. Бог з імі.
Той слоўнік выкінь з галавы. Да васьмідзесятага году так і так не дажывем. Дзеду купіла: Арабей пра Цётку, Клімука – “Зоры побач”, Мележа і яшчэ нейкіх прамудрасцяў, дык покуль што хопіць! Прызнацца, дык ён крыху ўжо і абнаглеў з гэтымі кнігамі. Карыстае з маёй дабраты, а мне тут цяпер не да яго конікаў, бо боль – нясцерпны.
Думаю пра В[асіля] Б[ыкава]. У чым ён горшы ад Бэрнса, Дзюма, Гэмінгуэя, Сіманава і іншых яму падобных, якіх сэрцы патрабуюць вечнай навізны і адкідаюць мудрую патрыярхальнасць нашых старых благаславенных сем’яў, на якіх ад веку трымаўся народ. Бог з імі, але думаю, што бывае ім цяжка аглянуцца назад. Напісала тут нагодай адну “дакументальную” рэч аб культуры нашага народа. Цікавыя і праўдзівыя факты, але літаратурна не апрацавала (напісала за адну ноч). Хочацца Табе паказаць гэта, але баюся – не зойдзе… Дык не хварэй! Не наракай, бо пішаш сто раз глыбей і мудрэй за тую Бэлу [Ахмадуліну], а ўсе напластаванні роднае мовы ведаеш, як ніхто!
Я Юрку люблю, але ўсё вучу яго, бо ж недавучаны… Божа мой, зноў плачу… Бывай, усіх цалуй. Цешуся з Вікі. Калі цяжка – пішы. Наагул пішы.
Вашыя Геніюшы.
Зэльва, 10 сакавіка 1978 г.
Мілая Дануся!
Дзякуй табе за “персанальнае”, так сказаць, прывітанне нас. Выглядаеш цудоўна! Маленькім капрызам каля вуснаў і прычоскай à la Бэла Ахмадуліна нагадваеш крыху сталіцу, а боль, зусім не затоены ў вачах, яскрава сведчыць аб сац. рэалізме не толькі ў літаратуры, але і ў жыцці… Паставілі мы здымачак на відным месцы, дзе Янка Купала, Цётка, вы – трое. Дык стаіш цяпер там побач з М. Танкам.
Спадзяюся, нашых пару слоў Ты атрымала. Што датычыць тых, якія правяраюць кожны мой крок і кожнае слова, дык я проста не звяртаю на гэта ўвагі. Логікай, розумам ці гуманнымі пераконаннямі ад гэтага бараніцца і нельга, і смешна. Такія “оберкаты”, якія паявіліся ў Еўропе ў першай палове нашага стагоддззя, пакінулі след! Муж суцяшае мяне, што і ў Чылі падобнае. Але наагул людскасць шарахаецца ад падобнага. У цэлым свеце ўжо наглядаецца цяга да гуманізму, да чалавечнасці. На першы план цяпер ставяцца ў высокакультурных дзяржавах правы чалавека! Калі слухаеш выступленні нашага Машэрава ці, напрыклад, Церашковай на дзень 8-га сакавіка, дык бярэ жах, як яны харошымі словамі прыкрываюць вось гэтае шумавенне, падобнае зэльвенскаму, сутнасць гэтага ладу, ягоны касцяк.
Ведаю – будзеш спрачацца са мною, але лепш не трэба. Людзі стварылі сабе дзяржавы, каб лягчэй ім жылося, каб бяспечней, каб вальней. Таму вялікія, класічныя дэмакрацыі так пільнуюцца гэтых прынцыпаў свабоды нацыі, адзінкі ды наагул правоў чалавека, але гэта ім часам шкодзіць. Мне там вельмі падабаецца пашана да законнасці сваёй дзяржавы, і кожны мае права высказацца ў грамадскіх і дзяржаўных справах. Ёсць дыскусія.
Гэта страшна падумаць, як кожны мой ліст, кожнае слова перабіраецца тупымі цынікамі, вечнымі “надзірацелямі” тыпу тых, якія вадзілі нас з азвярэлымі аўчаркамі ў марозную тундру. На галодным пайку ламамі і кіркамі білі мы тую вечную мерзлату. Валаклі на сабе калы і вяроўкі (акрамя інструменту працы), каб у дзікай пустыні рабіць для сябе такую загароду, проста дзеля садызму такіх вось “надзірацеляў-канваіраў”… Найгорай тое, што такая вось маральная дзіч пранікае ў нетры нашага харошага народу, забівае ў нас вякамі выпрацаваную чалавечнасць. Трудна тут што парадзіць, але згадзіцца з гэтым – яшчэ трудней.
Добра, што сябра Эрык нарэшце можа папіць крыху тае лячэбнай вады ў Трускаўцы. Толькі б яна памагла яму. Ці быў ужо ліст? Добра таксама, што маеш з кім пагутарыць. А пра ката Філімона і не ўспамінай. Нашых прыгожых коцікаў патравілі ўсіх трох за адну ноч. Няма ўжо і красуні Альмы. Яна здохла 19 лютага. Канала ў мяне на вачах. Мучылася, бедная, пару дзён. Я толькі магу дадумацца, што сталася з імі ўсімі.
Спадзяюся, што маеш крыху ўяву, у якіх варунках мы тут знаходзімся. А калі месяц ідзе ліст ад сына і ўнука, а ад Алеся няма зусім? Як хворы, нервовы Іван Пятровіч штодня чакае на іх, а пасля доўга ўночы не спіць? А калі нашыя лісты амаль да іх не даходзяць, толькі тыя, у якіх за нешта на Юру “злуюся”? Напісала яму, што пасля “ў гэтым разбярэмся”, а пакуль няхай не злуецца за маміну злосць, бо іначай не атрымае ад нас ніводнага слова! Вось табе і Хельсінкі, і Белград, і правы чалавека (“Как это звучит гордо!”) у нашай рэчаіснасці, асабліва ў сянняшняй зэльвенскай…
А Драздовіч у маім разуменні аж нейкі велічны ў сваёй прастаце, шчырасці і любові. Мала толькі ведаю яго працаў, і то ў рэпрадукцыях. Што да “творчага спаборніцтва”, аб якім Ты пішаш, то яно можа быць толькі паміж роўнымі і вольнымі людзьмі і народамі. У нашых варунках пакутлівае маўчанне – болей за ўсе галасы ў Лужніках! Жыццё паўтараецца. Нядаўна мы наглядалі ўжо такіх, якія бачылі толькі сябе. На шчасце, людзі бачылі іх такімі, сапраўднымі, якімі яны былі! Пры сянняшніх варунках з людзьмі, а тым болей – з народамі, так – нельга!
Ці не сумна Табе, што нават роднае мовы амаль не чуем ні з радыё, ні з тэлевізараў? Аб школах і ўрадах ужо не кажучы. Мова не шліфуецца, не развіваецца. Мова замірае, і скарбы гінуць. Нават “Песняроў” альбо не паказваюць зусім, альбо толькі тады, калі пяюць па-расейску. Вось табе “вольныя з вольнымі, роўныя з роўнымі” ў практыцы нашых дзён на Беларусі. Чэсны і паўнавартасны чалавек з гэтым не можа згадзіцца, якой нацыянальнасці ён ні быў бы! Што ж, каго Бог хоча пакараць, дык перадусім таму адбірае розум… Яшчэ старыя рымляне казалі, што “Зеўс не любіць ганарлівых галоў” (Антыгона).
Бывай, мілая Дануся. Прабач за шчырасць. Твае Геніюшы.
Зэльва, 14 сакавіка 1978 г.
Даражэнькая Дануся!
Ну ж і зрабіла ты неспадзяванне майму дзеду! Надта рады з тлумачальнага слоўніка. Але чаму там няма беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя? Адным словам, вельмі дзякую, шчыра цалую і на днях вышлю належныя грошы.
Хварэем і прыхворваем. Шмат ляпей і рада тады, калі не баліць галава і магу чытаць. Акрамя Б. Тарашкевіча, прыслаў нам Юра і кніжку першай жонкі Алякс[андра] Ісаевіча [Салжаніцына], якая выйшла ў Польшчы тыражом аж 40 000! Спадзяюся, што прыслаў і табе. Міхася Шаховіча прыслаў таксама.
Вельмі ж добра, што выходзіць Твая кніжка. Напішы хоць, як ты ахрысціла гэтага свайго “нашчадка”? На Грышу [Барадуліна] можна поўнасцю пакласціся. Цяпер чытаю ўсё яго “Абсяг”. Ці дастала “Ветразі Адысея”? Там нават раз і дзеда Янку ўспамінае мілы аўтар.
Дзецям і ўнукам выслала вызавы. Які жаль, што сябру Эрыку не лепей. Які жаль, што харошым людзям даводзіцца так дрэнна. Які жаль, што харошая, распяяная Нора [Вецер] і тая так паважна захварэла. Які жаль, які жаль, які жаль… Усю ўвагу трэба звярнуць цяпер на сябра Эрыка. Усе клопаты, усю любоў! Надта ж харошы ён, чалавечны і чэсны. А ў Моршын заўсёды варта паехаць. Васіль і Оля абяспечаць і лячэнне. Кантакту з імі не губляй. Яшчэ раз адрас: Турик Ольга Иванивна, Львівская обл., к. Моршин, вул. Шевченки, 74, 293511.
Паглядзі Ты на яўрэяў, яны толькі тое і робяць, што лечацца, ездзяць на курорты і глядзяць здароўе. Я туды ў Моршын ад майго імя паслала б яшчэ мілую Нору! Калі наведаеце нас (у любы час!), дык будзем радыя Вам як заўсёды. Толькі ж, Дануся, адзін варунак: без ручнікоў і ўсякіх дароў! Прывязі кусочак сэрца і добры настрой. Можа быць, нат капельку самай натуральнай злосці. Оля напісала мне, што я была некалі для яе маці і прыкладам… Мілая Оля, раней мне гэтага ніколі не сказала. Гэта чэсныя і разумныя людзі, і сябра Эрык там будзе чуцца, як удома. Чаму ў Эрыка жоўтыя вочы? Гэта пасля Боткіна? А можа, не ў парадку ў яго “паджалудачная жаляза”? Ці трымае дыету? Ці бярэ грэлачку? Ці маеш даволі кампотаў?
Аб поспеху выстаўкі Пётры Сергіевіча мне пісалі. Надта добрыя водзывы ў кнізе. Ці не чула, што там з Валодзяю? Чула, што нядаўна была прэм’ера оперы Смольскага “Сівая легенда” – на лібрэта Караткевіча. Данусенька, напішы, ці Ты прыслала нам слоўнік на падпіску, ці купіла яго? Колькі трэба Табе выслаць грошай? Пішы шчыра, не рабі з сябе “мільянеркі”. Між сябрамі мусяе быць усё шчыра і ясна.
Мне тут баліць галава з прычыны Міхася. Юра піша, што ў школе хлопца проста шантажуюць і могуць не дапусціць да матуры (атэстату)… Гэтага можна было чакаць, бо і Юры ў мед. акадэміі было не лягчэй. Што тут рабіць, Данусенька, з кім тут парадзіцца? Думай, дарагая. Напісала я Міхасю, бо, здаецца, адбіўся ад бацькавых рук. Некалі, калі яшчэ быў у пачатковай школе, дык было з ім падобнае. Сыны аднаго тыпа пачалі падбіваць хлопца на розныя дурніцы. Бацькі спахапіліся, калі хлопец ужо самавольна пакідаў урокі і т.п. Міхась адкрыў шчыра ўсю гэтую непрыглядную справу. Так яго выратавалі тады. Казаў мне: “Бабуся, якіх толькі гарэлкаў і вінаў мне ні давалі, але ўсё гэта нясмашнае”… Дануся родная, які небяспечны тут кожны наш крок, і толькі тое, што не ўсе ж людзі без сумлення і вобліку чалавечага, яшчэ, пэўна, трымае нас на гэтым свеце…
Дырэктарам у Міхася – Амельяновіч. Кажуць, што яна – нядрэнны чалавек, але ж ці можа за ўсё адпавядаць? Муж просіць Цябе, каб Ты была так ласкавая, даведалася яму адрас Шыманкі. Гэта яго калега па Празе, але я цяпер усіх баюся. Ёсць пару чэсных людзей у свеце і хопіць, а то кожны наравіць тут настройваць нас на сваё падабенства. Данусенька, пішы Юры. Трымай яго крыху на духу. Я бываю моцна злосная, і гэта дрэнна. Яму патрэба лагоднае, разумнае слова.
Цешуся, што ўбачымся некалі. Прывітанні ўсім Вам ад мужа. Цалую ўсіх сардэчна – баба Ларыса.
Зэльва, 3 красавіка 1978 г.
Дарагая Дануся!
Пісалі з Моршына, што сябра Эрык можа прыехаць да іх у любы час. Васіль абяспечыць яму і лекарскую апеку, як свайму, блізкаму чалавеку. Май гэта на ўвазе, бо людзі яны добрыя. Ці вярнуўся сябра Эрык, як чуецца? Чаму Ты нічога не пішаш? Ці атрымала майго апошняга ліста? Непакоюся за Вас там. Як дзеці? Ці паслаў Вам Юра кніжку аб Б. Тарашкевічу? Ці маеш “Ветразі Адысея” (аўтар – Ул. Калеснік) пра Ул. Жылку і інш. рэвалюцыйных рамантыкаў? Ці купіла сабе Уолта Уітмэна ў перакладзе Я. Сіпакова? Вельмі цікавая кніжка. Дзіўныя і не свомыя нам сцежкі яго паэзіі.
У нас справы крыху змяніліся ў той бок, што цяпер я болей хварэю. Капрызы хворага давялі мяне да цяжкага стану здароўя (сэрца, ціск). Што магла, дык, як сама ведаеш, для яго рабіла, але як будзе далей – не ведаю. Тут ужо і лекі не дапамагаюць, бо найболей патрэбны спакой, якога няма. Не адзін Іван Пятровіч тут вінаваты… Вось мне цікава, калі ў нас кончацца ўжо смерці? Жаль вельмі Шырму. Хоць асабіста я яго не ведала. Ці заўважыла, які быў сумны і глыбока ўзрушаны на пахаванні наш Машэраў? Ніхто болей, як ён. Было гэта нейк па-роднаму, шчыра. У нас – адныя хваробы. Нікому не патрэбная нервовая мітусня, але калі б хоць крыху здаровага розуму, дык можна было б нейк жыць, хоць яно і нялёгка…
Як добра, што ёсць у цябе Біскупцы, што ёсць яшчэ мама… Гэта так многа. Напішы, ці была ты на пахаванні Р. Шырмы, і як плыве Тваё творчае жыццё? Ці Ты ўжо ўся “ператварылася” ў Валерку і жывеш цяпер яго радасцямі?
Цалую Вас усіх – Ларыса Геніюш.