А на могілках — безліч рознай міліцыі! Ці ж не жах? «Пад канвоем хаваюць, беднага», — загаманілі людзі. А мы за слязьмі не бачылі сцежкі. Ніхто не выступаў, не прамаўляў. І толькі сын падзякаваў усім добрым людзям і запрасіў на хаўтурную вячэру ў хату.
Я хачу прасіць Вас, каб Вы запэўнілі мне хоць крыху спакой, пакуль не зраблю парадак з магілкаю мужа (зямля павінна асесці), а пасля дапамаглі мне выехаць недзе, хоць да папуасаў, каб я такога болей не бачыла! Мне ўжо тут пагражалі, але сказалі: «Пусть ещё поживёт…». Думайце, тав. Машэраў, бо Вы не ведаеце, што тут з людзьмі вырабляюць.
Вельмі прашу Вас — уважце мой боль і гэтую маю просьбу: дапамагчы мне спакойна пражыць у сваёй хаце час, пакуль магілу не прывяду ў парадак. Яшчэ далучаю вам ліста, якога ўчора атрымала. Піша гэта настаўнік з Гудзевіч Гродзенскай вобл., які арганізаваў там вельмі добры літаратурна-краязнаўчы музей. Я абяцала дапамагчы яму, але людзі напалоханыя тымі паховінамі, ужо і пісаць мне баяцца, не толькі дапамагчы. Зноў надзея толькі на Вас. Чалавек гэта разумны, вартасны і цяжка хворы.
Калі гляджу на вас па тэлебачанні, на вашыя сустрэчы з сапраўды высокакультурнымі і гуманнымі палітычнымі дзеячамі сваёй і іншых краінаў, дык хочацца верыць, што такое знушчанне над жывымі і мёртвымі, маральнае такое марадзёрства пакажуцца і Вам недастойнымі нашай Беларусі!
Застаюся з глыбокай павагай да Вас і з вераю, што абоім нам дапаможаце.
Ларыса Геніюш.
P.S. Я буду чакаць адказу ад Вас, ці вышлю Вам яшчэ копію свайго ліста, калі не дадуць Вам гэтага, бо ўсё думаю:
Зэльва, 29 красавіка 1979 г.
Даражэнькія!
У хаце – ціха і пуста. Запаліла ў печцы. Дзякуй за памяць аба мне. Ніна дык нават не напісала, ці атрымала мае Велікодныя пажаданні і прывітанні. Цалуйце яе ад мяне. Усё яшчэ прыхворваю.
Была гутарка з прадстаўнікамі вельмі адказных установаў. Гэта былі вельмі культурныя і, здаецца мне, парадачныя і шчырыя людзі. Іх падтрымка была неабходнай для мяне. Цяпер чуюся спакайней і пэўней. Маюць друкаваць мяне. Я – не супраць. І Дануся не піша, хоць я ёй паслала свае апошнія вершы. Няма весткі і ад мілага нашага Археолага. Як там з ягоным здароўем? Вельмі хоча, каб я друкавалася, дык будзе мець тут радасць.
Сяння сніўся мне вельмі дзіўна. Я стаю над Нёманам, а яны – на другім беразе. З лесу ідзе на мяне воўк, але яны пачалі крычаць на яго. Я бачыла, як два ваўкі нырнулі ў воду і паплылі да іх, але былі маленькія, як сабакі. Я прачнулася. Я навучылася верыць у сны, бо яны мне спраўджваюцца.
Клічуць мяне настала нашыя мілыя суродзічы аж у Аўстралію. Божа, якія яны харошыя, дарагія людзі. Гэта нерэальна, але як прыгожа! Можна ехаць да сына, каб не яго жонка… Вы нічога не знаеце, бо што гаварыць. Толькі мне ехаць туды – на згубу… Каб не было горай. Тут хоць – свая хата, і я – гаспадыня ў ёй. А як я пакіну сваю магілку? А як я пакіну харошых людзей, якія мяне не пакінулі ў горы? Яны так просяць, каб я засталася ў сваёй хаце.
Паваліўся плот. Узяла я малаток у рукі, пілку і гвоздзі. Плот – стаіць! Крыху пасля памог мне сусед з жонкаю, але ўжо не лазяць чужыя куры. Яшчэ не ўсё загароджана. Выпісалі мне 5 куб. дроў. Выпісаць, аднак, лягчэй, чымсці дастаць іх. Малыя начальнікі куды горшыя за тых большых… Усё абяцаюць, а я ўсё хаджу да іх і хаджу. Людзі абяцалі папілаваць.
Сын піша мала. Бядуе, што мае даўгі, што ўсё надта дорага, што ў гэтым годзе ўжо дапамагчы не зможа… Крыху смешна, толькі я абыдуся. Бачу, што друкавацца проста неабходна… Толькі б пісалася.
Цалую Вас усіх! Не забывайцеся пра мяне.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 6 траўня 1979 г.
Даражэнькія!
Я не пэўная, ці адказала Вам на апошняга ліста. Можа, толькі “пісала” Вам у думках. Я здаецца, адурэла ўжо з болю, яго ж нічым не ўняць. Баюся, што і час будзе перад гэтым бяссільны. Са здароўем – не скажу, што лепей. Сяння дзіка баліць галава. Званіла Юры. Сяння Юр’я – яго імяніны. Зноў успомніла с.п. Мужа, і слёзы так і прарваліся. Была ў царкве, там заварожваюць мяне з дзяцінных гадоў улюбёныя, моцна кранаючыя душу спевы. Удома я заснула, але боль галавы не сціх.
Пагода дажджлівая, туманная, так і гняце. Гарод наш нізкі, і садзіць яго няма як. Ружы мае амаль усе памерзлі. Нешта і на дэўцыі не бачу лісточкаў. Толькі Вашыя ягадкі зелянеюць. Я так цешылася, што нарву іх міламу свайму хвораму. Толькі так і думала… Зноў плачу… Што да п. Галіны, дык у нас часта чуваць, што баліць некаму пад лапаткамі. Людзі ратуюцца ад гэтай “эпідэміі” гарчычнікамі. Гэта сапраўды памагае. Бедная Ваша сваячка з Беластоку! Як я яе разумею! Мне вельмі цяжка ў маёй хаце, але ў кожным іншым месцы было б куды цяжэй. Тут і балюча, і міла, і цёпла душы. Я тут – гаспадыня, і гэта зусім не пустое слова.
Вельмі расчаравалася нашымі землякамі. Мне здаецца, што акрамя нейкага неабгрунтаванага страху ў большасці іх атрафіраваліся чалавечыя пачуцці спагады, сяброўства ў горы. Я дык не ведаю страху, калі мне трэба некага падтрымаць. Таму не хачу думаць, балюча думаць, проста ўстыдно! Толькі што гэта ёсць факт... Добра, што Вашыя страхі мінулі. Майце справу з дастойнымі людзьмі і нічога не бойцеся. Разрадка – гэта і індывідуальныя кантакты людзей, не толькі важкія словы дыпламатаў.
Мела вельмі паважную гутарку з прадстаўнікамі адказных культурных установаў. Людзі зрабілі на мяне добрае ўражанне. Дагаварыліся наконт друкавання, а які будзе рэзультат – не ведаю. Калі б жыў мой с.п. Муж, гэта было б для мяне болей важна. Дарагія, далёкія мае сябры моцна запрашаюць мяне ў Аўстралію. Удава аднаго нашага паэта (А. Салаўя) вельмі хоча, каб я разам з ёю жыла. Мяне гэта проста вабіць. Ды і за 33 руб. тут цяжка мне будзе пражыць. Адна мая знаёмая піша, што гэта мала было б і для яе ката Філімона… Здаецца мне, што там я так спакойна заснула б… Цешуся, што недзе жыве маленькі Ян, але лістоў ад іх болей няма. Мне забіраюць і такія радасці, на жаль… Лісты ад іх не даходзяць.
Паваліўся зусім мой плот. Крыху паправіла. Пераважна сама, і суседзі дзе-што дапамаглі. Калі нешта думаю ці раблю, дык забываюся пра сваё гора. Простыя нашы людзі не забываюцца пра мяне. Яны штодня хоць на хвілінку забягаюць, стараюцца нечым усё дапамагчы. Жаль – нічога не магу чытаць. Гэта яшчэ да мяне не даходзіць. Калі ёсць які грош, дык і далей купляю кніжкі. Так хацеў бы дарагі с.п. Муж. Недалікатныя людзі прапануюць прадаць бібліятэку на рынку, бо добра плацяць. Божа, якая ж агіднасць… Мне проста сорамна за такіх людзей. Мы жылі вельмі скромна. І таму я думаю, што заўсёды нейк дам сабе рады.
Як цікава было Вам атрымаць ліст, калі нехта запамятаў Вас аж з 1916 г.! Як гэта хораша. Галоўнае тое, што Вы заслужылі на ўспамін людзей праз даўгія гады.
Вялікдзень прайшоў мне з людзьмі, але пасля я паважна захварэла. Разгаўляліся мы з мужавымі сваякамі. Пасля ўсе хадзілі на могілкі, а зтуль жанчыны пайшлі да нас на гарбату (яечак у нас маляваць нельга, калі нехта памрэ ўдома). Пасля прыйшлі мужы тых жанчын, і даволі доўга пасядзелі, пагутарылі. Падобна прайшоў і 1-шы май, у які якраз быў памінальны дзень. Спраталі павялыя вянкі з магілкі, пакінулі толькі капронавыя. У іх заблыталася адна стужка, якой не выняслі, не спалілі. Калі я разгледзела, дык гэтая стужка была “ад унукаў”… Так я яе і прыладзіла на другі вянок. С.п. Дзедзіку гэта было міла.
Зацвілі мае кветкі. Прымулькі крыху прымерзлі. Пасадзіла ўжо юргіні. Ля сеткі многа заўсёды пахучага гарошку, які летам выглядае вельмі міла. Туліпанаў сёлета будзе няшмат. Пасля візіту вышэй упамянутых таварышаў, я крыху бяспечней чуюся. Гэта для мяне сяння вельмі важна. У польскім журнале “Kobieta i zyce” ёсць здымак Ольгі Корбут з народжаным сынам. Яе муж Леанід Барткевіч – адзін з “Песняроў”. Жаль, што такое мы даведваемся толькі з чужых часопісаў… Хлопчык маленькай Вольгі важыць 3,5 кг. Называецца Леанід.
Вось ужо амаль тры месяцы, як няма майго с.п. Яначкі. Некаму сніўся, што ажыў… Я наагул так здурэла, што ледзь не паверыла ў гэта. У кожным выпадку стала мне лягчэй. Цалую Вас, усіх шчыра вітаю.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 10 траўня 1979 г.
Паважаны і дарагі сябра Алесь!
Дзякуй за памяць. Хвалявацца за мяне сапраўды было трэба, але самае цяжкае, здаецца, мінула. Боль прытупіўся, спыніўся крыху, бо трэба жыць і за маё тут існаванне трэба змагацца, што я і раблю. Страта была вялікая, проста непамерная маім сілам, і я зусім адна – нікога больш-менш разумеючага мяне побач. Простыя нашыя людзі не пераставалі прыходзіць да мяне. Яны плакалі разам са мною, успаміналі с.п. добрага доктара.
Я іх з удзячнасцю беларускаю праводзіла ветліва на ганачак, яшчэ там крыху з імі размаўляла і перастывала да немагчымасці. Нічога не ела прытым. Вярталася, глядзела на кніжкі, на рэчы с.п. Мужа, стагнала з болю і плакала па харошым Мужу, па выдатным лекары, па вельмі інтэлігентным, чэсным чалавеку, па верным, да канца адданым свайму народу сыну зямлі беларускай, па мучаніку несправядлівага, цяжкага лёсу, які Бог пакуль што яшчэ дае беларусам… Ледзь не аслепла. Лісты Вам пісала, але, як бачу ды як магла думаць, яны не дайшлі да Вас, харошы мой дружа. Дзеткам яшчэ не пісала. Скажыце ім, што напішу, калі ачуняю. Мілыя юныя стварэнні яшчэ не разумеюць, як многа забірае ад нас бязлітасная, суровая смерць…
Вось змагаюся за існаванне, за права быць сабою, карыстацца роднаю моваю і больш-менш бяспечна і спакойна жыць, як належыць мне – нашчадку многіх пакаленняў на нашай шматпакутнай зямлі. Вынікі, здаецца, будуць пазітыўныя, калі зноў не створаць тут якой хлусні, якой правакацыі. Сяння стала неабходным змагацца нават за права на чалавечнасць на нашай зямлі. Страх і жаль Ваш абгрунтаваны, і шляхотную роспач Вашую я разумею. Сама бачу ўсё, даўно пераношу ўсё на сваёй асобе і дзіўлюся людской абмежаванасці, наглай дзікасці. Мова народу – гэта скарб, здабытак шматлікіх пакаленняў, як і наша культура.
Жыццё – гэта таксама ўніверсітэт. У натуры нашай, у звычаях, у мове, у крыві згуртавалася ўсё лепшае, што пакідалі нам дзяды-прадзеды са сваёй жыццёвай мудрасці, праверанай працаю, болем, войнамі, надзеямі, добрасуседскімі адносінамі, мудрасцю і законамі нашай прыроды, якія зрабілі нас і вытрывалымі, і радаснымі, як вясна, гарачымі, шчырымі, як лецяйко, ды шчодрымі, як сама восень. Усё гэта засталося, адбілася і ў нюансах нашай мовы, дарэчы, вельмі багатай. Даўно забаранілі нам друк, але, пакінутыя арыстакрацыяй і шляхтаю, мы, “цёмныя”, пад світкам і ў сэрцах перахавалі гэтыя скарбы і захавалі свой твар.
Калі браць пад увагу тое, што дасягненнем мудрасці людской ёсць чалавечнасць, дык наша культура народная не ўступае кніжнай, якою, на жаль, стаць не магла, бо нават друк нам забаранілі! Прагрэс – рэч умоўная. Нагрувашчванне зброі, барбарскае вынішчэнне нетраў зямлі без аглядкі на заўтра, бяздумнае забруджванне асяроддззя, непамерная эксплуатацыя жывога на зямлі і ў акіянах, дзікунская прага цёмных элементаў, каб “панаваць” над душамі людзей, над адзінкамі і народамі ў імя ўласнай, нікому не патрэбнай сілы і велічы – гэта далёка не прагрэс! Куды большы прагрэс – з любоўю засяваць беларускую землю, вырабляць на фабрыках патрэбнае людзям прыладдзе, піць ваду з чыстых крыніцаў, дыхаць такім жа паветрам і не нішчыць здабытых вякамі скарбаў народу, бо яны ёсць скарбамі ўсяе людскасці!
На пахаванні с.п. Мужа я яшчэ раз зразумела веліч нашай народнай, чалавечнай і сапраўднай культуры. Простыя людзі, строгія людзі паверылі толькі сваім вачам і ацанілі па-свойму і мукі нашыя, і дапамогу, якую аказваў ім с.п. Муж, і яго цярпенне, і маю шчырую, адданую, шматгадовую апеку над ім, таму пасталі пры мне ў цяжкую хвіліну, калі тыя, моцна “прагрэсіўныя”, дабівалі пабітага і здзекваліся нават над нябожчыкам! Вось таму і трэба бараніць мову нашую, і культуру нашую, і нашую чалавечнасць і ратаваць ад п’янства, халуйства, хуліганства, тупой матэрыяльнае карыслівасці, несправядлівасці і нячэснасці наш народ!
Мову гэтую далі ў разумныя нашы далоні адышоўшыя продкі, і нам належыць узняць яе на сапраўдную скарынінскую вышыню, а не дзеля прымхаў нейкіх прайдзісветаў і кар’ерыстаў утаптаць яе самохаць у землю!
Не думаю, што камуністам (сапраўдным) залежыць на нішчанні чалавечых вартасцяў. Ім залежыць на сацыяльнай справядлівасці і дэмакратычнай роўнасці людзей і народаў. Прыгнятаць некага, забіваць такую святасць, як мова народа, – гэта знача паганіць свой собскі твар недастойнымі пачынамі! А свет сяння малы, дзякуючы сродкам інфармацыі і камунікацыі. Благое разносіцца хутка! Гэта – толькі рабіць сабе ворагаў і ўдома і вонку, бо сяння ўжо не 1912 год, калі цар Мікалай ІІ, каб ліквідаваць беларускае пытанне, загадаў называць праваслаўных рускімі, каталікоў – палякамі, што прынясло з сабою варожасць і дзікасць у народзе, калі брат стаў ворагам брату, і нацыянальнасць, як нідзе на свеце, пачалі вызначаць паводле рэлігіі, а не паводле мовы і культуры народу.
“Простая мова” – во знайшліся паны! Жаль, падобнае культывуецца яшчэ да сяння, і Вашая “паважаная” завуч – ці не “полька” падобнага гатунку? Бо ў іх такая тэндэнцыя – не даць беларусам быць сведамымі беларусамі. Яны ўсё яшчэ спадзяюцца на Польшчу аж па Смаленск. Не дзівіцеся, я сама гэта ад іх чула. Ім куды выгадней будзе прыгнятаць т.зв. “рускіх”, чымсці сапраўдных, сведамых беларусаў на іх спрадвечнай зямлі.
Належыць, безумоўна, ведаць і шанаваць дзяржаўную мову СССР, але не цаною выкарчоўвання ўласнай, пачынаючы ад школы. Мне тут казалі, што ў Магілёўскай, Віцебскай вобласцях вальней беларусам, ну а тут, можа, яшчэ “бэндзе Польска”, якую ўсімі праўдамі і няпраўдамі твораць ужо з калыскі майго роду – Беласточчыны. Будучы там у 1968 г., я яшчэ наведала беларускі музей у Белавежы. Тысячы любоўна сабраных экспанатаў ад манежу з аднаго дзерава да пчалярскіх і гаспадарскіх прыладдзяў – усё гэта раскідалі, расцягнулі па польскіх музеях (аж у Торунь!), як насмешку над 250 000 беларусаў, якія насяляюць той край… Якое каротказоркае, тупое прыбіранне да рук чужой святасці. Над музеем вісела тады шыльда. Нехта з польскіх “патрыётаў”, відно, смальнуў у яе каменем, бо кусок шыльды так і ззяў адбітай ранаю. Забыліся “культурныя” суседзі, што толькі на гэтай “простай” мове гутарыў з імі некалі наш Ягайла (інакшай не ведаў!). І які гэтая мова мела ў той час уплыў на кракаўскім каралеўскім двары!
“Простая мова”, простыя сэрцы, простыя людзі, простыя, як зямля, простыя, як праўда, простыя, як дзеці, як сэрцы адданых бацькоў, да святасці простыя ў параўнанні, напрыклад, з “высокакультурнымі” немцамі некалі ці іншымі носьбітамі складанага і штучнага, што пярэчыць і здароваму розуму, і чалавечаму сэрцу. Жаль, што ў большасці сваёй перастаем ужо быць “простымі”, бо чалавечныя і простыя – самыя вялікія людзі на свеце, як Талстой, Някрасаў, Купала, Шэкспір…
Нам трэба спыняць нездаровыя тэндэнцыі падобных завучаў і крыху праціраць вочы тым, якія далей свайго носу не бачаць! Тутэйшым т.зв. палякам аж смярдзіць наша “простая”, у іх разуменні, мова. Яны хоць кітайскую гатовыя тут заводзіць, абы не нашую! Усё чужое для іх – гэта “панскае”, а вось родная, самая шляхотная і дарагая мова старога народу для іх – толькі “простая”! Абараніліся ад татараў, ад крыжаносцаў, ад фашызму і інш., датрывалі да сяння, і раптам кожнаму нелюдзю дадзена права вырываць родную мову з сэрцаў нашых дзяцей! Народы, якія век хадзілі нават без нагавіцаў, і то маюць сяння права быць сабою на сваіх землях, а тут нашчадкі старой і слаўнай гісторыі не маюць права нават сваею роднай моваю карыстацца?! Не, нешта тут не так! Няма сяння лепшых ці горшых, ёсць сільнейшыя, але гэта не значыць, што дадзена ім права пераніцоўваць нас на свой вобраз і падабенства! Я Вас разумею, мой дружа, але ці мой ліст да Вас дойдзе – я не пэўная, калі не дайшоў папярэдні…
Тав. Брэжнеў з апошніх сілаў выбіваецца, каб наладзіць адносіны з Амерыкаю, з Еўропаю і інш., бо ведае, што тыя “прагрэсіўныя” ядзерныя сродкі вынішчэння людзей – гэта сяння не проста пагроза, а можа стаць жудаснай рэальнасцю, калі застануцца руіны Еўропы і за плячыма – мільярд кітайцаў. А яны, тым часам, сабраліся вынішчаць мову братняга народу, падрываючы даверра і ў тав. Брэжнева і наагул ва ўсе чалавечыя ідэалы. Дзе ж, там адно гаворыцца, адно, так мовіць, “на вынас”, другое робіцца – і гэта рэальнасць!
Вельмі мяне ўсхваляваў Ваш ліст, але самага галоўнага Вы не напісалі. Як Ваша здароўе? Як трымаецеся? Я так і не магла Вам нічым дапамагчы, бо, як бачу, і ліст мой не дайшоў нават, а жаль… Калі думаеце, што мне тут добра і гладка, дык памыляецеся. Некалі былі мы ўдваіх. Хворы, але вельмі моцны чалавек трымаў мяне ў кожнай справе. Разумны і добры настолькі, што не памёр нат ноччу ў маім адзінокім чуванні над ім, бо ведаў, што адурэла б з роспачы. Памёр удзень на маіх руках, пры спрыяльных людзях, якія і мяне ратавалі. Апошнія яго словы былі, каб зрабілі ўкол мне, бо ведаў, як будзе цяжка. Гэта не чалавек памёр, а кончылася нейкая эпоха змагання за ўсе культурныя вартасці Беларусі – ад цяжкіх гадоў пад польскаю няволяй, праз вучобу за межамі, трудную і часта галодную, праз пакуты тут, на зямлі дзядоў…
Кожны культурны здабытак народу, кожная добрая кніжка, песня ці танец цешылі і акрылялі яго. Бедныя, часта без капейкі, знаходзілі заўсёды сродкі на хлеб і на кніжку, ды нават на чарку для добрых людзей. Ні “каўроў”, ні “хрусталю”, ні золата – толькі глыбокая любоў да сваёй зямлі, мукі за гэта, поўныя паліцы кніжак і летам кветкі замест буракоў ля нашае старое, сялянскае хаты! Не шкадую менавіта так пражытых дзён! Жыць іначай і не магла б, і не хацела б… Толькі замнога крыўды сабралася ў сэрцы, і абавязкова трэба мне недзе ехаць згэтуль – хоць да папуасаў…
Вы нават не ведаеце ўсіх нашых мучэнняў тут падчас хваробы с.п. Мужа. Што я магла зрабіць тут, зусім адзінокая? Усяго не напішаш Вам, бо сапраўды не дапусцяць слоў маіх да Вас… А думалася рознымі катэгорыямі: і сямейнымі, і народнымі, і агульналюдскімі. Ужо здавалася рэальнай непазбежнасць вайны, і сэрца замірала за юных, улічваючы і ўнукаў, за вялікія здабыткі сусветнай культуры, цывілізацыі і думкі. Роўнасць між людзьмі – гэта рэч таксама ўмоўная. Яна не можа быць без вялікай, сапраўднай культуры і ўзаемнай дабразычлівасці людзей і народаў. Доля наша сямейная і доля ўласнага народу хвалявалі найболей. Усё вартае належыць у жыцці ратаваць, а мову зямлі нашай належыць ратаваць у першую чаргу! Як у першую чаргу належыць ратаваць у людзях чалавечнасць, і з гэтага толькі сыходзіць! Абмежанне ў зброенні і разрадка – гэта таксама справа не толькі прадстаўнікоў таго ці іншага ўраду, а кожнага думаючага і разумнага чалавека! Перад абліччам велькай небяспекі трэба быць уступлівымі, велькадушнымі, мудрымі, бо найважнейшая справа – гэта жыццё на зямлі, і каб здаровымі былі тыя пакаленні, якія прыйдуць пасля нас!
А цяпер я сама дзіўлюся, як гэта я перажыла ўжо тры месяцы па смерці с.п. Мужа? Як я здолела перажыць гэта? Колькі разоў была на могілках, але тады было найцяжэй. Усё думаю пра агароджу і помнік. Сябры абяцаліся мне дапамагчы, але думаю, што я яшчэ тут буду зімаваць. Выпісалі мне дроў, але дастаць іх цяжэй, чымсьці выпісаць. Забалелі ўжо ногі хадзіць у тое лясніцтва. Дождж і холад тут безупынку. Грады нашыя ў нізкім месцы, дык і садзіць яшчэ няма як. Часта забываюся есці, толькі плакаць не забываюся, хоць ведаю, што болей ужо нельга. Матэрыяльна прызналі мне 33 руб. 75 кап. пенсіі па Мужу. Як піша Данута Б[ічэль], гэтага не хапіла б яе кату Філімону на месяц, але я не бядую. Я даю і дам сабе рады, а калі мяне будуць друкаваць, як абяцалі, дык – тым больш.
Харошыя далёкія сябры пішуць, што толькі ў Зэльве я адна, а так яны ўсе са мною. Цяплей мне ад іхніх слоў. Вельмі харошыя здымкі атрымаліся з пахавання. Прыслалі мала, але абяцаюць зрабіць яшчэ. Тады адразу Вам перашлю. Жаль, што не дадумаліся мы сфатаграфавацца ля труны с.п. Мужа ўсе разам. Не было каму падумаць пра гэта, а я зусім згубіла тады голаў. Моцна загневалася на сяброўку, у якой Вы начавалі. Давялося парваць адносіны, што трэба было мне зрабіць раней. Сын піша мала. Памог крыху грашыма, але “стогне”, бедны, што надта ў іх усё дорага, што няма грошай, даўгі і т.п. Смяюся.