Добра, што мы падпішам з Амерыкай пагадненні аб абмежанні ядзернай зброі. Спадзяюся, што гэта толькі пачатак разумных мерапрыемстваў у гэтай вельмі актуальнай сяння галіне. Бачыце, як распісалася сяння, а тыя дні неяк хварабліва маўчала і думала, як тут жыць і як выжыць? Папрасіла вызаў для Юркі. Адказу на гэта яшчэ няма. Проста неабходна каго з родных бачыць, а то можна здурэць адной. Як я Вам пісала, 40 дзён пасля смерці мужа прайшлі амаль так жа ўрачыста, як пахаванне. Па-міклашоўску! Хапіла ўсяго, як і належыць у нас памінаць памершых.
Ведаю, што Вам вельмі цяжка, але не забывайцеся пра мяне, пішэце мне часамі. А я тут мала каго і ў хату пускаю, каб не слухаць розных дурніцаў і правакацыяў. Сляджу толькі за палітыкай, бо баюся вайны. Думаю, што пакуль ёсць у людзей крыху розуму, дык заўсёды лепш дагаварыцца, як нішчыць сябе ўзаемна і руйнаваць землю. Белых людзей не так шмат на планеце. Яны стварылі немалыя вартасці, дык трэба неяк меркавацца, каб усім спакойна жылося на свеце. Меней экстрэмістаў, болей цвярозага розуму. Ларысе і Валодзі я напішу, пачакаўшы. Дзякуй ім за лісты.
Застаюся – са шчырасцю і вялікай павагай да Вас усіх! Цалуйце Міхасіка, Веру, Марынку і напішэце, як маецца Коля? Ці не быў у водпуску?
Ваша заўсёды – Ларыса Геніюш.
P.S. Дарагі Саша, наша сапраўднае прозвішча пішацца – Геніуш, а мне зрабілі так літаратурнае. Мусіць, каб бліжэй было да геніяльнага… Жартую. Вершы свае я аддала, але што будзе далей? Была гутарка і аб кніжцы. Пабачым. Галава мне зусім пабялела. Што ж, дзіва няма. Адна нявестачка чаго варта… Такога напісаць, на жаль, нельга…
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 4 чэрвеня 1979 г.
Дарагая і мілая Людвіка Антонаўна!
Сяння ў Вас свята, ды і я пішу ліста, таму што не хочацца ісці ў гарод, калі ў суседзяў свята. Дні мае ўцякаюць нейк бескарысна. Рада толькі, калі зайду на магілачку. Тады плачу крыху, але болей дык гутару. У мяне тут усё сумна і аднастайна. Лістоў амаль няма, нават ад сына. Адцвілі туліпаны і настаў час квітнення півоняў. Вашыя браткі крыху перазімавалі, а вось тыя званочкі памерзлі да кальва.
Мілая Людвіка Антонаўна, ці ў Вас не будзе павышаны ціск крыві? Бо чаму робіцца такой патыліца? Трэба, каб Вы гэта праверылі. Думаю, што Слаўка ўжо вярнуўся, і Вам лягчэй, бо Вы яго любіце. Лішне не замагайце.
У нас ужо месяц як няма дажджу, але я не думаю пра гэта. Мае гуркі паліваюць суседкі, а вось учора, ідучы на магілку, дык аж кранула мяне за сэрца маленькая, пажаўцелая ярына. Сяння пахаладала, але хмаркаў – ніякіх. Хоць стараною прайшлі дажджы. Пісаў мне Усевалад Сямёнавіч [Кароль], што Вас бачыў. Знача – і расказаў Вам крыху пра нас. Я ім несказана ўдзячная, што ў найцяжэйшую хвіліну майго жыцця яны мяне не пакінулі! Не маю проста слоў прызнання для іх. Прыязджаюць часам чужыя людзі і прапануюць жыць з імі, пераязджаць да іх. Адно мілае супружжа пастанавіла так: Вам будзе зал, а нам хопіць і спальні. Другія – канчаюць дом, тры пакоі, знача – “адзін для Вас, Ларыса Антонаўна, і будзе нам разам так добра над Нёманам”...
Божа мой! Усё гэта цешыць, але нікому не хачу замінаць некалі, быць цяжарам, калі зусім пастарэю. А далёкія, дарагія сябры абяцаюць сваю “дапамогу, апеку і сэрца”, але як мне вырвацца, як мне дастацца да іх? А думаць нешта трэба, бо 33 руб. 75 кап. – гэта кату хвораму. Хоць аб гэтым найменей думаю. Заўсёды нейк будзе. Спачатку было вельмі дрэнна са здароўем, вельмі многа перажывала за мужа, за яго здароўе, і гэта зрабіла мяне моцна нервовай. Цяпер супакоілася крыху. Лепей з сэрцам.
Дэўцыю, як Вы парадзілі, зрэзала да зямлі. Адна галінка адрастае. Памерзлі і кусты звычайных ружаў. Адзін адрастае, другі – не. У людзей дык ружы папрэлі пад снегам. У мяне засталіся ўсяго толькі тры кусцікі.
На адкрыццё выстаўкі Язэпа Драздовіча я толькі атрымала запрашэнне. Я мала бачыла працаў Я. Драздовіча (не арыгіналаў!), але ён вельмі прамаўляе да мяне, бо відавочна, так жа кахаў нашую даўніну, народ і землю. Як жаль, што я не магла бачыць гэтае выстаўкі! Алесь Мікалаевіч [Белакоз] часам піша і мне. Адказваю. Іншыя лісты не даходзяць. Божа мой, і каму яны патрэбныя?! Найболей цікава мне, як прайшоў беларускі фестываль у маіх далёкіх сяброў? Вось бы дастаць ад іх здымкі! Міламу Данчыку паслала сваю кніжку, і ён яе атрымаў! Часам пішу мілай Галіне, але адказу даўно ўжо не мела. Усе тутэйшыя сябры радзяць мне шчыра сядзець у сваёй хаце і нікуды не ехаць! Ну ж і разумныя! Паспрабавалі б самі пабыць у такіх варунках і атмасферы, як я, дык заспявалі б іначай! Я і так сама сабе дзіўлюся, як гэта мы ўсё тут вытрымалі да гэтага часу? Былі мы дваіх, а цяпер я адна-адзінютка!
Вокал зелена і хораша. Я згубіла замілаванне да працы, і ўсе мае дні праходзяць цяпер абы як, без плану. Думаю, што і гэта пройдзе. Я ўсё яшчэ чакаю падсвядома, што вернецца Муж. Веру ў гэта, як у казку, і здаецца мне тады лягчэй. А Вы абавязкова дайце змераць якой медсястры ціск крыві. Баюся, што ён у Вас павышаны. Мне пішэце хоць пару слоў, каб Вам няцяжка, але каб я ведала, што ў Вас усё добра, што Вам лепей.
Цалую Вас сардэчна. Усіх шчыра вітаю.
Заўсёды Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 7 лістапада 1979 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
Ласкава даруйце, што не павіншавала Вас з днём народзінаў. У мяне, мусіць, склероз ад гора пабольшваецца, зараз не буду ведаць, як і называюся. Вітаю Вас сардэчна, хоць спознена, і жадаю добрага здаровячка, памыснасці і радасці ў жыцці. Як цяжка чытаць пра хворых, прытым зусім адзінокіх людзей. Хто гэта ў Менску так моцна хворы на сэрца? Няўжо не здолеюць даць яму дапамогу? Пытаюся таму, што, можа, мае сябры маглі б яму дапамагчы. Абавязкова напішэце! Найшляхотнейшая справа – ратаваць людзей! Жыць трэба! Беларусам асабліва!
А помніка так і не паставілі. Усё, сказаць, ужо гатова, але такія былі ў нас маразы, пры якіх нельга рабіць бетонныя працы. Вось і пастанавілі мае дарагія сябры адкласці справу помніка да вясны. Мне не застаецца нічога іншага, як з імі згадзіцца, бо гэтыя справы яны лепей ведаюць ад мяне. Не заўсёды магу зайсці на дарагую магілку. На Задушны дзень стала мне дрэнна, мусіла вярнуцца дамоў. Свечачкі паставілі сваякі. Мусіць, перастыла на памінальнай паніхідзе. Сяння мне лепей.
У мяне мала хто бывае. Аляксей Міхайлавіч [Пяткевіч] – вынятак. Візіт яго быў для мяне вельмі мілы. Сяння недзе ўсе спяць пасля параду. Вонку пахмурна, і я адна пакуль што. Клікала на чарку суседка, але я чаркі не п’ю. У нас апошні час былі марозы да 100-110 раніцою. Зямля ўмерзла зусім. Апошнімі днямі пацяплела. Я вельмі хацела б мець той здымачак, аб якім Вы пішаце. Апошні час я моцна занятая збіраннем вершаў па розных сшытках. Дануся Б., якая ўзялася рэдагаваць мой зборнік, моцна мяне падганяе. У яе шмат надзеяў на гэты зборнік. Але я меней аптымістычна заглядаюся на гэтую справу. А можа? Было б гэта нядрэнна з розных меркавань. Найгорай тое, што не змагу яго ні паказаць, ні прачытаць самаму спрыяльнаму мне дарагому чалавеку – с.п. Мужу… Падумаю пра гэта – і ахвота мне да ўсяго адпадае. С.п. Муж не адступаецца ад мяне, не адыходзіць з думкаў.
Сябра, аб якім я Вам пісала, гэта Язэп Н[айдзюк] з Вільні. У яго ёсць ведамы Вам добра брат Чэсь. Я яму адрасую лісты – Язэпу Александровічу. Думала, што гэта Вы ведаеце. Вось ён сардэчна Вам кланяецца, як стары Ваш знаёмы. Ён адшукаў мяне праз сына і цяпер піша мне. Сяння ў мяне вельмі цяжкі настрой. Залежыць ён таксама і ад пагоды. Хоць і варункі майго тут існавання нямала гэтаму спрыяюць. Мілая Дануся Б. поўная энергіі і добрай думкі. Хваліць мяне вельмі далікатна. Але моцна. Перакідваемся вершамі, заўвагамі, лістамі. Зноў чакаю яе прыезду.
Глядзела па тэлебачанні парад у Менску. Мілыя дыктары віншавалі многіх “перадавікоў вытворчасці”, давалі кветкі, хораша звярталіся да іх па-беларуску. Ні адзін з гэтых “перадавікоў” не адказаў ім на роднай мове! Няўжо няма ў людзей прымітыўнага такту – хоць дзякуй сказаць па-беларуску! Устыд! Адзін – нейкі Шуляк, ну думаю, хоць гэты нешта скажа. Не, гаварыў з моцным беларускім акцэнтам, але па-руску. Каб хоць называўся які коршун, а то – Шуляк. Слухала яго мая суседка і кажа: гэта таму, што яны ўсе хочуць быць панамі! Згінь ты, прападзі, думаю, з такімі “панамі”! Па-мойму, гэта найбольшае хамства – не шанаваць сваёй роднай мовы і тых сапраўды абаяльных дыктаршаў (Зінаіда Бандарэнка), і вельмі талковых дыктараў, як напрыклад, Шыліхін, якія так хораша віталі іх са святам на роднай, цудоўнай мове нашай рэспублікі! Можа, таму мне так сумна сяння.
Маем відавочныя дасягненні, але не маем хоць нейкай прымітыўнай культуры, каб шанаваць сваю спадчыну. Таму сумняваюся, ці выйдзе мая кніжка, бо яна – за захаванне ўсіх вялікіх вартасцяў у свеце! Ад дзяцей даўно не было ліста, а ўнукам, можа, зацішней будзе ў жыцці, калі не будуць мне пісаць. Каб толькі для іх было добра!
Будзьце здаровенькія! Моцненька Вас цалую. Усіх вітаю.
Ваша Ларыса.
Зэльва, 18 лістапада 1979 г.
Дарагі і шчыра паважаны Язэп!
Не ведаю проста, як Вам дзякаваць за тыя лекі, якія я атрымала. На поўначы моцна мне абвастрыўся рэўматызм, здало сэрца. (Туберкулёзнікам, напрыклад, там было лягчэй.) Вось з таго часу і мучуся. Розна лячыў мяне с. п. Яначка, але найболей дык памагаюць мне лекі ад далёкіх сяброў.
Сяння без болю магла выстаяць у цэркві. Стала лягчэй хадзіць мне. Другі лек – для сяброў-эпілептыкаў. Адзін вылечыўся. 5 месяцаў не было прыступаў, але захацелася выпіць… Многія просяць ратунку, а далёкія, дарагія сябры памагаюць. Часамі думаю, што надужываю іхняй ласкавасцю, але няхай даруюць. Цешуся, што вярнулася Ваша мілая жонка, прыехалі дочкі, і было Вам міла і весела. Магу сабе ўявіць як сумна было Вам аднаму.
Сабралася многа лістоў адпісваць, але Вам пішу першаму. Помніка мы не паставілі. Перашкодзілі марозы. Вельмі рада з мужавай карткі-фота, якую Вы пераслалі. Так хораша зроблена на эмалі. Дарэчы, чым Вашая мілая жонка лечыць свой рэўматызм? Калі гэта суправаджаецца ангінаю, дык парадзьце ёй вельмі добры спосаб лячэння ангіны. Узяць на ватку керасіны і высмараваць горла. Так лячыліся ў блакаду ленінградцы і мяне яны навучылі. Гэта нічога страшнага – крыху прыкра. Я стасую яшчэ “сухое цяпло”. Награваю пясок ці соль (даўжэй трымаюць цяпло).
У сырую пагоду ледзь не енчу. Эксцэдрын і буферын вельмі мне памагаюць. Хачу Вас папрасіць аб адным – ці могуць часамі мае сябры прыслаць Вам лекі, каб Вы мне іх пераслалі? Была б Вам вельмі ўдзячная. Пакуль што іх хопіць. Але надта ж не люблю хадзіць скрыўленай і дрэнна апранутай. Гэта мая слабасць.
Фактычна я грашу крыху, адказваючы сяння на лісты. З выдавецтва “Мастацкая літаратура” патрабуюць ужо рукапіс кніжкі. Пабачым. Яшчэ няма чым хваліцца, але, можа, і выдадуць. Усё працую над матэр’ялам. Мая мілая сяброўка ў Гродне крыху “абломвае рогі” дзецям майго натхнення. Ды іх там і няма асабліва, але ўсе ж, для пэўнасці. Яна захоплена гэтаю сваею “грамадскай нагрузкай” і змушае мяне варушыць старыя сшыткі, успаміны, уласную душу. Крыху забываюся пра адзіноту.
Пісалі з Гудзевіч. Захопленыя той падборкаю ў “ЛіМе”. Гэта якраз тое, што ім патрэбна. Бедны Белакоз, загадчык музея, хворы – каліт страўніка, і паправы не відно, але столькі ў ім энергіі, што на ўсё забываецца, рады, што можа жыць і працаваць для “свайго люду”, як піша. Вы нейк раскіслі крыху, ці не прыхварэлі? Трымайцеся! Вельмі хачу Вас бачыць бадзёрым, поўным надзеі і сілаў. Вашыя ўспаміны будуць вартым дакументам мінулага і галоўнае – аб’ектыўным.
А з жыдамі ў мяне – заўсёды сяброўства. У Празе іх тры чалавекі захаваліся, выжылі пры нас. Нават без дзякуй… Нам хораша было тады ратаваць некага, забыўшыся праз сябе… З жыдоў харошыя сем’яніны, і падобная сумесь можа даць здольнае патомства. У інтэлігентных людзей гэта ж звычайная рэч, абы толькі шчасліва жылі. Галоўнае, што Вашыя дзеці здабылі асвету, далі сабе рады ў жыцці.
А мілая Зоська Верас так і не здагадалася, ад каго я перадала ёй прывітанні. Цяпер напісала крышку ясней. У яе малады рассудак і запал, цвярозы розум і прынцыповасць. Наагул яна вельмі цікавы чалавек.
У нас сяння – сонечны, цудоўны дзень. Марозаў – як і не было! Шкадую, што не паставілі помніка. На сэрцы было б лягчэй. Пішу ў свэтарочку ад Вас. Ён прытульны, мілы і цёплы, як і ласкавыя Вашыя словы. Навучылася крыху жыць для сябе і пра сябе думаць. Нават есці. Да сына маю глыбокі жаль за недастойныя паводзіны, але кантакт у нас нармальны. Я не гневаюся. Жыццё трэба браць такім, якім яно ёсць, і асцярожна, паслядоўна ўносіць у яго карэктуры. Я шкадую людзей, якія здольныя рабіць зло. Гэта нягодныя людзі, хоць дароўваць не ўмею, крыўдаў не ў сілах забыць… Я дрэнная крыху…
Глядзеце сябе, вітайце мілую жонку, Люцыначку, ды не забывайцеся пра маё сумнае існаванне. З павагаю і мілай шчырасцю да Вас – Ваша Ларыса.
7 снежня 1979 г.
Данусенька, мілая!
Жанчыны, звычайна, слабейшыя, а можа, там быў інакшы дыягназ? Не трэба бедаваць загадзя… Ведаю, што гэта цяжка. Лішні раз усміхніся і пацалуй мілага Эрыка. Вы – яго сіла, з якою здолее пераканаць тое, найгоршае. Мужчыны болей вытрывалыя ў жыцці. Усё будзе добра! Можа, у той жанчыны былі іншыя камплікацыі. Разумею, што такое ўспрымаецца…
А цяпер давай пасварымся. Складаць маю кніжку – твой грамадска-святы абавязак! А вось плаціць за таксі і прывозіць паўпуды валовіны (на адну!) і т.д. і т.п. – за гэта “гонар” наказвае мне разлічыцца! Я пастараюся зрабіць гэта далікатна, так што не перажывай! Што мне з Табою разлічвацца? Мне б дзяліцца з Табою – найлепшым…
Як бачыш, я яшчэ жыву! Не адважылася ўзяць на ноч таго “леку”. Прападзі ён пропадам! Вып’юць, калі прыйдуць пілаваць дровы. Крыху зноў прывезлі. Хаджу ўжо! З Зосяй прынеслі дроў, вады, накармілі Лапку, крыху паснедалі.
Усе вершы Ты зрабіла добра! Дай Божа, каб яны так прайшлі. Сяння, чакаючы на пенсію, нешта зноў перадрукавала. Няхай ляжыць у Цябе. За ноч ніякае нават назвы, акрамя ўчорашняй, і не прыдумала… Богу дзякую, што не двояцца вобразы мне ў вачах. Напалохалася добра…
Ці Ты глядзела 4 снежня “Помнікі архітэктуры і культуры рэспублікі: былога неацэнны скарб”? Якая была гэта харошая перадача! Вёў яе Юрка Хадыка. Здзівілі мяне яго высокакультурная, дасканалая мова і веданне справы. Мяне калаціла, бо прыйшлі і перашкодзілі мне крыху. Папрасіла, каб пачакалі. Хадыкі не пазнала! Зусім не дзіўлюся ўсім Церашчатавым, якія для яго – толькі эпізод. Справу сваю ён ведае, без пафасу, талкова і скромна, разумна і хораша закрануў ён і балючае, і актуальнае – ад Полацкіх фрэскаў пачынаючы. Успомніў нават крыж, які зрабіў Лазар Богша. Хораша гаварыў і пра Гродзенскі фарны касцёл. Як жаль, што нам не паўтараюць такіх перадачаў!
Ну і як мы назавем тую кніжку? “Настоеныя на чабары”, можа, і было б найлепей. Там было “Невадам з Нёмана”, дык нельга ўжо “З рабра наднямонскіх вярбін”… А “Слядамі дзён мінулых”? А “Супроць ветру”? Данусенька, я пакідаю гэта Тваёй фантазіі.
Ці мой ліст з панядзелка, 3 снежня, быў зусім нармальны? Тэмпература там не адчувалася? А банкі мне так і не паставілі. Не было як учора. Твой “філософ” недзе Табе зусім абрыд, не рві нерваў! Пакінь яго такім, якім ён ёсць! У яго другія “вартасці”. Ён не бачыць і не дацэньвае таго велічнага, чалавечнага, што яшчэ захавалася ў нашым народзе. Ці ён зразумее Ленінград? Будзе, як у таго Райкіна: “У грэчаскум зале, у грэчаскум зале!..” Глядзі, каб Цябе ён не перарабіў на свой лад! У што ён верыць? Ці ведае антыку і яе пераход у хрысціянства і далей у сацыялізм? А народную культуру? Гэта гультай нейкі і паразіт, калі нават жывёлаў не любіць! Няхай ён жыве па-свояму, бо і так хапае Тваім нервам. Чалавека з яго не зробіш, беларуса – тым больш!
Няўжо той Франі Табе больш шкада, як мілага Эрыка? Яму падобнае не дадае здароўя. Каб Твой “філосаф” ведаў хоць крыху Бялінскага, дык адчуваў бы сапраўдныя вартасці, а Чарнышэўскі ўжо крыху ўстарэў… Папугай гэта нейкі, а не самастойна думаючая адзінка. Усе мы крыху індывідуалісты, але ад падобнага індывідуума вее расейскай несаліднасцю і нудотай. Даруй усю маю злосць на “генія”, але цацкацца з ім не раджу. Дай яму велікадушна хлеб гэтыя месяцы са сваіх скромных, беларускіх магчымасцяў, як доказ сапраўднай дабрыні і культуры, бо так хоча Твая мама, і парадзь яшчэ раз уважна перагледзець Бялінскага.