Вельмі чакаю ад Цябе ліста. Спадзяюся, што ў Цябе ўсё ў парадку. Думаю, што мой ліст на трох картках з 18 снежня да Цябе дайшоў. Я незразумела моцна хварэю. Баліць моцна галава. Як нейкае “аблучэнне” (так сказаў мне адзін чалавек), але гэтага не можа быць, бо і скуль? Акрамя хаты нідзе не бываю. Хачу схадзіць у амбулаторыю. Почырк раўнейшы.
Той хлопец казаў праўду. Знаёмыя выяснялі гэта ў настаўніцы. Тая (выкладае бел. мову) казала, што была на семінары ў Гродне, і там ім гэта казалі. Выступаў там і Аляксей Міхайлавіч Пяткевіч. Яны пастанавілі запытаць у яго, але ён болей не прыйшоў да іх. Адным словам, усе тыя настаўніцы, як і гэтая, вучаць дзяцей, што Цябе ўжо няма. Урок быў такі: колькі ёсць пісьменнікаў паходжаннем з Гродзеншчыны? Дзеці назвалі Цябе. І вось тады яна ім сказала тое, што страшна мне паўтарыць… Якая тупасць, абмежаванасць, абыякавасць гэтых настаўнікаў да народу, да культуры, да жыцця пісьменнікаў, калі яны нават не заплакалі, не папыталіся, дзе і калі, а пачалі выкладаць дзецям, што цябе ўжо няма… Жудасна…
Успамінаецца леташні час, калі прыходзілі ў хату, сустракалі мяне на вуліцы і складалі “спагаданні” пры жывым мужу! “Дабівалі” памаленьку… Спачатку быў той суд з сабакаю. Вось паўтарылі гэты “трюк” зноў. Так пачалі мне складаць спачуванні людзі з рэдакцыі, з міліцыі, з гарсавета. Цяпер, у Тваім выпадку, занялася гэтым школа. Як крыўдна, але кожны некалі адчуе на сабе тое, што чыніць іншым… Гэта ёсць кімсці добра прадуманы садызм. Бачыш, што ён паўтараецца! Умерці не страшна, гэта нікога не абміне, а вось расплачвацца некалі за падобнае давядзецца злыдням. Час не крочыць назад, а ідзе насустрач ідэям гуманнасці і чалавечнасці. Іначай сяння быць не можа, бо садызм – гэта Пол Пот і Кампучыя. Маральны садызм – гэта тое ж!
Што да маёй бабусі Марфы, дык яны былі лесуны, г. зн. аховай дзяржаўнага лесу. Па скасаванні паншчыны ім дала дзяржава па 40 дзесяцін зямлі. Бралі ўдзел ў паўстанні. З нашых сваякоў там Чамяры і Шараметы. А скуль бабуся родам – не ведаю. Яна не з Крынак. З Крынак (Польшча) мой дзед Павел. Адрабляў яшчэ некалькі дзён прыгону. Быў вельмі разумны і чэсны, але зусім без асветы. Распісацца ўмеў, але каравенька.
Жаль, што “выпатрашылі” Твой апошні ліст. Ліст мастака я лепш перадам Табе ў рукі, хоць крыху баюся Твайго прыезду да нас. Ты жыві, Ты яшчэ маладая, а я? Мне ўсё роўна! Страху ніякага! Баліць толькі нізасць людзей, але чаго і чакаць ад тых, што не здольныя на чалавечнасць? А заданне сянняшняга пакалення – гэта “быць людзьмі, не толькі імі звацца”!
Кунега, кунежыць – гэта як “нега” па-расейску! Брыла – гэта кусок нечага, напрыклад, брыла лёду, брыла мёду. Такі няспраўны, нягладкі, натуральны, але большы кусок.
Буду, пэўна, зноў звяртацца да Машэрава, бо калі пачнуць сапраўды нас хаваць, дык будзе запозна. Муж гэтай настаўніцы Дабрыян працуе ў міліцыі. Зваць яго, здаецца, Сянкевіч. Толькі ён робіць уражанне саліднага і талковага працаўніка міліцыі. Ён падобнага, здаецца, не падтрымоўваў бы, хоць хто іх ведае…
Яшчэ адна прыкрасць – дэфінітыўна выключылі з медінстытута сына др. Караля. Кароль – наш сябра, і таму шкада мне гэтых хворых бацькоў…
Ад дзяцей лістоў няма. Юрка часам моцна злуецца і лаецца. Во тады ліст ідзе вельмі хутка! Пару дзён! А можа, што і сталася, можа, напаілі, адурылі хлопца, як ужо разбурвалі яго дзіцячую чыстую натуру ўжо з дзяцінства. Штучна.
Сапраўды – добра піша Вярцінскі: душу чалавечую “ахоўваць дзяржавай”. Бо ж дзяржава – гэта не “набрыдзь”! Што будзе ў свеце, калі не ленінскія і іншыя ідэі, а пачнуць правіць вось падобныя “магільшчыкі” нашых душаў? Адным словам, яшчэ раз дзякуй Табе за маю кніжку, і даруй, што пачынаецца такая цяжкая расплата за яе… Няхай Бог Табе памагае.
Напішы мне, Данусенька, ці ўсё ў цябе добра. Дрыжу за Вас усіх! Цалую Цябе.
Ларыса Геніюш.
Я тут жыву – не жыву. Калі б нешта мне зрабілі, дык выклікай Юрку. Дзе-што аддасце музею ў Менску. Л.
Зэльва, 11 студзеня 1980 г.
Данусенька, мілая!
Я табе напісала 9 студзеня, спадзяюся, што ліста майго Ты атрымала. Мне ўсё здаецца, што Ты перажываеш за маю кніжку. Сколькі Табе было клопатаў, работы з ею… Вельмі Цябе прашу – не бяры да сэрца. Даю Табе слова, што мяне гэта не кранае. Я не ведаю – чаму. Нейкая пераацэнка вартасцяў у мяне… Каму яна патрэбная і хто будзе яе чытаць?
8 лютага будзе год, як я тут канаю душою. Рукі кусала з болю, са страху начамі, і акрамя Цябе і Аляксея Міхайлавіча, які прыехаў, каб дапамагчы мне ў цяжкіх варунках быту, ніхто нават не папытаўся, як мне, ніхто не прыехаў, не паглядзеў, не пагаварыў з зэльвенскім начальствам, каб мне тут лягчэй было крыху… Хто будзе чытаць маю любоў да зямлі маіх продкаў?
Цяпер я, крыху акрэпшы з усіх хваробаў, нікога не жадаю бачыць! Матэрыяльна я вытрымаю. Век мой позні, і многа мне не трэба.
Што да Казько, дык ён дасканала піша, вельмі таленавіта. Рэаліст. Толькі я не магу варушыць матэрыяльнай ці духовай адчайнасці, нейкага маральнага ці фізічнага калецтва. Гэта ўжо паталогія. Акрамя бездані гэтага болю мы мелі і маім нейкую светласць. Мы былі здольныя на пратэст, на духовую перамогу і таму існуем яшчэ! Пашто паказваць людзям роспач і раны, пашто вярэдзіць ім душы, калі трэба хоць крыху сыпнуць праменняў і надзеі, і ўпэўненасці ў сабе. Трэба страсянуць і паказаць сапраўдныя вартасці, каб паставіць на ногі тых, хто захістаўся! Выпусціць карпа, каб жыў, і забіць сваё, хай можа, і нямое дзіця, патаптаць каханне сапраўды велікадушнай жанчыны... Гэта – хворая літаратура! Не час калупацца ў паталогіі, калі трэба ўздымаць багатае, шматбаковае паняцце чалавека-беларуса, якога шліфавалі вякі, і за якога не ўстыдно перад культурамі, хоць быў ён у лапцях. Дзякуючы розным панам… Патрэбныя нам жыццесцвярджальныя прыклады, сноп святла нам патрэбны, каб “паказаць такі ім свет, у якім не страшна жыць”... Я і дастаеўшчыну лічу крыху хворай. Даруй.
А я была на могілках. Было сонейка. Правялі мы с.п. сваю суседку. Наплакалася ля сваёй магілкі. 3 лютага (нядзелька) збіраемся памянуць с.п. Яначку, бо робіцца гэта заўсёды крыху раней. Жаль – не прывезлі яшчэ агароджы. Мне прыкра, што нават з Гудзевіч ніхто за цэлы год не наведаўся ў маю хату… Бог з імі. Пашто ж я тады маю думаць пра ўсіх? Яны ведалі, у якіх варунках я тут знаходжуся, і літасці не было ні ў кога!
Прыйшлі тыя торбачкі. Дзве пары галубых, ваўняных… Мілае футра яшчэ. Крышачку цеснаватае. На адну сукенку, якую я адлажыла на смерць. Цёплыя панчошкі, рукавічкі на футры і г.д. Каб не змерзла… Плакала я. Удзячная, што хоць аддалі мне тут гэтую радасць і сцверджанне таго, што нешта цёплае і чалавечае захавалася яшчэ ў людзях, хоць і далёка яны ад нас. Калі забярэш маю кніжку з выдавецтва, дык аддай яе мне, ласкава. Няхай захаваецца. Абяцаю Табе, што я яе не спалю.
Моцна мяне знясіліў бранхіт, але памаленьку прыходжу ўжо да сябе. Выходжу на вуліцу. Люблю, калі мароз. Вельмі прашу Цябе, няхай боль гэты мой застанецца між намі. Мне здаецца, што хочаш дапамагчы мне ва ўсім. Дзякуй, Дануся. Гэта вельмі шляхотна, але мне гэта не патрэбна. Кажу Табе, мілая, сапраўды – пераацэнка вартасцяў… Хачу быць адна. Трэба мне многа абдумаць. Ты тут не ў лік. Цябе рада бачыць заўсёды. Для іншых магу не адчыніць дзверы. Няхай ім сыта і спакойна жывецца… Не здрадзь мяне, Дануся, з гэтым маім цяжкім настроем! Толькі гэта не дэкадэнцыя... Баюся, што з мяне атрымаецца “касмапаліт”, як некалі казаў мой следавацель… Хочацца да людзей…
Як з Эрыкам? Як з грыпам? Пішы хутчэй, а то буду думаць розна. Сама ведаеш, як за Цябе баюся. Апошні Твой ліст быў 3 студзеня.
Хораша гараць паленні ў печцы. Цёпла ў хаце. Пішы пра сябе. За ўсё Табе вялікае дзякуй! Як было б добра, каб свет быў дружны і мірны, і была сапраўдная культура…
Вітай усіх! Цалую Цябе моцна.
Ларыса Геніюш.
Як са здароўем мамы? Усё, што датычыць Цябе, – мне дарагое.
Цалую Цябе моцненька. Л.
Зэльва, 12 лютага 1980 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
Дзякуй Вам за спагадальнае, мілае слова ў гадавіну смерці с.п. Мужа майго. Імша, паніхіда і абед адбыліся ў нас 3 лютага. Так прынята тут – адслужыць паніхіду раней. Я пасля таго васпалення чулася дрэнна, але ўсе на працы, дык памаленьку праз тыдзень усё шыкавала нешта на гэты дзень. Кума мая начавала ў мяне з суботы на нядзелю. Папрыходзілі яшчэ жанчыны, і, хто не хадзіў у царкву, той смажыў катлеты, наразаў усё ды накрываў сталы.
Вялікую радасць і неспадзянку зрабіў мне Усевалад Сямёнавіч [Кароль] з сябрамі ды яшчэ адзін сябра са Слоніма. Былі са мною ў царкве. Было хораша, урачыста. Запрасілі дахаты пеўчых, і яны шчыра маліліся і спявалі. Мой с.п. Муж не быў набожны, але верыў у любоў і дабро. За сталом сабралася за 30 асоб. Усевалад Сямёнавіч здзівіўся шчодрасці сталоў, і я крыху здзівілася. Сама не ведаю, як гэта сталася? Так бывае ў мяне ў жыцці. Хацелася дастойна ўспомніць дарагога Яначку. Хацелася хоць гасцінаю падзякаваць добрым людзям, сваякам і суседзям за апеку нада мною, за тыя банкі-гарчычнікі, што мне ставілі, што ратавалі. Трымалася я на адных таблетках. Вечарам дайшла зусім і прахварэла пасля амаль тыдзень. Сябры былі на магілцы. Вось так прайшоў гэты памятны дзень.
Цяпер у першую чаргу гляджу сябе, каб крыху акрэпнуць. Мая Альма хораша падрасла. Пачынае брахаць. Я крыху звыклася ўжо з адзінотаю. Па-ранейшаму ў хату пускаю толькі сваіх. Зноў мела прывычны боль. “Маладосць” папрасіла ў мяне здымак і аўтабіяграфічныя даныя. Хацелі друкаваць мяне ў сакавіцкім нумары. Я ім усё выслала заказным. І вось мінуў месяц, і яны прыслалі чалавека па здымак. Не дайшоў да іх мой маленькі ліст. Усе вельмі абураныя, а мне ўжо не прывыкаць.
Добра, што і да Вас сабраліся людзі, каб ушанаваць памяць с.п. Вашага Сына. Ведаю, як Вам бывае ў гэтыя дні. 8 лютага, калі с.п. Муж памёр (а першай гадзіне дня), я пайшла да сваіх. Паклалі мяне на канапу, укрылі, і я крыху ажыла. З болем прачытала аб лёсе сяброў Хвораста і Новіка-Пеюна. Дзіч расце сяння нейкая, якой сапраўды далёка да мінулай, старой культуры, да гуманнасці вёскі. У мяне таксама, можна сказаць, няма сяброў – акрамя Вас і лічаных пару асобаў. Нешта забіла чалавечнасць у нашым народзе, а жаль. “Важакі” занятыя выключна сабою, а “маса”, каб выжыць, не пашкодзіць сабе.
Як добра, што можаце дапамагчы сябрам сваімі ўспамінамі аб мінулым. Замучваюць Вас, бедную, але ў гэтым адмовіць нельга. У мінулую суботу перадавалі новую оперу Д. Смоліча (лібрэта Караткевіча) “Сівая легенда”. Хацелася б бачыць яе ў Оперным тэатры. Падабалася мне. Здаецца, шмат з фальклёру. Малайцы – і Смоліч, і Караткевіч! Я так рада, што ёсць у Вас Слаўка, што ёсць п. Галіна. У мяне няма родных…
Каляндар беларускі за 80 г. маю. На жаль, не магу разабрацца, што напляла там п. Бергман. Матэрыялу добра не ведаю. Вы ёй звярталі на гэта ўвагу? Сяння нам нельга карыстацца няпраўдаю. Яе і так замнога вокал нас.
Учора была перадача пра мастака Савіцкага. Працуе цяпер над музеем Я. Купалы. У 1982 годзе будзе 100 гадоў ад нараджэння Вялікага Песняра. Будзе адмячацца гэта ў ЮНЭСКА. Савіцкі адказваў на шмат пытанняў. Напісаныя яны былі пераважна па-беларуску. Мастацтва яго нейкае балючае. Застанецца дакументам той цяжкое добы, а хацелася б бачыць нешта, што смела і акрылена вяло б народ у самыя светлыя дні. Бог ведае, калі тыя дні наступяць. Хмарна на небасхіле. Сяння ў нас з раніцы падае снег. Мне вельмі круціць ногі з гэтай прычыны.
Успамінаю заўсёды Вас і мілую п. Галіну. Як Вашае здароўе цяпер? Жадаю Вам добрага здаровячка, настрою выдатнага, і каб Ваш мілы ўнук як найчасцей быў з Вамі. Цалую Вас сардэчна. Вітаю Вашу сямейку.
Ларыса Геніюш.
Зэльва, 5 сакавіка 1980 г.
Дарагая Людвіка Антонаўна!
Пару дзён была ў нас проста лютаўская мяцеліца. Сяння мароз разам з сонцам. У хаце цёпла. Учора паехала Дануся Б[ічэль] Начавала ў мяне. Прасіла перадаць Вам і Веры Андрэеўне, з якою яна вельмі хацела б сустрэцца, шчырыя прывітанні. Для мяне прыезд шчырага чалавека – як свята. Пачаставала яе, пагутарылі крыху, пасмяяліся. А ўчора правяла яе на аўтобусную і аж заплакала…
У хаце чакалі на мяне толькі малая Альма і ўспаміны, успаміны… Завея выклікае цяжкія асацыяцыі. Завеяю памёр с.п. Муж мой. Пасля гадаўшчыны яго смерці стараюся болей рэальна глядзець на сваё існаванне. Жыць трэба! Напішэце мне ласкава адрас Новіка-Пеюна і іншых сяброў, якім патрэбная дапамога. Справа ў тым, што ў Менску, у мастацкай школе, вучыцца Віка – дачка Данусі. Яна зможа час ад часу заглянуць да тых людзей, бо справу гэтую разумее і любіць. Гэта будзе на карысць для яе і яе сябровак.
“Роднае слова” па тэлебачанні стараюся глядзець заўсёды. Даюць часамі вельмі добрыя рэчы. Безумоўна, мне не ўсё падабаецца. Часамі, паказваючы даярку і падкрэсліваючы яе заслугі, дазваляюць ёй выказацца наконт роднай мовы. Не заўсёды дасканала гэта атрымоўваецца. Калі часамі паказваюць “Вячоркі”, то там болей дыфірамбаў розным асобам, чым увагі народнай песні ці танцу. Часамі, ды і пераважна, даюць рэчы зусім не беларускія (кракавякі, “какеткі” і т.п.). Патрэбная і прапаганда, і падзяка працоўным, але не за кошт народных, культурных мерапрыемстваў, якіх да болі мала. Такія пахвалы розным адзінкам нарушаюць гармонію мастацкага дзеяння, як дысананс, псуюць настрой, выкліканы старымі песнямі.
“Песняроў” і “Харошкаў” мы не бачылі нават на Новы год. Наагул, гэтыя мастацкія ансамблі ў нас – як найлепшы дэфіцыт. Вось і паштовак беларускіх няма зусім. Шлю Вам нейкую ранейшую. Варушыць сапраўдную, спрадвечную, святую беларускасць нельга. Мне баліць гэта вельмі, бо гінуць вялікія вартасці народнай культуры, дух не той… Працавітыя, памяркоўныя, спагадлівыя, добрыя (людзі) цяпер пераважна абыякавыя да ўсяго, акрамя золата, крышталю, “ковров”. Пройдзе гэты перыяд у народу, але будзе ўжо позна адшукваць яго загубленую душу…
Калі б ведалі, колькі мне даводзіцца (перажыць) – і толькі за тое, што я ёсць я… Як бачыце, дык наплакалася я Вам у лісце. 16 лютага былі мае вершы ў “Гродненской правде”. Усім спадабаліся. Учора быў ліст ад сябра Зыгмунта Абрамовіча. Бядуе, што даўно яму не піша Люда віленская. Непакоіцца за Вас, бядуе, што Вам самотна й цяжка па смерці с.п. Сына… Збіраецца яшчэ на Беларусь і па дарозе – у Зэльву. Даў бы Бог толькі яму здароўя.
Я нейк крыху ачуняла з усіх хваробаў. Цяпер сапраўды стараюся глядзець сябе, хоць па-ранейшаму есці сябе прымушаю. Надта ўдзячна сваім сябрам з Баранавіч, што прыехалі на гадаўшчыну смерці с.п. Яначкі. Гэта было вельмі ўзварушліва. Людзей было многа. Сын пісаў, што і яны паміналі с.п. Бацьку… 8 сакавіка спраўлялі мы заўсёды дзень яго народзінаў. Адзін сябра віншуе мяне з днём яго народзінаў, піша: “Он для нас живой. Не умер в душе и в сердце и в памяти”. Кажу сваякам: “Прыходзце на гэты дзень, я Вам і чарку пастаўлю.” Памяць аб ім заўсёды дарагая.
Надта мне смех, калі бяруцца сватаць мяне. Стараюся заўсёды далікатна ануляваць падобныя прапановы. Людзі робяць гэта ад шчырага сэрца, беручы пад увагу маю адзіноту. Найболей мне падабаецца, калі прыязджае Дануся, ды шкадую, што я далёка ад Вас. А “ключыца” і па-беларуску будзе “ключыца”. І ў слоўніку так, і так у народзе гавораць. Як тая ключыца ў Веры Андрэеўны?
Цалую Вас усіх і яе і жадаю Вам усяго найлепшага.