Сяння я хачу крыху спакою і дзвярэй нікому не думаю адчыняць. Святар, які цяпер наязджае ў Зэльву, бярэ мяне часамі ў сёлы на пахаванні. Тады бачу палі, узгоркі, сваіх людзей ды слухаю легенды. Ён, як віртуоз, водзіць свае “жыгулі”. Вельмі стараецца хоць нечым мне заўсёды дапамагчы. Сам з Турава.
Учора пад вечар выпаў дождж. Была ў нас спёка апошні час. Памідоры мае – як густы лес, гуркі цвітуць слаба. Які смак трускавак сёлета – я не ведаю, бо яны ў нас – на вагу золата…
Усіх вітаю! Вас цалую сардэчна.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва 12 верасня 1981 г.
Дарагі Коля!
Толькі што быў ліст ад Цябе. Апошні час я вельмі хацела Табе напісаць, але Ты адазваўся нарэшце. Добра, што едзеш адпачываць на поўдзень, хоць больш хацелася б, каб Ты накіраваў свае крокі ў наш бок. Нічога мне не прысылай, бо ўсё там вельмі дорага. Дазваляю толькі купіць крыху апельсінаў на скуркі для цеста (не мандарынаў!) і таннейшых якіх гарэхаў. Доўга там не сядзі! Рамонт у нас закончыўся. Усё вельмі пахарашэла, пасвяжэла.
А[йцец] В[асіль] збіраецца ўжо пераязджаць да нас. Па-ранейшаму не магу яго зразумець. Захоўваецца ён беззаганна, але не вельмі любіць маіх гасцей, асабліва да цябе падобных, і гэта шчыра... Стараецца цяпер правесці ў царкву ацяпленне. З гэтай прычыны заехаў да нас аўтобус з гасцямі з Менску з Музея старабеларускага мастацтва. А[йца] В[асіля] не было, але мілыя госці (3 дамы і 4 сябра) гасцілі ў мяне дзве ночы і дзень. Было страшна цікава, бо дзе-каго я ведала раней. Хапіла і піць, і есці, бо экспедыцыя мела і нешта сваё. Энтузіясты, людзі інтэлігентныя. Ратуюць дзе і як могуць рэшткі беларускага мастацтва па разбітых, забытых святынях. Палюбілі моцна мы сябе ўзаемна. Але калі яны расказалі мне пра хваробу Ул. Караткевіча і ягонай жонкі (у яе рак горла…) і іх адзінокі, цяжкі, моцна складаны лёс, дык я аж захварэла. Сяння мне лепей.
Заязджалі археолагі. Быў Пётра Р[ашэтнік], які запрашаў мяне на месяц да іх ў Баранавічы. А[йцец] В[асіль] адразу абяцаў мяне да іх прывезці, але каб забраць назад, не пакідаць там… Цікавы ён чалавек і ўмее зрабіць многа для царквы. Я замучылася гэтымі рамонтамі, бо найбольшы “рух” быў якраз у маёй хаце. На днях званіла дзецям. Тэлефон узяў Міхась. Быў вельмі рад, несказана рад. Юра прасіў папяросаў, Валя – райстопы. З Зэльвы высылаць гэтага нельга. Галодныя яны там крыху…. Зося цяпер капае бульбу. Вярнуўся яе муж, па-ранейшаму хворы. Страшна на яго глядзець. Цябе яна ўспамінае, як светлую хвіліну жыцця… Усе цябе тут вельмі хораша ўспамінаюць, нават А[йцец] В[асіль]. Дзякуй вялікае за верш ”Цёшчы”. Не думала… Дзе ён цяпер? Напішы.
Ці чытаў ты у “Голасе Радзімы” за 13 жніўня артыкул “На гасціннай вуліцы Савецкай”? Калі не, дык прышлю табе гэты нумар газеты. Журналістка крыху “намахлявала”, бо я ніколі ў жыцці не сказала, што я прыгожая, але наогул, напісана добра. У Юры усё добра. Кінуў піць (казаў Міхась). Лісты да іх не даходзяць. Прывітанні ад іх на 27 ліпеня ішлі месяц. Атрымала іх парванымі, змятымі і ў “распараным”, скрэпленым нечым канвэрце. Шчаслівая, што змагла хоць пагутарыць з імі. Юрка працуе ў Беластоку. Казаў, што піша нешта. Я ў апошні час перастала зусім пісаць. Сябры за гэта на мяне злуюцца.
“На чабары настоена” не паказваецца ў свет. Што ж зрабіць? Такая доля. Цяпер трэба крыху ўзяцца за працу. Не ўсё Табе напішаш, сынку… Грыбоў няма і ў нас. Я таксама наварыла кампотаў, і гуркоў, і памідораў, і толькі думаю – хто іх будзе есці? Зашмат як на мяне адну… Шкада мне Соні. Напэўна, яна моцна перажывае за сваю сястру. Колечка, і што Табе рабіць на далёкім поўдні? Можа, махані лепш у Зэльву? Хоць грыбоў, калі будуць, крыху мне назбіраеш. Выграешся каля печкі. Павозіць нас машынаю паважаны А[йцец] В[асіль]. Пачытаем нешта разам, пагутарым. Памалюеш мне вокны, каб ужо зусім не згнілі. А я адпачну крыху ад страху і адзіноты.
Не, гэта я эгаістка. Адпачывай лепш па-свойму і абавязкова напішы мне стуль ліста. Даведайся, ці можна што пасылаць у Польшчу з Менску. Кажуць, што са Львова пасылаюць ім нават цяпер. Райстопы для Валі я знайшла, але як іх ёй выслаць? Разгледзься там на вялікім свеце, бо мала што відно з Зэльвы, а з маёй “пустэльні” (так пішуць сябры) – тым больш.
Яшчэ раз вялікае дзякуй за памяць. Жадаю Табе добрага адпачынку. Вітай ад мяне Соню. А зможаш калі, дык прыязджай да нас, як дамоў. Усяго табе добрага! Я і Зося па-сяброўску Цябе цалуем.
Ларыса.
Зэльва, 29 кастрычніка 1981 г.
Мілая Данусенька!
Нейк я раскісла разам з пагодаю. Дае знаць аб сабе задаўнены рэўматызм. Дрэнна і з сэрцам, бо пачынаюць крыху ацякаць ногі. Мяне лечаць, але ад самотнасці і сіратлівай нейкай адзіноты леку няма. Было пару слоў ад Міхася. Пытаецца, ці я згодная з думкамі і планамі ягонага таты, як быццам я атрымоўваю стуль лісты. Ні слова.
Цешуся, што засталася Ты задаволеная з візіту ў Вільню. Жадаю поспехаў у стварэнні музею. Шкада Карпюка, бо і што яго сыну, беларускаму хлопцу, рабіць у нейкім Сухумі? Ёсць жа на гэта тамтэйшыя генацвале.
Ну і рэцэнзію Табе напісалі! Палякі зусім абнаглелі, і ім здаецца, што мы – іх калонія! На стаццю ў “Голасе Радзімы” пра кс. Чарняўскага нейкі, здаецца, біскуп за мяжой адазваўся з абурэннем – як гэта можна ў каталіцкім касцёле гутарыць на беларускай мове?! Ну і нагласць! Як гэта балюча, што кожнаму можна зневажаць нашую мову, а гэтым і наш народ! Здаецца, што той тып дастаў адпаведны адказ на сваё сапраўды нехрысціянскае выступленне.
Праводзілі ўчора ў армію Міхася, які некалі гуляў з маленькім Валерыкам і Вікаю. Давялося і мне пабегаць да ўтомы. Быў там і наш сусед з жонкаю. Працуе ў ГАІ. Падаў заяву, каб далі яму іншую працу, бо мала дае людзям штрафаў, і заядаюць яго за гэта. Кажа мне – штрафую гіцляў, а вось дзядзьку з вёскі растлумачу, як трэба хадзіць, навучу, і ён болей ніколі не парушць тых правілаў. Іначай будзе злосны і на мяне, і на дзяржаву, а калі па-людску з людзьмі, дык яны робяцца лепшымі…
Глядзі, які харошы, які мудры падыход сялянскага хлопца да справы! Я такога паставіла б на вышэйшае становішча, а ён уцякае з гэтай працы, бо не можа згадзіцца з метадамі, недастойнымі чалавека. А як спяваў ён, а які быў вясёлы! І такі муж з яго добры, што ўсе зайздросцяць ягонай жонцы. Сяння яшчэ прыходзілі па мяне, каб ішла на чарку, якое не п’ю. І так, “малы” Міхасёк недзе ў дарозе, каб стаць – генералам (жадала яму ягоная настаўніца). Стол быў надзіва багаты, бо восень сёе-тое прыдбала.
Пачку Юры я выслала: 2 кг цукру, 2 кг цукеркаў, 200 г папяросаў, пачку чаю. Болей нічога нельга. На наступны месяц вышлю зноў. Жук, мілы Жук ляжыць каля майго ложка і ніяк яго не выгнаць. Вартуе мяне, здаецца.
Сяння прыслалі падпісаны дагавор на выданне кніжкі. Толькі б угамавалася крыху тое сэрца! Вершы не пішуцца. Яны бяссільныя супраць неразумных, у якіх у руках усе бомбы… І пашто толькі іх прадукуюць?
Ці глядзела ты выступленне Зянона [Пазняка]? Харошая была перадача.
Не забывайся пра мяне, Дануся. Лячы свайго Эрыка.
Цалую Вас усіх. Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 11 лістапада 1981 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
Рада, што ёсць хвілінка часу, каб пагутарыць з Вамі. Жыву адна, а спраў нейкіх і клопатаў – болей, як некалі. Пісаў Язэп [Найдзюк], ён непакоіцца бракам вестак ад Вас – ці хоць Вы здаровыя? У мяне моцна пабольшаў ціск, і зноў дрэнна з сэрцам, але гэта ўжо – нармальнае явішча.
Апошнімі днямі забралі мне крыху час пасылкі да сына. Учора выслала ім яшчэ адну. Мяса і тлушчаў слаць не дазволена. Была ў мяне Дануся са світаю. Гэта былі сябры Аляксей Пяткевіч, Аляксей Карпюк ды Юрка Голуб. Дануся задаволена з візіту да Вас. Казала, што многа скарыстала. Аднак на гэтую тэму гутарылі з ёю мала, бо парушылі яны болей актуальныя справы адносна маёй асобы. Веру, што ўсе яны жадаюць мне дабра з іхняга пункту гледжання. Візіту іх я была вельмі рада.
Былі і ў Гудзевічах. Алесь Мікалаевіч выдаўся мне бадзёры і нейкі радасны. Харошыя ў яго сыны. Былі якраз абодва ўдома. Жонка зусім не змянілася. Спадабаўся музей, хоць яшчэ не зусім прыведзены ў парадак. На тэрыторыю музея яны прывезлі старую хатку 150 год і абставілі яе, сені і каморку ўсім сялянскім прыладдзем тых часоў. Пры печы – мілая ляжанка, цёплая прытым. Мы былі моцна ўзрушаныя і сагрэліся там целам і душою. Цікава было ўзяць у рукі кніжку, падпісаную П. Клімуком. Аднак моцна балела мне сэрца, бо ў мыслях былі адныя магілы няшчаснага майго роду. Я аж захварэла.
Сын піша аб труднасцях жыцця ў іх, асабліва з ядою. Міхась у Ольштыне, дзе вучыцца. Жыве ўпрогаладзь. Я тут пакуль што недастаткаў не адчуваю. Рада, што маю чым паліць печкі, і так думаю, што яшчэ перазімую. Шкада мне толькі, што не давялося бачыць Вас.
Учора прыслаў мне картку наш мілы Забель [Зыгмунт Абрамовіч]. За вокнамі мокры снег, вятры і адзінота… Як Ваша здаровячко? Не забывайцеся пра мяне. Вітайце хатніх. Цалую Вас шчыра.
Ваша Ларыса Геніюш.
У Польшчы зрабілі Саюз беларускіх студэнтаў – у Варшаве і Беластоку. Яны збіраюць сабе цяпер бібліятэку. Пісаў мне пра гэта Язэп.
Зэльва, 24 лістапада 1981 г.
Дарагая Людвіка Антонаўна!
Дзякуй Вам за абшырнага, шчырага і вельмі разумнага ліста. Над усё цаню ў людзях шчырасць і праўдзівасць у выказванні сваіх поглядаў і меркавань. З увагай адношуся заўсёды да іх, але хачу, нават патрабую, каб і да маіх адносіліся падобна. Гэта выклікае дыскусію, змірняе напружанасць сітуацыі, лагодзіць адносіны паміж людзьмі.
Я моцна задумалася над Вашым лістом. Але ў мяне тут асаблівае становішча абсалютнай адзіноты. Хутка будуць зносіць хату, у якой тут жылі Геніушы стагоддзі. На гэтым участку, каля царквы. Мне трэба думаць, як і пры кім памерці. Я ж не змагу, маючы 33 руб. 75 кап., уплаціць ім за кватэру, ды і без кветак і дрэў я не змагу… На жаль…
Мяне прыгнятае вялікая ноша крыўд, якія можна дараваць, але забыць пра якія я не ў сілах. І ведаеце, што найболей баліць? Калі быў так цяжка хворы мой муж, я не магла даклікацца ні кансультанта да яго, ні наагул лекара з ліку ягоных “калегаў”. Ён задыхаўся, амаль канаў, і што сам сабе прыпісваў, тое я выпрошвала ў аптэцы. Там былі спагадлівыя людзі. Пасля, як нам сказалі навочныя сведкі, інструктар Зэльвенскага райкома забараніў зусім лекарам лячыць с.п. Мужа! Я не хлушу! Праўда, даведаўшыся пра гэта, я звярнулася ў аблздраў, і др. Багдановіч “прыкрапіў” адну лекарку да “ветерана труда”, і адразу прыехаў кансультант. Але зразумейце маральнае аблічча гэтых лекараў… Я проста баюся да іх звяртацца: гэта ж рэгрэс!
Па смерці с.п. Мужа тыя ягоныя “калегі” купілі вянкі і загадалі стужкі напісаць па-беларуску. Вось нейкі Карпееў (бацька – Карпей) пазрываў іх у майстэрні і патаптаў нагамі. Загадаў перапісаць па-руску. Замест 25 руб. (па 5 руб. за стужку) заплацілі ў майстэрні 50 руб… Гэта глупства, але факт таптання беларускай мовы на Беларусі мяне ледзь не даканаў. Таго Карпеева зрабілі цяпер вялікім начальнікам. Цяпер найболей займаецца тым, што есць поедам, з лютай злосці, нашага святара за тое, што той адрамантаваў царкву. Якое дзікунства ў наш век! Усяго Вам не апішаш. І гэта – у сэрца маё, перапоўненае любоўю да сваёй зямлі...
Я звярталася па ратунак да нашага ЦК. Спакайней стала крыху, але таго Карпеева за ягоныя “подзвігі” моцна павысілі. Я з такім нязгодная! Я не магу і не хачу быць няшчыраю грамадзянкаю! Я не магу бачыць, як кожны дбае не пра агульнае, дзяржаўнае, народнае, а цягне сабе… Я не магу перарабіць сябе! А колькі ў нас забітых, і “не знайшлі” вінаватых… Ніякае павагі да законаў, а толькі паблажкі ўсім спрытным. Не, гэта не для мяне!
Даруйце, што пішу так. Не Вам “уляціць” за гэта, а мне! Я, мусіць, сацыяліст, таму мне тут цяжка… Як успомню прадсмяротныя мукі с.п. Мужа, дык дрэнна мне робіцца… Так, я вельмі баюся вайны, але і ў гэтым выпадку ніколі чорнага не назаву белым! Кожны мусяе дбаць пра сябе, але не коштам народным! Ніякае маральнае патрабавальнасці да людзей, гультайства, п’янства, нячэснасці! Не, лепш не буду нічыёй грамадзянкаю, хоць не будзе так балець… Я не гневаюся на Вас, але я ўсё яшчэ думаю. Для мяне ўсе людзі родныя, і адзін над імі закон прызнаю!
Даруйце ласкава за такі мой ліст, але шчырасць за шчырасць! Мне трэба недзе перабірацца – ці да брата, ці да сяброў. Яшчэ крыху патрываю, а пасля і занемагу. Грамадзянства ж прыкавала б мяне да месца і дало б магчымасць падобным Карпеевым і інш. здзеквацца нада мною за жыццё і па смерці, як над с.п. Мужам… А людзі ж недзе ўміраюць спакойна. Вось якія думкі ў мяне сяння. Зразумейце мяне…
Цалую Вас і абнімаю – Ваша Ларыса Геніюш.
Вас недзе здзівіць, што смею мець свае погляды. Так, я іх маю, таму і жыву яшчэ.
Зэльва, 1 снежня 1981 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
У сваім апошнім горкім лісце да Вас я забылася выпаўніць Вашую просьбу адносна пасылак, якія накіроўваю сваім нашчадкам у Беласток. Слаць ад нас можна: 2 кг цукру, 2 кг цукеркаў, 2 кг нейкае крупы, 2 кг мукі. У адну пасылку паклала 2 зубныя пасты. Дайшлі. Дайшла і 200-грамовая пачка гарбаты. Аднойчы дайшлі і дамскія калготачкі, а самае важнае ў пасылцы – гэта 200 гр. папяросаў! Выходзіць 9 пачак, напрыклад, “Прымы”, і слаць гэты дэфіцыт ім неабходна! Без папяросаў туды і пасылка – не пасылка. Кавы, якой просіць мой сын, пасылаць нельга, як і іншых прадуктаў. Нявестка і Алесік найбольш цешацца з цукеркаў (“чаго няма, таго і хочацца” – пішуць). Кажуць, пасылаючы з Гродна, можна пакласці і кавалачак мыла… Можа, гэты “люксус” і з Вільні дазволяць? Сваім я паслала ўсяго 2 пасылкі. Трэцюю збіраюся выслаць, бо можна толькі адну на месяц.