Вы жывеце ў сталіцы, і я рада, што падобнага не бачыце і не адчуваеце, як пазбаўляюць людзей іх годнасці і дастойнасці. Мусіць, трэба мне прастудыяваць ідэолагаў марксізму. Баюся, што “истины” іх не вечныя і не тыя, якія могуць задаволіць усе духовыя запатрабаванні чалавека. Сіла ёсць сілаю, але трэба мець і свой чалавечы дастойны твар.
Палю печку. Богу дзякую, што ёсць чым. 8 лютага будзе ўжо тры гады ад смерці с.п. Мужа. Бракуе мне гутарак з ім. Таму сяння так шчыра гутару з Вамі. Няхай Бог Вам пашле ўсё найлепшае. “Прарвалася” святочная картка ад Забеля [Зыгмунта Абрамовіча].
Вітайце сваіх! Цалую і абнімаю Вас – Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 1 лютага 1982 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
Выслала Вам учора ліст, але самага важнага не закранула. Мяне калаціла учора ад абурэння. Паэт не можа быць абыякавым да сваіх суайчыннікаў, да асяроддзя, у якім жыве, да чужога болю. Рознае ўніжэнне дастойнасці і годнасці чалавека лічу злачынствам! Годзе…
Ці чулі пра смерць Забэйды-Суміцкага? Як, дзе і калі – дык не ведаю. Пісаў мне пра гэта Ягоўдзік. Няхай лёгкай будзе яму чэшская зямля. Прачула выкананая наша-ягоная песня шмат зрабіла ў свой час для народу. Што пра гэта чутно ў Вільні?
Вершы с.п. Вашага сына вельмі добрыя. Эстэтыка, думка, штрыхі затоенага глыбокага пачуцця і дасканаласць формы. Вершы вартыя, і калі іх ёсць болей, дык некаму трэба сабраць іх. Няхай застанецца след па ім у друку. Вершы вельмі харошыя, гэта сапраўды паэзія. Дзякуй Вам за іх.
Зноў мне сяння моцна баліць галава. Пішу Вам і ледзь бачу літары. Мела і я пару слоў ад мілага Забэля – па-беларуску і па-польску. Алесік, малодшы ўнук, таксама мне напісаў. Па-польску, бо лісты правяраюць. Перапрашае, што не на роднай мове… “Pishe babci w strashny dla nas czas”. Ліст датаваны 10 студзеня 1982 г. Пасылкі мае многа ім дапамаглі, але што там будзе далей? Хацела б быць з імі побач у гэты трудны час. Адзінота ў час непакою за іх цяжэй смерці…
Дзіўлюся, што быў ліст ад Вас, бо ўжо нават газетаў мне не аддаюць… Пайду выясняць на пошту, у чым справа. Бядую, што нічога пакуль што нельга выслаць ад нас у Польшчу. Шкадую ўнукаў. Міхасік мае нейкія непрыемнасці ў школе. Маладое, можа, не стрымалася са словам! Вельмі баюся за іх.
Гэта вялікае шчасце – мець 90 год! Мець такі розум, чэснасць і сілу, каб яшчэ сказаць сваё важкае слова! Няхай Бог памагае абоім Вам, слаўныя равеснікі зары нашага адраджэння! Яшчэ трэба крыху прысадзіць Лойку за ягоную хлусню. Могуць зрабіць гэта толькі сведкі тых часоў.
Вітайце шчыра сваіх ад мяне. Няхай радасць з мілай дачкі і ўнука развее Ваш боль па с.п. сыну… Такая доля. Дзякуй Вам за шчырасць, за прыхільнасць да мяне ў такі цяжкі для мяне час… Цалую і абнімаю Вас.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 7 лютага 1982 г.
Дарагая мая Людвіка Антонаўна!
Вялікае Вам дзякуй за слова спагады да мяне ў вельмі гэтыя цяжкія дні. Прытым, помніцца ўсё да дэталяў з апошніх хвілінаў яго жыцця. Чалавек ён быў варты памяці і любові. Абставіны і цяжкі лёс беларускі не далі яму зрабіць болей для свайго народу. Ну, хоць лячыў людзей сумленна і быў вельмі чэсным і харошым чалавекам, дык людзі і сяння яго ўспамінаюць. Са мною сяння Ваш ліст і Жук. Дзякуй Богу і за гэта. Я не адна. Ноч прайшла вельмі спакойна, быццам нехта ахоўваў мяне.
Да с.п. М. Забэйды-Суміцкага быў у нас крыху жаль. Гэта было звязана з многімі абставінамі. Але пра гэта не варта пісаць. Датычыць гэта і нашага зняволення, але следавацелі – гэта яшчэ не крытэрыі праўды, а наадварот. Спевака мы цанілі як спевака. Песню нашу ён выконваў непараўнальна хораша і ўзнёс яе з-пад саламянай нашай страхі да вышыні найлепшых еўрапейскіх канцэртных залаў! І ён прычыніўся да таго, каб народ наш адчуў сябе не “мужыком” і “хамам”, а народам! Пазнаў і ўбачыў скарбы свае, не горшыя, чым у іншых народаў, і хоць крыху пачаў сябе шанаваць. Няхай зямля чэшская лёгкай будзе яму! Засталіся ў ёй ляжаць лепшыя сыны Беларусі. Што ж, у Беларускай энцыклапедыі не хапіла месца ні яму, ні мне, але гэта яшчэ не трагедыя. Нехта вырашыў, што для нашага народу хопіць безліч знамянітых даярак (а малака няма…), а іншых меркавань яму не патрэбна. Перажылі і перацярпелі мы і не тое. Горай, што зашмат нас выбілі вайною, а цяпер слаба родзяцца людзі. Нехта ж плануе і гэта! Але Богу аднаму ведама, што будзе заўтра, яно хмарнае. Можа, недзе і ёсць тыя “Сцежкі жыцця” П.Мядзёлкі (калі нехта не ўкраў), пашукаю.
Мне не было цэлых 27 гадоў, калі я ў 1937 г. прыехала ў Прагу. Муж жыў вельмі бедна. Як чужынец (польскі грамадзянін) не меў права на працу і замяшчаў аднаго чэшскага вялікага спецыяліста ў яго прыватнай практыцы нелегальна. Той лекар у асноўным працаваў “na českim Gradě” (на чэскім Крамлі). Плаціў ён с.п. Яначцы 50 kč (каронаў) у дзень. Рознае бывала, але пасля знайшлі мы нейкі куточак і так жылі. Хутка па маім прыездзе ў Прагу і памёр муж П. Мядзёлкі Тамаш Грыб. Жывым я яго не бачыла. Захварэў на васпаленне лёгкіх. Пеніцыліну тады не было. Я першы раз у жыцці бачыла крэмацыю, і гэта мне з маімі беларускімі традыцыямі было крыху страшна. Уражанне было вялікае. Пасля быў вечар, прысвечаны яго памяці. Выступалі важныя чэхі. З рускіх запомнілася выступленне эсэраў – Чарнова і Радзянка. Было вельмі цяжка…
Пасля зняволення я нейк напаткала ў друку імя П. Мядзёлкі. Мне было што сказаць ёй пра яе с.п. мужа. Спачатку яна спалохалася, а пасля нейкага часу прыехала да нас і заявіла, што адна палова хаты наша, а другая – яе, і што яна будзе жыць у нас. Але што яна – “халасцячка”, нічога рабіць не ўмее і г.д. Была яна ў нас пару тыдняў. Наша зэльвенская газета “Праца” адзначыла яе 75-годдзе, і яна паехала ў Маскву з тым, што да нас вернецца настала. Я не на жарты спалохалася. Муж патрабаваў апекі, быў хворы, мы былі вельмі бедныя, і для нас гэта было цяжка. З Масквы яна пачала нам прысылаць цукеркі і т.п. Я ёй гэта забараніла катэгарычна, тады яна піша мне, што пойдзе на Красную плошчу ў Маскве, абалье сябе бензінаю і падпаліць сябе ў пратэст, што я забараніла слаць мне пасылкі. Пісала вельмі паважна.
Апанаваў мяне страх, і мы са с.п. Мужам на яе тэлеграму адказалі тэлеграмаю, каб яна да нас не ехала! Было крыўды, было нараканняў, але с.п. Муж быў мне даражэй, а гэтыя дзве асобы аніяк не маглі з сабою ўжыцца, нават ля такога малога апарату, як радыё… У яе быў дзіўны, цынічны погляд на ўсё: і на Я. Купалу, які, паводле яе слоў, кахаў толькі яе адну, і на цётку Уладзю, і інш. З захапленнем расказвала мне пра закаханых у яе некалі ксяндзоў і т.п. Сябе яна лічыла адналюбам, бо кахала толькі Тамаша Грыба, які, жывучы без яе ў Празе дзесяткі гадоў, пасмеў мець там нейкія сімпатыі… Было гэта нежыццёва і смешна.
А той “Штраль” быў у Вільні і за Польшчы, і я сапраўды не думаю, каб бедным, высокаідэйным беларусам была калі магчымасць ці ахвота там праводзіць свой час. Хлусня гэта! Паўлінка была вельмі эгацэнтрычнай і крыху мяшчанкай, а справу “[Нашай] Нівы”, асобу Я.Купалы, Я.Коласа і той час належыць разглядаць аб’ектыўна. Усё, што яны пішуць, – атрыбуты царызму, а “[Наша] Ніва” і паэты нашыя – гэта ж супраць! Там жыла здаровая і святая думка нацыянальнага і маральнага адраджэння народу! Так да гэтага трэба і падыходзіць. Жаль, вельмі жаль, што Вы так расстроіліся. Не ўсе ж кар’ерыстыя ў нас і халуі, і нехта ж выправіць падобную несуразіцу! Апаганьваць сваю мінуўшчыну – гэта не значыць рабіць добра дзяржаве! Такога яна сяння не патрабуе. Усюды мусяе быць праўда!
Учора зайшла да мяне вельмі харошы лекар-тэрапеўт. Калісьці тут працавала. Выслухала мяне, дала лекі і хацела забраць да сябе ў харошую больніцу, каб падлячыць, у другі горад. Я падзякавала. Можа, пад весну, калі не паліціму ў хаце. Загадала паставіць банкі – высокі ціск, дрэннае сэрца, але нейк трываю яшчэ. Пісала нявестка. Прасіла прыслаць хоць запальнічку на газ, бо няма запалак. Усё, што там у Польшчы, выглядае як дрэнны анекдот! На жаль, пакуль што нічога ад нас у Польшчу пасылаць нельга. Міламу Алесіку падабаюцца найболей цукеркі… Міхась ужо студыюе.
Учора адурылі мне голаў чужыя людзі, а вось сяння я зусім адна. Наш святар у Маскве. Студыюе ўжо на 2-м ці 3-м курсе багаслоўскай акадэміі. Паніхіда па с.п. Яначцы будзе 14 лютага. Сяння ў нас адліга. Слізгота. Мая кума ляжыць у больніцы з сэрцам, і няма як да яе пайсці. На могілкі дарога занесеная снегам, і вельмі туды далёка…
Вельмі рада за Слаўку! Слабога не надрукуюць. Дзякуй шчырае ўсім за сяброўскія спагаданні. А дому царкоўнага не аддалі… Усясільная “мадам” (кажуць, цераз “папоўскае” золата, ведама, людзі…) грозіць расплатаю цяпер і мне. Хоча паехаць да М. Танка і расказаць, што хаджу ў царкву і т.д. Выабразеце сабе, як тут вытрымаць? Цалую Вас моцна.
Ларыса.
Далучаю Вам здымачак. Цалую і абнімаю.
Зэльва, 16 лютага 1982 г.
Даражэнькая Людвіка Антонаўна!
Шлю Вам, як бачыце, ліста за лістом. Зноў хварэю, сяджу ў хаце і пішу. Як Вы маецеся? Як сябе адчуваеце? Многа думаю пра Вас. Пісалі мне далёкія сябры: “У менскім друку можна было сачыць не толькі ход угодкаў Багдановіча, але і як Лойка сваёй пісанінай намагаецца падкапацца пад гістарычныя заслугі і добрае імя “Нашай нівы”, пры якой выраслі Купала і Колас, ды ейных ідэйных тварцоў, рэдактараў, выдаўцоў” і г.д.
Я ўсё хварэю. Грып то праходзіць, то зноў вяртаецца. Не сцерагуся. не ўмею. 14 лютага была паніхіда. Былі сябра Кароль і Пётра Рашэтнік і праездам украінскі паэт Іван Гнацюк. Добры паэт. Але нервова болей за мяне яго даканалі. Старалася яго падбадзёрыць. Пасля застолля ездзілі на могілкі. Вазіў нас сынок нашага святара. А святара, пэўна, даканаюць такі. Сам вінаваты – на Грамніцы трашчала царква ад народу, а сам храм ажно ззяе ад аднаўлення…
Чула, што ў Беластоку (пісалі з Менску) закрылі “Ніву”. Людзі засталіся без працы ў гэты цяжкі час і без роднага слова. Ад нашых ужо зноў няма вестак. Пасылкі з Гродна можна пасылаць. З Зэльвы – нельга!
Яшчэ з ліста ад далёкіх сяброў: “Да ўгодкаў Купалы-Коласа ў ЗША выдадзеная кніжка (па-беларуску) успамінаў тых, якім давялося ў жыцці сустракацца з Купалам ці з Коласам. Здаецца ў друк (па-ангельску) кніга бібліяграфіі твораў Купалы і Коласа, якія публікаваліся ў краёх Захаду ў мове арыгіналу і ў перакладах на мовы Захаду. Кніга мае мець каля 160 бачынаў друку, у ёй каля тысячы бібліяграфічных пазіцыяў”.
Хоць парачку слоў напішэце пра сваё здароўе. Як там спраўляецца малады гаспадар? Шчыра вітайце сваіх хатніх. Цалую і абнімаю Вас.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 1 сакавіка 1982 г.
Дарагая Людвіка Антонаўна!
Рада, што ёсць ад Вас вестачка, але вельмі сумна, што Менск так аднёсся да с.п. М. Забэйды-Суміцкага – як мачыха… Напішэце мне ласкава, ці ёсць якія там проблескі грамадскага розуму і сумлення? Ці робяцца нейкія старанні, каб забраць дамоў урну і сякую-такую спадчыну па памершым? Гэта ж святы наш абавязак.
Я ледзь пішу Вам. Моцна хворая. Здае сэрца. Электракардыяграма зусім дрэнная. Я доўга не была ў лекараў. Змусілі мяне пайсці. Навыпісвалі лекаў, але ўколаў тут ніякіх няма. Сяння была на аналізах. Падзеі ў Польшчы і падзеі ў Зэльве (каля маёй асобы) мяне даканалі. Пісаць Вам пра ўсю бязбожную хлусню авантурыстаў проста не хочацца. Быў там і адзін разумны чалавек, і хлусня засталася хлуснёю, але ўсё моцна адбілася на маім хворым сэрцы і нервах. Казаў мне нядаўна адзін чалавек: “Насколькі моцна Вас любяць людзі, настолькі ненавідзіць начальства”… У сянняшнія часы гэта сіла няроўная, і вось таму так пакутую. Трываю покуль што.
Затрымка будзе, здаецца, з кніжкаю. Усё жыццё мяне гэтым мучаць. Але тое “слаўнае” зэльвенскае начальства крыху цяпер ператрасаюць. Робяць перамены, і напэўна, будуць яны на карысць, бо ўжо тут было – і смех і грэх!
Лечаць мяне сумленна, але ці гэта паможа… Рада, што хоць у дзяцей больш-менш добра. З прадуктамі там цяпер лепей, так што лішне не перажывайце. Яны не галодныя. А Вам няма як і калі займацца малапатрэбнымі ім пачкамі. Каўбасы і сала слаць нельга, а кашы, як піша мая нявестка, у іх ледзь ужо не “молі ядзяць”. Вам патрэбны спакой і ўсім хатнім таксама.
Тамаша Грыба не давялося мне пазнаць асабіста. Я прыехала, калі ён, хворы на запаленне лёгкіх, ляжаў у больніцы. Я была на ягонай крэмацыі… Гэта зрабіла на мяне, як на патрыётку, цяжкае ўражанне – памёр на чужыне… Былі вечары памяці аб ім, і ўсе гаварылі ў суперлатывах. Быў асвечаны, разумны, чэсны і бедны, як усе парадачныя людзі. Цяжка мне ўспамінаць тыя часы, хоць былі яны ў маім жыцці, бадай, лепшымі.
Нічога не здымае мне сяння болю з маёй галавы, ажно трашчыць… Вонку сумна і нейк цёмна. Жук ля маіх ног. Айцец Васілій упаў з драбіны і паламаў нагу. Нага будзе ў гіпсе паўтары месяцы. Шкода дзейнага, разумнага чалавека. Яшчэ 14 лютага адслужыў паніхіду па с.п. Яначцы. Былі і др. Кароль з Пётрам Рашэтнікам і праездам украінскі паэт Іван Гнацюк. Айцец Васілій – яшчэ малады святар, і мае тыя ўласцівасці, што з-пад яго рук аднаўляюцца храмы, і ўсё, да чаго ён дакранецца, а словы выклікаюць роздум у людзей і часта слёзы.
Паўлінкі Мядзёлкі я не магла зразумець: ні яе душы, ні яе казанняў (даруй ёй, Божа…). Яна мела жаль да нас, бо была пэўная, што застанецца з намі. Гэта было нельга, бо с.п. Муж ужо быў хворы, ды яе бесцырымоннасць, рэплікі і заўвагі моцна яго раздражнялі. Усе яны сяння спяць. Дык няхай жа спакойна ім спіцца. Вельмі хочацца, каб ген[ерал] Ярузельскі нейк унармаваў адносіны паміж імі і намі. Каб хоць сваіх унукаў яшчэ пабачыць. Сын вельмі просіць хоць на пару дзён выклікаць яго сюды праз нашае пасольства ў Варшаве. Баюся, што не дазволяць. Вельмі рада, што Вы не адныя, як я. Добра толькі адно – што ёсць свая старая хатка, дзе хоць успаміны са мною…
У нас яшчэ снег і слізгота, але вясна не за гарамі і адчувацца ўжо ў паветры. Баюся, што сёлета не змагу многа працаваць у гародзе. Цяпер перажываю, што лётаюць па хаце молі. Як Вы ратуецеся ад іх? Усё тут пачалося ад сушаных яблыкаў. Вельмі баюся за свае дываны. Іх вельмі рады забраць у музей. Дарма, безумоўна… А мы аддавалі за іх апошняе, каб толькі бачыць тыя старыя ўзоры. Воля с.п. Мужа была, каб усе іх выслаць далёкім сябром. Жаль – цяпер не дазволена.
Яшчэ раз вітаю Вас са святам 8 сакавіка! Вам і мілай п. Галіне жадаю найлепшага. Няхай будзе спакой на свеце, у хатах нашых, у нашых душах! Усіх-усіх сардэчна вітаю, а Вас цалую шчыра і абнімаю.
Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 11 сакавіка 1982 г.
Шчыра паважаны і дарагі Аляксей Міхайлавіч!
Спаўняю Вашу просьбу, высылаючы Вам пару слоў аб сабе. Прымаю рэгулярна лекі, сяк-так рухаюся. Не магу сказаць, што мне лепей, але ж і не горай. На 8 сакавіка былі ў мяне госці з Менску – маці з дачкой-школьніцай. Учора паехалі, але дзяўчо хацела яшчэ тут пабыць. Хоць яны мне памагалі, але я моцна стамілася, бо гасцей заўсёды трэба нечым прыняць, а іх сабралася болей. Была гэта адна з супрацоўніц Музею старажытнага беларускага мастацтва. Гутарка была цікаваю.