Зэльва, 29 траўня 1982 г.
Дарагая Людвіка Антонаўна!
Атрымала толькі што “ЛіМ” і ўбачыла там Ваш партрэцік, дарагі мой новы член С[аюза] П[ісьменнікаў] С[авецкай] Б[еларусі]! Віншую і зычу радасці і поспеху ў Вашым жыцці! Нядаўна пісала Вам. Даруйце за цяжкі мой ліст. Пішу, Вам асабліва, заўсёды так, як ёсць. Сяння настрой у мяне не лепшы, але не хочацца закранаць рэчаістасць.
Як Вашае здароўе? Як расце і цвіце ўсё ля Вашай сядзібы? У мяне столькі было туліпанаў, як ніколі! Півоняў будзе не менш. Гляджу на кветкі, і сумна мне, што Міхасёк мой не бачыць такога квітнення. Нават лістоў ад іх няма зноў. Непакоюся. Наагул, лістоў апошні час атрымоўваю мала. Пасля шматлікіх уколаў мне крыху лепей, але цяжкага не магу ні рабіць, ні падымаць. Стамляюся хутка. Наагул, нейк слабею. Ніколі не думала, што такімі цяжкімі будуць на Беларусі апошнія гады майго жыцця. Праследаваць і здзекавацца над паэтам-жанчынай у 72 гады яе жыцця можа толькі… Што ж, і гэта трэба стрываць. Толькі за ўсё з часам прыходзіць расплата. За здзекі – таксама. Я ўпэўнена!
Баюся, што і сёлета не пусцяць сюды маіх унукаў і сына. Як я гэта перажыву? Так хочацца верыць, што яны такія, як іх дзед, як уся нашая сям’я. Сяння ў людзях, асабліва ў моладзі, нейкі дэфіцыт чалавечнасці, абсалютная чэрствасць душы і нейкі тупы эгаізм. Глядзіш – і толькі дзіва бярэ. Людзей цікавяць толькі матэрыяльныя вартасці, болей нічога. А трэба ж ведаць і мінулае свайго народу, і сучаснае, і трэба ўмець любіць не толькі сябе. Ведаю толькі, што ўнукі мае вельмі любяць зямлю. Маюць дзялку 30 сотак і ахвотна на ёй працуюць.
Яшчэ раз віншую Вас. Усіх вітаю. Вас сардэчна цалую.
Ваша Ларыса.
Зэльва, 29 чэрвеня 1982 г.
Дарагая Людвіка Антонаўна!
Крыху прыхварэла ад вечных дажджоў і ветру. Прастыла недзе ля магілкі с. п. Мужа ў нядзельку, на Дзень медыка. Дрэнна мне, але пісаць магу. Вы вельмі добра зрабілі, уступіўшы ў Саюз пісьменнікаў. Гэта – гонар для Саюзу, і з гэтага будзе карысць.
Не магу пагадзіцца з пісанінаю А. Лойкі. Пашто вышукваць “плямы на сонцы”? Пашто апаганьваць мінулае, труднае, калі было нас так мала? Аб Купалу можа пісаць толькі нехта на ўзроўні ягонага таленту. Нельга ля ягонай асобы распінаць падобнае мяшчанства і сплетні, закранаць брудным і няўдзячным словам стваральнікаў “Нашай нівы”. Пісаў сын, што нядаўна перадаў праз яго мне лекі. Я іх покуль што не атрымала. А. Лойка быў у Беластоку на святкаванні Купалаўскіх дзён… Калі выступаў там так, як у гэтым сваім “творы”, дык малая была карысць для беларускасці тым людзям.
Яшчэ ўсё нельга падаваць на вызаў сваім. Яны пішуць часамі. Вельмі хочуць сюды прыехаць. Ці прыязджаюць людзі з Польшчы ў Літву? Непакоюся, бо дрэнна ў мяне са здароўем.
Прыслалі мне канчатковы разлік за кніжку, а пра саму кніжку – нічога не чутно! Можа, дачакаюся яе бачыць? Чакаю на прыезд менчан з навінамі. Пэўна, яны будуць што ведаць. Вельмі дрэнна з Данусіным мужам. Штораз горай. Дачка яе нядаўна выйшла замуж. Ціха распісаліся са сваім калегаю, мастаком з Магілёўшчыны. Думаю, што ў гэтым выпадку так і патрэба.
Кранула мяне смерць Р. Семашкевіча. Выпасці ноччу з 5-га паверху на вуліцу – гэта загадка. Шкада чалавека, хоць… Не, лепш не буду… De mortuis aut bene, aut nigil. Болей спагадаю тут Я. Брылю і ягонай дачцы ды мілай унучцы – Данусі. Р. Семашкевіч быў у нас з Наташаю. Дзяўчына нам падабалася. Пісаў ён нядрэнна, асабліва прозу. Неспакойны час адбываецца і на нервах людзей, і на іх лёсе. А час наш сапраўды такі незайздросны. Найболей небяспечным мне здаецца канфлікт у Ізраілі і тое, што ў Польшчы. Нейк мала робіцца, каб гэта ўсё пагасіць. Перамены ўсюды, безумоўна, патрэбныя, але не цаною вайны. Нядаўна Язэп [Найдзюк] пісаў і да мяне. Шкада мне яго, бо часта хварэе, ды ўсё ж ён далёка ад бацькаўшчыны.
Я рада, што п. Галя зможа цяпер больш і часцей быць з Вамі. Ці доўга будзе адсутнічаць Слаўка? Алесю Белакозу я доўга не пісала. Хацелася б паехаць туды, завезці ім нешта ў музей, наведаць магілу с.п. дзеда. Пачакаю, а можа, прыедуць мае ўнукі, ды разам наведаем гэтыя дарагія мясціны. Асабліва харошы і сапраўды багаты там музей.
Як цяпер Вам са страўнікам? Я толькі ведаю, што ўсе зайздросцяць Вам – розуму, добрай памяці, сіле і маладосці. Я цешуся з той карысці, якую прыносіце Беларусі. А што там з Валодзяю Ягоўдзікам? Ці ён што Вам пісаў? Там ля яго ўсе разумныя хлопцы, і не павінен ён сабе нашкодзіць. Можа, дзе залішне ангажаваўся ў справы М. Забэйды-Суміцкага? Цікава, ці перавезлі ўжо ягоную спадчыну ў Менск? Мне цяпер мала хто піша, і рэдка хто наведвае маю “пустэльню”. Я дык амаль не выходжу з хаты. Так, сярод дрэваў, як і Вы.
Параілі мне болей быць на паветры. Той клятай будовы ля нас яшчэ не распачыналі. Я пасадзіла сярод кветак крыху гуркоў, цыбулі і памідораў. Рэшту давядзецца купляць. Грошы я паклала на кніжку і адчуваю сябе, як які “капіталіст”. Жартую, безумоўна. Але рада, што маю чым дакладаць да сваёй “персанальнай” пенсіі. Іначай было б крута. Нейк добры Бог памагае мне. Не пакідае ў маёй адзіноце. Толькі б паздаравець.
Жадаю і Вам выдатнага здароўя і сілаў да працы, з якое ўсім карысць. Цалую Вас і абнімаю. Шчырыя прывітанні ўсім Вашым.
Ларыса Геніюш.
30 чэрвеня 1982 г.
Даражэнькія Валя, Серж і Яначка!
Галоўнае, што мне хацелася ведаць, – як расце і гадуецца Яначка ды як Вы сябе пачуваеце? Дзякуй за вестку. Рада за Вас і ў далейшым жадаю шчасця і добрага здаровячка Вашай мілай сямейцы.
Я тут моцна прастыла, кашляю, і няма паправы. Спяшаюся Вам напісаць, што з кніжкай усё ясна. А. Мальдзіс прыслаў мне яе неапраўлены яшчэ экземпляр. Я спачатку ўцешылася, але пасля ўзялася за голаў. “Верш” на 80-й старонцы і “Змагаешся з цемраю, дык і жывеш…” на 128 стар. – фактычна ідэнтычныя. Крыху перароблены адзін і той самы верш. Божа, як гэта магло стацца? Чаму гэта так выйшла? Якая абыякавасць пры складанні рэдактарамі гэтага зборніка! Мне стала млосна. Ужо нельга тут нічога зрабіць. Няхай так і застаецца, бо залежыць на зборніку. Перароблена многа і грунтоўна, але не заўсёды ў добры бок. Стараюся не думаць. Не падымайце, прашу, гэтага пытання. Няхай будзе як ёсць.
Сяння я крыху нервовая. Часам бываюць госці. Найчасцей патрабуюць кніжак. Валя, як Вам маю дзякаваць, што Вы іх не патрабавалі, нават не назусім? Кніжкі, пакуль што, –святасць па с.п. Мужу. У мяне ёсць сын і ўнукі, і я яшчэ жыву. Мне робіцца страшна. Грубай быць не хачу ды і не ўмею.
Толькі што былі яшчэ адныя госці. Адрэкамендаваліся маімі землякамі (муж і жонка). Паказвалі пашпарт, на які я не глядзела. Успомнілі братоў маіх і нават Сцяпана. Усе яны мёртвыя, і са мною была ледзь не істэрыка. Прыгатавала пачастунак, але ў гэты час найшло на іх “натхненне”. Першай пачала строга прапаведваць жанчына. Пападалі на калені і пачалі прасіць добрага Бога, каб я павыкідала з хаты абразы. Што я не хрышчоная, што трэба мяне ахрысціць яшчэ раз. У рэчцы. Іначай я буду кіпець у смале і г.д. Ніякіх аргументаў не хацелі чуць. Назвалі сябе “Божымі людзьмі”. Талкавалі Біблію. Нарэшце пайшлі, абяцаючы мне сустрэчу ў вечным жыцці, дзе я іх, пэўна, “бясплотных”, не пазнаю.
Здзівіла дэмагогія натхнёна прамаўляючай “прарочыцы”. Яшчэ ўсё мяне калоціць. Але ж пачалі з самага балючага, з дарагіх маіх братоў, загінуўшых на вайне. Баюся, што наслаў іх на мае нервы нехта зусім няверуючы – гэтак усё было несуразна.
Аказваецца, выдавецтва кніжак не высылае, акрамя аўтарскіх. Праз Зэльву выпісаць іх нельга (сумняваюся, ці наагул яны тут будуць). Буду нейк купляць праз сваіх знаёмых. Наагул, кніжка неблагая. Аптымістычная.
Вызаваў пакуль што слаць нельга. Гэта найболей баліць, бо сын і Міхась вельмі аб іх просяць. Прашу прабачыць мне, што я Вас, так моцна занятую, турбавала сваімі справамі. Уся ўвага сапраўды належыць Ясю. Рада, што пры Вас Серж. Нечаму я яму моцна веру, як мудраму гаспадару. Пісала сяння пра Альгерда і Ліля. Ён спіць на паветры аж 4 з паловай гадзіны, але не хапае ў мамы малачка для малога “абжоры”. Парадзіла ёй малінавае варэнне – адзіны сродак, ад якога малачко ў мамаў прыбывае.
У нас пару тыдняў дажджавыя, халодныя дні. Часам выглядае сонца, але ўсё, акрамя кветак, дрэнна расце. Валечка, часам давайце аб сабе знаць. Я, здаецца, люблю Вас і моцна цаню. Хочацца, каб усё было добра. Як з грашыма, Валя? Ці хапае на жыццё? Напішэце мне шчыра.
Думаю, што даваць трускаўкі Яначцы яшчэ крыху рана. Трэба іх добра мыць. Жывоцік свой трэба бандажаваць рушніком. Час ад часу трэба легчы на канапу і, не апіраючыся рукамі, падняць угору ногі і круціць імі памалу і раўнамерна. Уставаць без дапамогі рук, каб мацней напружыліся мышцы жывата. Можна круціць спачатку па чарзе адной нагой, а пасля закрэсліваць кругі абедзвюма.
Цалую Вас усіх. Пішэце мне, дарагія.
Л.Г.
Зэльва, 15 ліпеня 1982 г.
Даражэнькія Валя, Серж і Яначка!
Спадзяюся, што ўсё ў Вас добра. Мінулы тыдзень напісала Вам вельмі даўгога ліста. Не скончыла яго, бо пачаліся госці. Былі яны цэлы час. Чаргаваліся. У выніку засталіся мілыя ўспаміны, цукеркі (адно пудэлка са Львова агромнае – за 28 руб.), бутэлькі з лікёрамі і т.п. Безумоўна – і фізічная стомленасць. Стараюся прыйсці да сябе. Недзе падзеўся той Вам напісаны ліст. Не магу яго знайсці, хаця ён ужо неактуальны.
Кніжку прывезла мне Дануся. Мне падабаюцца яе афармленне і змест. Я рада, што магла сказаць Вам тое ўсё, што сказала. Выдавецтва павіншавала мяне, і рэдактар Яўсееў – таксама. Ён вельмі высокай думкі аб гэтай кніжцы, якую дапамагаў выдаваць. А як сябры? Я ледзь сяджу – так мне вінецца галава…
Аб вызаве сыну і ўнукам яшчэ няма нават мовы. Нервуюцца і яны, і я. Валечка мілая, я Я. Купалы не бачыла ў жыцці. У Прагу я прыехала ў апошнія дні 1937 г. Нават Тамаша Грыба ўжо не застала. Быў у шпіталі, дзе і памёр ад васпалення лёгкіх. Не было тады яшчэ пеніцыліну. Я была на ягонай крэмацыі. Было балюча пакідаць нашых людзей не ў сваёй зямлі, а на чужыне. Што ж, такая доля.
Падыход да памяці Я. Купалы А. Лойкі лічу бязглуздым. Да “Нашай Нівы” і яе дзеячоў – подлым! Пра геніяў няхай пішуць Бялінскія, а не размалёўваць святасць народную пэндзлем мяшчанскім… Так я думаю! Цікава, а як выдавалася ў свой час “Іскра”? Таксама было цяжка, было ўсяляк, але “Іскра” – ёсць “Іскра”. Так і “Наша Ніва” – усё ж “Наша Ніва”! Час быў цяжкі, дык пашто ацэньваць падзеі толькі з пункту гледзішча закулісся?
Трэба пакланіцца тым, хто збіраў экспанаты ў Музей беларускі, і жаль, і шкада, што той Музей расцягнулі! Недатыкальнае і святое ёсць усё, што належыць народу! У рускіх такі вось Лойка не знойдзецца! І так трэба! У гэтым ягоным творы Я. Купала – без індывідуальнасці! Хто ж тады натхняў яго на вялікія думкі і творы? Тая закулісная літоўка? Кароткія рукі ў Лойкі, каб дакранацца імі да генія Я. Купалы. На шчасце, Ён сам пра сябе гаворыць сваімі творамі. Гаворыць дастойна. З творчасцю Я. Купалы мяне пазнаёміў мой муж. Ён кахаў паэта, як самага дарагога на зямлі. Я ж ва ўсім была згодная з Я. Купалам:
Калі памёр Я. Купала, я захварэла ў Празе Чэшскай. Адчула ягоную смерць на адлегласці. Ягоныя кніжкі ляжалі пры мне. Так бывае ў маім жыцці.
Валечка, як гадуецца наш хлопчык? Чаму мала есць, чаму застаецца яму малачко? Як ён цяпер спіць? Не прывучайце вельмі да рук! Крыху паплача і сціхне, лежачы на бачку. Самі ешце ягады і вітаміны, і праз маміна малачко Яначка іх атрымае.
Ах, гэты Семашкевіч… Грэх адыходзіць не ў пару… Няхай лёгкаю яму будзе зямелька родная. Калі дастану хоць крыху кніжак, дык вышлю Вам. Здаецца, не будзе іх у Зэльве.
Пішэце мне хоць славечка. Хачу трохі акрэпнуць. Як смакаваў Вам глыток чабаровай настойкі? Прывітанні дарагім сябрам. Нельга забываць пра мяне.
Усіх траіх Вас цалую. Ваша Ларыса Геніюш.
Зэльва, 2 жніўня 1982 г.
Шчыра паважаны і дарагі Максім Танк!
Пасылаю Вам сваю маленькую кніжачку і ўсё, што ў ёй. Няхай гэта будзе маею гутаркай з Вамі. Часта думаю пра Вас, але нічога пра Вас не ведаю. Хацелася б пачуць Вашае жывое слова. Не пісала Вам, бо не адказалі Вы на мой ліст, і яшчэ таму не пісала, што зноў мне тут да жудасці, да агіды бывае дрэнна. Гэта на месцы, у Зэльве. Толькі што быў сусед лекар, каб баранілася крыху, бо ля маіх кветак ставяць сметнік, і ўсё пацячэ ў мой двор, які ляжыць ніжэй. “Развели цветы, а людям жить негде”, — такое і радобнае толькі і чую.
Не хочацца мне адыходзіць са сваёй хаты. Жыць засталося няшмат. Давялі да адчаю. Цяпер лечаць сэрца. Крыху лепей. Другі год не бачу сына і ўнукаў, а яны сюды аж рвуцца, бо і дапамагчы трэба хворай бабусі, і адведаць дзедаву магілку. Усё нейк сумна, і Вы мне даруйце, што нічым Вас не пацешыла.
Як маецеся Вы? Як Любоў Андрэеўна, дзеці і ўнукі? Тыя цукеркі былі найлепшымі, якія толькі хто мне падараваў! Дзякуй Вам не за іх, але што Вы пра мяне ўспомнілі. Калі гляджу тут навокал, дык хочацца... часам уцякаць, але так нельга нам, салаўям беларускай дубровы.